Kapitulo Kinse

Sumrek Dagiti Agkaribal nga Ari iti Maika-20 a Siglo

1. Sigun iti maysa a historiador, siasino dagiti nangidaulo iti Europa idi maika-19 a siglo?

“ADDA bileg ti maika-19 a siglo a Europa a lab-awanna unay ti aniaman a napasamak kasakbayanna,” insurat ni historiador Norman Davies. Innayonna: “Nangpataud ti Europa iti autoridad a saan a kas iti dati: teknikal nga autoridad, autoridad iti ekonomia, autoridad iti kultura, interkontinental nga autoridad.” Dagiti nangidaulo iti “naballigi a ‘siglo ti autoridad’ ti Europa,” kuna ni Davies, “immuna ti Gran Britania . . . ket ti Alemania kadagiti naud-udi a dekada.”

‘AGANNAYASTO ITI PANAGARAMID ITI DAKES’

2. Idi agngudon ti maika-19 a siglo, aniada a pannakabalin ti nagakem kas “ari ti amianan” ken “ari ti abagatan”?

² Idi umasidegen ti panagngudo ti maika-19 a siglo, ti Imperio ti Alemania isu “ti ari ti amianan” ket ti Britania nagsaad nga “ari ti abagatan.” (Daniel 11:14, 15) “No maipapan kadagitoy dua nga ari,” kinuna ti anghel ni Jehova, “agannayasto ti pusoda iti panagaramid iti dakes, ket iti maysa a lamisaan itultuloydanto a sasawen ti kinaulbod.” Intuloyna: “Ngem awanto ti agballigi, agsipud ta ti panungpalan agpaayto pay laeng iti tiempo a naituding.”—Daniel 11:27.

3, 4. (a) Asino ti immuna nga emperador ti German Reich, ket ania nga aliansa ti nabuangay? (b) Aniat’ inyussuat ni Kaiser Wilhelm?

³ Idi Enero 18, 1871, nagbalin ni Wilhelm I nga umuna nga emperador ti German Reich, wenno Imperio. Dinutokanna a chancellor ni Otto von Bismarck. Gapu ta impamaysana ti mangpatanor iti baro nga imperio, liniklikan ni Bismarck ti pannakirisiris kadagiti dadduma a nasion ket nakialiansa iti Austria-Hungary ken Italia, a naawagan Triple Alliance. Ngem di nagbayag, dagiti paginteresan daytoy baro nga ari ti amianan maisupadida kadagiti paginteresan ti ari ti abagatan.

⁴ Idi natayen ni Wilhelm I ken ti sunona a ni Frederick III idi 1888, naitrono ni 29-anyos a Wilhelm II. Pinilit ni Wilhelm II, wenno Kaiser Wilhelm, ni Bismarck nga aglusulos ket inyussuatna ti panagsaknap ti impluensia ti Alemania iti intero a lubong. “Idi nagturay ni Wilhelm II,” kuna ti maysa a historiador, “arogante ken agresibo [ti Alemania].”

5. Kasano a nagtugaw ti dua nga ari “iti maysa a lamisaan,” ket aniat’ nagsaritaanda sadiay?

⁵ Idi inyurnos ni Czar Nicholas II ti Russia ti maysa a komperensia ti kappia idiay The Hague, Netherlands, idi Agosto 24, 1898, nairteng ti internasional a kasasaad. Daytoy a komperensia ken daydiay simmaruno idi 1907 binuangayna ti Permanent Court of Arbitration idiay The Hague. Gapu ta nagbalinda a kameng daytoy a korte, pinagparang ti German Reich kasta met ti Gran Britania a kayatda ti kappia. Nagtugawda “iti maysa a lamisaan,” a kaslada la aggayyem, ngem ‘ti pusoda agannayas iti panagaramid iti dakes.’ Ti diplomatiko a taktika a ‘panagsao ti kinaulbod iti maysa a lamisaan’ saanto a mamataud iti pudpudno a kappia. No maipapan kadagiti ambisionda iti politika, komersio, ken militar, “awanto ti agballigi” agsipud ta ti panungpalan ti dua nga ari “agpaayto pay laeng iti tiempo” nga intuding ni Jehova a Dios.

