MINUYONGAN
Ti Hebreo a termino a gan ken ti Griego a termino a keʹpos ket tumukoy iti mamulmulaan a daga, masansan nga addaan iti padanum. Dagiti minuyongan kadagidi tiempo ti Biblia ket kadawyanna a luglugar a napalikmutan iti mula a sisiit wenno pader a bato wenno pitak, nalabit addaan sisiit iti tuktok.—Sol 4:12.
Kaaduanna a dagiti minuyongan a nadakamat iti Biblia ket naiduma unay kadagiti gagangay a minuyongan iti Laud. Adu kadagita ti ad-adda nga umasping iti parke nga addaan iti nadumaduma a kita ti kaykayo, agraman kaykayo nga agbunga ken kaykayo a nogal (Ec 2:5; Am 9:14; Sol 6:11), kasta met iti mulmula a rekado ken iti sabsabong. (Sol 6:2) Napadanuman dagitoy babaen kadagiti waig wenno pasayak, ken masansan nga addaan dagita iti agsikkosikko a dandana. Dagiti babbabassit a minuyongan ket mabalin a minulaan ken inaywanan ti indibidual a pampamilia. Kayat idi nga alaen ni Ari Acab ti kaubasan ni Nabot tapno pagbalinenna a minuyongan ti natnateng.—1Ar 21:2.
Dagiti nadakamat a kasla parke a minuyongan ket kadawyan nga adda iti ruar ti siudad, malaksid kadagiti minuyongan ti ar-ari wenno dagiti nakabakbaknang a tattao. Ti Minuyongan ti Ari, nga asideg iti lugar a paglibasan koma idi ni Zedekias ken ti tattaona iti iruruarda manipud Jerusalem idi linakub ida dagiti Caldeo, ket nalabit adda laeng iti ruar ti makin-abagatan a daya a pader dayta a siudad. (2Ar 25:4; Ne 3:15) Dakamaten met ni Josephus ti maysa a lugar a naawagan Etan, nga ipatuldona nga adda iti 13 agingga iti 16 km (8 agingga iti 10 mi) manipud Jerusalem ken dineskribirna kas “makaay-ayo ken aduan iti parparke ken agay-ayus a wawaig,” a kinunana a sadiay ti kadawyan a pagsaksakayan ni Solomon iti karuahena. (Jewish Antiquities, VIII, 186 [vii, 3]) Nalawa ken napintas la ketdi ti minuyongan a nangangayan ni Ari Asuero iti dakkel a pito-aldaw a bangkete idiay Susan, bayat ti maikatlo a tawen ti panagturayna.—Est 1:1-5.
Iti Babilonia. Dagiti Agbibitin a Minuyongan ti Babilonia ket maysa kadagiti pito a pagsidsiddaawan iti kadaanan a lubong. Imbangon dagita ni Ari Nabucodonosor tapno maay-ayona ti asawana, maysa a prinsesa a taga Media, a naggapu iti katurturodan a lugar ken mailiw a mangkita kadagiti bantay a dimmakkelanna yantangay di maragsakan iti kinalantag ti Babilonia. Naikuna a nangibangon ni Nabucodonosor kadagiti natukantukad nga arko, ket daytoy naibangon a bantay pinarabawanna iti umdas a daga tapno agbiag sadiay dagiti dadakkel a kayo. Iti tuktok dayta, nangbangon iti maysa a pagurnongan ti danum a nakargaan babaen iti maysa a sistema ti panagsakdo iti danum (screw-type water lift) manipud Eufrates.
Iti Egipto. Bayat ti kaadda dagiti Israelita idiay Egipto, nagaramidda iti kasla babbabassit a minuyongan ti natnateng. Kunaen ti Deuteronomio 11:10 a pinadanumanda dagitoy babaen ti saka, mabalin a babaen kadagiti rueda ti danum a patarayen ti saka wenno babaen iti panangiturong iti danum iti pasayak babaen kadagiti pagayusan, a malukatan ken maserraan manen dagiti pitak a pader dagiti kalasugan babaen ti saka tapno mapadanuman ti nadumaduma a paset ti minuyongan.
Getsemani. Kaykayat ni Jesu-Kristo a papanan ti minuyongan ti Getsemani iti Bantay dagiti Olibo, iti ballasiw laeng ti Ginget Kidron manipud Jerusalem, ta makapagbukbukod sadiay a kadua dagiti adalanna. Daytoy idi a minuyongan ti nagpaknian ni Jesus agraman dagiti adalanna kalpasan a nangan iti maudi a Paskuana ken iti panangyussuatna iti Pangrabii ti Apo. Iti dayta a lugar, immadayo bassit ni Jesus manipud kadagiti adalanna ket nagkararag iti nasged, a tinulongan ti maysa nga anghel. Yantangay ti traidor a ni Judas ammona ti nakaugalian ni Jesus, inturongna idiay Getsemani ti maysa a bunggoy dagiti managderraaw, ket sadiay liniputanna ni Jesus babaen iti maysa nga agep.—Mt 26:36, 46-49; Lu 22:39-48; Jn 18:1, 2.