‘MAIBUSOR ITI NASANTUAN A TULAG’

6, 7. (a) Kasano a ti ari ti amianan ‘nagsubli iti dagana’? (b) Aniat’ reaksion ti ari ti abagatan iti simmaknap nga impluensia ti ari ti amianan?

⁶ Kas panangituloy, kinuna ti anghel ti Dios: “Ket isu [ti ari ti amianan] agsublinto iti dagana agraman adu a sanikua, ket ti pusona maibusorto iti nasantuan a tulag. Ket agtignayto a sibaballigi ket sigurado nga agsubli iti dagana.”—Daniel 11:28.

⁷ Nagsubli ni Kaiser Wilhelm iti ‘daga,’ wenno naindagaan a kasasaad, ti nagkauna nga ari ti amianan. Kasano? Babaen ti panangpatanorna iti imperial a turay a nairanta a mangpalawa iti German Reich ken mangpapigsa iti impluensiana. Indur-as ni Wilhelm II dagiti kolonial a kalatna idiay Africa ken dadduma pay a lugar. Gapu ta kayatna a kariten ti pannakabalin ti Britania iti baybay, namangon iti nabileg a navy. “Ti bileg ti navy ti Alemania a dati a nakapuy isun ti simmegunda iti puersa ti Britania iti nasurok la a maysa a dekada,” kuna ti The New Encyclopædia Britannica. Tapno mataginayonna ti pannakabalinna, kapilitan a pinapigsa ti Britania ti bukodna a navy. Nakitulag met ti Britania iti entente cordiale (nasinged a panagkinnaawatan) iti Francia ken umarngi a pannakitulag iti Russia, a nakabuklan ti Triple Entente. Nabingayen ti Europa iti dua a puersa militar—ti Triple Alliance iti bangir ken ti Triple Entente iti kasumbangirna.

8. Kasano a naaddaan ti Imperio nga Aleman iti “adu a sanikua”?

⁸ Sinurot ti Imperio ti Alemania ti agresibo a katulagan, a nagresulta iti “adu a sanikua” para iti Alemania agsipud ta isu ti kangrunaan a paset ti Triple Alliance. Romano Katoliko ti Austria-Hungary ken Italia. Gapuna, sinagrap met ti Triple Alliance ti anamong ti papa, ngem saan a kasta no iti ari ti abagatan, tangay saan a Katoliko ti kaaduan iti Triple Entente.

9. Kasano a ti puso ti ari ti amianan “maibusor iti nasantuan a tulag”?

⁹ Komusta met ti ili ni Jehova? Nabayagdan nga indeklara a “ti naituding a pampanawen dagiti nasion” agpatingga iti 1914.a (Lucas 21:24) Iti daydi a tawen, naipasdek sadi langit ti Pagarian ti Dios babaen ken Jesu-Kristo, ti Agtawid ken Ari David. (2 Samuel 7:12-16; Lucas 22:28, 29) Idi pay laeng Marso 1880, insinggalut ti magasin a Watch Tower ti panagturay ti Pagarian ti Dios iti panagngudo “ti naituding a pampanawen dagiti nasion,” wenno “tiempo dagiti Gentil.” (King James Version) Ngem ti puso ti Aleman nga ari ti amianan ket ‘maibusor iti nasantuan a tulag ti Pagarian.’ Imbes a bigbigenna ti turay ti Pagarian, ‘nagtignay a sibaballigi’ ni Kaiser Wilhelm babaen ti panangidur-asna kadagiti gakatna a mangdominar iti lubong. Ngem nagbanaganna, insaganana ti mitsa ti Gubat Sangalubongan I.

‘AGLIDAY’ TI ARI ITI MAYSA A GUBAT

10, 11. Kasano a nangrugi ti Gubat Sangalubongan I, ket kasano a naangay daytoy “iti tiempo a naituding”?

¹⁰ “Iti tiempo a naituding agsublinto [ti ari ti amianan],” impadto ti anghel, “ket pudno nga umayto maibusor iti abagatan; ngem ti mapasamak iti kamaudianan saanto a kas iti immuna.” (Daniel 11:29) Ti ‘tiempo nga intuding’ ti Dios a mamagpatingga iti panangdominar ti Gentil iti daga ket dimteng idi 1914 idi impasdekna ti nailangitan a Pagarian. Idi Hunio 28 iti dayta a tawen, pinapatay ti terorista a taga Serbia ni Archduke Francis Ferdinand ti Austria ken ni baketna, idiay Sarajevo, Bosnia. Daydi ti mitsa a namagbettak iti Gubat Sangalubongan I.