Luglugar a Pagitabonan. No dadduma naaramat dagiti minuyongan kas lugar a pagitabonan. Ni Manases ken ti anakna a ni Amon naitabonda iti minuyongan ni Uzza. (2Ar 21:18, 25, 26) Naitabon ni Jesus iti maysa a minuyongan, iti maysa a baro a pakalaglagipan a tanem. (Jn 19:41, 42) Nagbasol dagiti Israelita iti panagisakripisioda iti sanguanan ti pagano a didios nga adda kadagiti minuyongan, a nagtutugawda kadagiti lugar a pagitabonan ken nangnanganda iti makarumen a bambanag bayat ti ulbod a panagdaydayawda, a dayta ti makagapu no apay nga indeklara ni Jehova ti panangukomna.—Isa 65:2-5; 66:16, 17.
Minuyongan ti Eden. Ti kalatakan a minuyongan iti pakasaritaan ti tao isu ti minuyongan ti Eden. Agparang a maysa dayta a nalakub a lugar, a napalikmutan iti nainkasigudan a padpader. Ti pagserkan iti daytoy a minuyongan, a masarakan iti “Eden, a sumango iti daya,” ket adda iti makindaya a sikiganna. Ditoy ti nagsaadan dagiti kerubin agraman ti dumardarang a tadem ti maysa a kampilan, kalpasan ti panagbasol ni Adan, tapno saan a makaasideg ti tao iti kayo ti biag nga adda iti tengnga ti minuyongan. (Ge 2:8; 3:24) Mapadpadanuman daytoy a minuyongan babaen iti maysa a karayan nga aggubuay iti dayta sa agsisina nga agbalin a pamunganayan ti dandanum ti uppat a dadakkel a karayan. Daytoy kasla parke a “paraiso ti ragsak” (Ge 2:8, Dy) ket naglaon iti tunggal kayo a makaay-ayo a matmatan ken naimbag a kanen, kasta met iti dadduma pay a mulmula, ken pagtaengan idi dayta ti an-animal ken dagiti tumatayab. Kasapulan idi nga aywanan ken palawaen dayta ni Adan agingga iti intero a daga bayat nga itungtungpalna ti bilin ti Dios a ‘panangparukma’ iti daga. Maysa idi dayta a santuario, ti lugar a nakikomunikaran ti Dios kada Adan ken Eva; perpekto daydi a pagtaengan agpaay kadakuada.—Ge 2:9, 10, 15-18, 21, 22; 1:28; 3:8-19; kitaenyo ti PARAISO.
Nupay saan a dakamaten ti Biblia no kasano kapaut ti panangbantay dagiti kerubin iti dalan ti kayo ti biag, mabalin a binantayanda dayta agingga idi Layus, 1,656 a tawen kalpasan ti pannakaparsua ni Adan. Idi napagtalaw ni Adan agraman ni Eva gapu iti panagsukirda idi nanganda iti bunga ti maiparit a kayo ti pannakaammo ti naimbag ken dakes, saanen a naaywanan ti minuyongan ket nalabit nadadael dayta idi agangay. Aniaman ti kasasaad, napukaw dayta idi Layus.—Kitaenyo ti EDEN Num. 1.
Naipalagip ti pintas ti minuyongan ti Eden sinigsiglo kalpasan ti Layus idi minatmatan ni Lot ti intero a Distrito ti Jordan, a napaliiwna nga “isuamin dayta ket nasayaat-pannakapadanumna a rehion . . . kas iti minuyongan ni Jehova.” (Ge 13:10) Tinaripato ni Jehova ti Naikari a Daga, a tinaginayonna dayta kas tawid maipaay iti Israel. Induma dayta ni Moises iti Egipto, a sadiay kasapulan dagiti Israelita a padanuman dagiti minuyonganda iti natnateng, iti kasta dineskribirna ti Naikari a Daga kas maysa a daga a sibsibugan ti “tudo ti langlangit.”—De 11:10-12.
Dagiti Nakaaramatanna iti Piguratibo a Pamay-an. Iti maysa a pakdaarna iti Juda babaen ken Joel, dinakamat ni Jehova nga adda “maysa nga ili a nakaad-adu ken nabileg” a mamagwalangwalangto iti daga, a ti kasasaadna a “kas iti minuyongan ti Eden” ket mapagbalin a let-ang. (Joe 2:2, 3) Iti kasupadina, dagidiay mangaramid iti pagayatan ni Jehova ken makaay-ayo kenkuana ket nayasping iti nasayaat-pannakapadanumna a minuyongan. (Isa 58:8-11) Kasta idi ti agbalin a kasasaad ti ili a nakitulagan ni Jehova a naisubli manipud pannakaidestiero idiay Babilonia.—Isa 51:3, 11; Jer 31:10-12.
Iti Ezequiel 28:12-14, nadakamat a ti “ari ti Tiro” adda idi iti minuyongan ti Eden ken iti “nasantuan a bantay ti Dios.” Kadagiti bakras ti Bantay Libano agraman dagiti nalatak a sedro sadiay, dayta nga ari a sikakawes iti naranga a pagan-anay ken nangayed ti langana ket kasla adda iti maysa a minuyongan ti Eden ken iti maysa a bantay ti Dios.
Iti Kanta ni Solomon, ti pastor inyaspingna ti ay-ayatenna a Sulamita iti maysa a minuyongan a makaay-ayo unay, napintas, naragsak, ken addaan nasayaat a bungbunga.—Sol 4:12-16.