¹¹ Indagadag ni Kaiser Wilhelm nga agibales ti Austria-Hungary iti Serbia. Gapu ta ninamnamana ti suporta ti Alemania, indeklara ti Austria-Hungary a gubatenna ti Serbia idi Hulio 28, 1914. Ngem tinulongan ti Russia ti Serbia. Idi indeklara ti Alemania a gubatenna ti Russia, ti Francia (nga aliado ti Triple Entente) sinuportaranna ti Russia. Indeklara ngarud ti Alemania a gubatenna ti Francia. Tapno nalaklakana a serken ti Paris, rinaut ti Alemania ti Belgium, idinto ta ginarantisaran ti Britania ti neutralidad dayta. Isu nga indeklara ti Britania a gubatenna ti Alemania. Nakibiang dagiti sabsabali pay a nasion, ket nagbaliw ti nakidasigan ti Italia. Kabayatan ti Gubat, kinontrol ti Britania ti Egipto tapno malapdanna ti ari ti amianan a sumrek iti Suez Canal ken mangraut iti Egipto, ti daga ti ari ti abagatan idi ugma.

12. Idi umuna a gubat sangalubongan, kasano a ti bambanag saan a napasamak “a kas iti immuna”?

¹² “Nupay nagdakkel ken napigsa dagiti Aliado,” kuna ti The World Book Encyclopedia, “kasla dandani mangabak idin ti Alemania.” Kadagiti naglabas a panagsalisal ti dua nga ari, ti Imperio ti Roma, kas ari ti amianan, ti kankanayon idi nga agbiktoria. Ngem itan, ‘ti mapasamak iti kamaudianan saanen a kas iti immuna.’ Naabak iti gubat ti ari ti amianan. Kas panangilawlawagna no apay a kastoy, kuna ti anghel: “Sigurado nga umayto a maibusor kenkuana dagiti barko ti Kittim, ket kasapulan a mapaglidayto.” (Daniel 11:30a) Ania “dagiti barko ti Kittim”?

13, 14. (a) Aniat’ nangnangruna a ramanen “dagiti barko ti Kittim” a limmaban iti ari ti amianan? (b) Kasano nga ad-adu pay a barko ti Kittim ti immay bayat a nagtultuloy ti umuna a gubat sangalubongan?

¹³ Idi tiempo ni Daniel ti Kittim isu ti Cyprus. Idi rugrugi ti immuna a gubat sangalubongan, sinakup ti Britania ti Cyprus. Mainayon pay, sigun iti The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible, ti nagan a Kittim “napalawa tapno ramanenna ti sapasap a L[aud], ngem nang[nangruna] ti bumabarko a L[aud].” Ti The New International Version ipaulogna ti sasao a “dagiti barko ti Kittim” kas “dagiti barko iti makinlaud a dagdaga iti igid ti baybay.” Kabayatan ti immuna a gubat sangalubongan, dagiti barko ti Kittim nangnangruna a tuktukoyenna dagiti barko ti Britania, a masarakan iti makinlaud nga igid ti baybay ti Europa.

¹⁴ Bayat nga immunday ti gubat, pimmigsa ti British Navy babaen iti ad-adu pay a barko ti Kittim. Idi Mayo 7, 1915, pinalned ti U-20 a submarino ti Alemania ti sibilian a bapor a Lusitania idiay makin-abagatan a baybay ti Ireland. Adda 128 nga Americano a nairaman a natay. Kalpasanna, nakiraman pay ti Alemania iti panagdadangadang dagiti submarino idiay Atlantico. Nagbanaganna, idi Abril 6, 1917, indeklara ni Presidente Woodrow Wilson ti E.U. a gubatenna ti Alemania. Itan ta tinulonganen dagiti barko a pakigubat ken tropa ti E.U., ti ari ti abagatan—nga isu itan ti Anglo-Americano a Pannakabalin ti Lubong—naan-anayen a nakigubat iti karibalna nga ari.

15. Kaano a ‘nagliday’ ti ari ti amianan?

¹⁵ Gapu iti panangraut ti Anglo-Americano a Pannakabalin ti Lubong, ‘nagliday’ ti ari ti amianan ket simmuko idi Nobiembre 1918. Nagkamang ni Wilhelm II idiay Netherlands, ket ti Alemania nagbalin a republika. Ngem saan pay a nagpatingga ti ari ti amianan.

AGTIGNAY A “SIBABALLIGI” TI ARI

16. Sigun iti padto, anianto ti reaksion ti ari ti amianan iti pannakaabakna?

¹⁶ “Isu [ti ari ti amianan] pudno nga agsublinto ket mangipalladaw kadagiti panangkondenar maibusor iti nasantuan a tulag ket agtignay a sibaballigi; ket kasapulan nga agsublinto ket mangipaayto iti konsiderasion kadagidiay mangbaybay-a iti nasantuan a tulag.” (Daniel 11:30b) Kasta ti impadto ti anghel, ket kasta ti napasamak.

17. Aniat’ nangituggod iti itatanor ni Adolf Hitler?

¹⁷ Idi nagngudon ti gubat, idi 1918, impataw dagiti nagbiktoria nga Aliado ti mangdusa a tratado ti kappia iti Alemania. Nadagsen kadagiti Aleman ti panagsaad dagiti termino ti tratado, ket nakapuyen ti baro a republika nanipud nangrugi. Nagsagaba ti Alemania iti nakaro a rigat iti sumagmamano a tawen ket napasaranna ti Great Depression nga idi agangay innem a milion ti naawanan panggedan. Idi rugrugi ti dekada 1930, dimteng ti apaghusto a kasasaad iti itatanor ni Adolf Hitler. Nagbalin a chancellor idi Enero 1933 ket iti simmaruno a tawen isun ti presidente dagiti Nazi a naawagan Third Reich.b

18. Kasano a ‘nagtignay a sibaballigi’ ni Hitler?

¹⁸ Apaman a nakatugawen, sidadangkok a rinaut ni Hitler ti “nasantuan a tulag,” nga inrepresentar dagiti napulotan a kakabsat ni Jesu-Kristo. (Mateo 25:40) Iti daytoy nagtignay a “sibaballigi” a maibusor kadagitoy nasungdo a Kristiano, a sidadawel nga indadanesna ti adu kadakuada. Naballigi ni Hitler iti ekonomia ken diplomasia, isu a nagtignay met a “sibaballigi” kadagidiay a benneg. Iti las-ud la ti mano a tawen, intal-ona ti Alemania kas maysa a turay a di mabalin a tagtagibassiten iti sangalubongan nga eksena.

19. Tapno adda mangsuporta kenkuana, siasinoda ti nakialiansaan ni Hitler?

¹⁹ Impaay ni Hitler ti “konsiderasion kadagidiay mangbaybay-a iti nasantuan a tulag.” Asino dagitoy? Agparang a dagiti panguluen ti Kakristianuan, a nangaklon a nakitulagda iti Dios ngem nagsardengdan a disipulo ni Jesu-Kristo. Nagballigi ni Hitler a nanguyot iti suporta ‘dagidiay nangbaybay-a iti nasantuan a tulag.’ Kas pagarigan, nangaramid iti concordat a kaduana ti papa ti Roma. Idi 1935, binuangay ni Hitler ti Ministry for Church Affairs. Ti maysa kadagiti kalatna ket tapno tenglen ti estado dagiti Ebangheliko nga iglesia.

“TAKTAKIAG” NGA AGGAPU ITI ARI

20. Ania a “taktakiag” ti inusar ti ari ti amianan, ken maibusor iti siasino?

²⁰ Di nagbayag nakigubat ni Hitler, kas siuumiso nga impadto ti anghel: “Addanto taktakiag a tumakder, nga aggapu kenkuana; ket pudno a tabbaawandanto ti santuario, ti sarikedked, ket ikkatenda ti kankanayon a diaya.” (Daniel 11:31a) Ti “taktakiag” isu dagiti puersa militar nga inusar ti ari ti amianan a manglaban iti ari ti abagatan idi Gubat Sangalubongan II. Idi Setiembre 1, 1939, rinaut ti “taktakiag” a Nazi ti Poland. Dua nga aldaw kalpasanna, indeklara ti Britania ken Francia a gubatenda ti Alemania tapno mabadanganda ti Poland. Isu a nangrugi ti Gubat Sangalubongan II. Dagdagus a naabak ti Poland, ket din nagbayag, sinakup dagiti puersa nga Aleman ti Denmark, Norway, ti Netherlands, Belgium, Luxembourg, ken Francia. “Idi arinunos ti 1941,” kuna ti The World Book Encyclopedia, “dinominaran ti Nazi nga Alemania ti kontinente.”

21. Kasano a nagbalbaliw ti kasasaad ti ari ti amianan idi Gubat Sangalubongan II, a nagresulta iti ania?

²¹ Nupay pinirmaan ti Alemania ken ti Union Soviet ti Tratado ti Panaggayyem, Panagbinnadang, ken Pagbedngan, rinaut ni Hitler ti teritoria ti Soviet idi Hunio 22, 1941. Daytoy ti makagapu a dimmasig ti Union Soviet iti Britania. Sibibileg a nakidangadang ti armada a Soviet nupay naisalsalumina dagidi immuna nga iraraut dagiti puersa nga Aleman. Idi Disiembre 6, 1941, talaga a naabak idiay Moscow ti armada nga Aleman. Iti sumaruno nga aldaw, ti Japan nga aliado ti Alemania binombana ti Pearl Harbor, idiay Hawaii. Idi nadamagna daytoy, imbaga ni Hitler kadagiti opisialna: “Imposible itan a maabaktayo iti gubat.” Idi Disiembre 11 sidadarasudos nga indeklarana a gubatenna ti Estados Unidos. Ngem tinagibassitna ti bileg ti Union Soviet ken ti Estados Unidos. Idi rimmaut ti armada a Soviet manipud daya ket dimmupir met dagiti puersa ti Britania ken America manipud laud, di nagbayag nagbaliwen ti kasasaad ni Hitler. Nagsasaruno dagiti teritoria nga insuko dagiti puersa nga Aleman. Kalpasan ti panagpakamatay ni Hitler, simmuko ti Alemania kadagiti Aliado, idi Mayo 7, 1945.

22. Kasano a ti ari ti amianan ‘tinabbaawanna ti santuario ket inikkatna ti kankanayon a diaya’?

²² “Pudno a [ti taktakiag ti Nazi] tabbaawandanto ti santuario, ti sarikedked, ket ikkatenda ti kankanayon a diaya,” kinuna ti anghel. Iti kadaanan a Juda ti santuario ket paset ti templo idiay Jerusalem. Nupay kasta, idi inlaksid dagiti Judio ni Jesus, inlaksid ni Jehova ida ken ti temploda. (Mateo 23:37–24:2) Nanipud idi umuna a siglo K.P., nagbalinen a naespirituan ti templo ni Jehova, nga addan sadi langit ti santo dagiti sasantona ket ti naespirituan a paraangan addan ditoy daga, nga isut’ pagserserbian dagiti napulotan a kakabsat ni Jesus, ti Nangato a Padi. Nanipuden idi dekada 1930, nakitimpuyog ti “dakkel a bunggoy” kadagiti napulotan a natda iti panagdaydayawda ket ngarud makuna nga agserserbida ‘iti templo ti Dios.’ (Apocalipsis 7:9, 15; 11:1, 2; Hebreo 9:11, 12, 24) Kadagiti daga a sakupna, tinabbaawan ti ari ti amianan ti naindagaan a paraangan ti templo babaen ti di agsarday a panangidadanesna kadagiti napulotan a natda ken dagiti kakaduada. Nakaro unay ti pannakaidadanes ket naikkat “ti kankanayon a diaya”—ti publiko a daton ti panangidaydayaw iti nagan ni Jehova. (Hebreo 13:15) Ngem, nupay nakas-ang ti sinagabada, intultuloy dagiti matalek a napulotan a Kristiano agraman ti “sabsabali a karnero” ti nangaskasaba idi Gubat Sangalubongan II.—Juan 10:16.

‘MAISAAD TI MAKARIMON A BANAG’

23. Ania “ti makarimon a banag” idi umuna a siglo?

²³ Idi dandani agpatinggan ti maikadua a gubat sangalubongan, adda sabali a napasamak, kas impadto ti anghel ti Dios. “Sigurado nga isaaddanto ti makarimon a banag a mamaglangalang.” (Daniel 11:31b) Nadakamat met ni Jesus “ti makarimon a banag.” Idi umuna a siglo, isu dayta ti buyot ti Roma a napan idiay Jerusalem idi 66 K.P. a mangpasardeng iti iyaalsa dagiti Judio.c—Mateo 24:15; Daniel 9:27.

24, 25. (a) Ania “ti makarimon a banag” iti moderno a tiempo? (b) Kaano ken kasano a ‘naisaad ti makarimon a banag’?

²⁴ Ania a “makarimon a banag” ti ‘naisaad’ iti daytoy moderno a tiempo? Nabatad, isu dayta ti “makarimon” a nangbugos iti Pagarian ti Dios. Isu daytoy daydi Liga de Naciones, ti eskarlata ti kolorna nga atap nga animal a napan iti mangliwengliweng, wenno nagsardeng kas organisasion ti sangalubongan a kappia, idi bimtak ti Gubat Sangalubongan II. (Apocalipsis 17:8) “Ti atap nga animal,” nupay kasta, “rummuar manipud iti mangliwengliweng.” Napasamak daytoy idi a naipasdek ti Naciones Unidas, nga addaan iti 50 a nasnasion a miembrona agraman ti dati nga Union Soviet, idi Oktubre 24, 1945. No kasta, naisaad ti Naciones Unidas—“ti makarimon a banag” nga impadto ti anghel.

²⁵ Ti Alemania isut’ kangrunaan a kabusor ti ari ti abagatan kadagiti dua a gubat sangalubongan ket inakemna ti saad ti ari ti amianan. Asino ti sumaruno iti dayta a saad?

[Footnotes]

ANIA TI NAAWATANYO?

• Idi agngudo ti maika-19 a siglo, aniada a pannakabalin ti nagakem kas ari ti amianan ken ari ti abagatan?

• Kabayatan ti Gubat Sangalubongan I, kasano a ti nagbanagan ti salisal ipakitana a ti “mapasamak iti kamaudianan saanto a kas iti immuna” para iti ari ti amianan?

• Kalpasan ti Gubat Sangalubongan I, kasano nga inaramid ni Hitler ti Alemania a pannakabalin a di tagtagibassiten iti sangalubongan nga eksena?

• Aniat’ nagbanagan ti panagribal ti ari ti amianan ken ti ari ti abagatan idi Gubat Sangalubongan II?

[Tsart/Dagiti Ladawan iti panid 268]

AR-ARI ITI DANIEL 11:27-31

[Ladawan]

Ni Presidente Woodrow Wilson ken ni Ari George V

[Ladawan]

Adu a Kristiano ti naidadanes kadagiti kampo konsentrasion

[Ladawan]

Sinuportaran dagiti panguluen ti Kakristianuan ni Hitler

[Ladawan]

Ti kotse a nangpapatayanda ken ni Archduke Ferdinand

[Ladawan]

Dagiti soldado nga Aleman idi Gubat Sangalubongan I

[Ladawan iti panid 257]

Idiay Yalta idi 1945, da Winston Churchill a Primero Ministro ti Britania, Presidente Franklin D. Roosevelt ti E.U., ken Joseph Stalin a Primero ti Soviet, nagnunumuanda ti gakat a mangsakup iti Alemania, mangbukel iti baro a gobierno idiay Poland, ken agkokomperensiada tapno mabangon ti Naciones Unidas

[Dagiti Ladawan iti pahid 258]

1. Ni Archduke Ferdinand 2. Ti German navy 3. Ti British navy 4. Lusitania 5. Deklarasion ti Pannakigubat ti E.U.

[Dagiti Ladawan iti panid 263]

Nagkompiansa ni Adolf Hitler nga agballigi kalpasan a ti Japan, nga aliado ti Alemania idi gubat, binombana ti Pearl Harbor