HETEO, DAGITI
[Ken (Kukua ni) Het].
Tattao a nagtaud ken Het, ti maikadua a nainaganan nga anak ni Canaan. (Ge 10:15) Ngarud, namunganayda ken Ham.—Ge 10:6.
Nakilanglangen ni Abraham kadagiti Heteo nga agnanaed idiay Canaan idi tiempo ti iyaakarna sadiay. Inkari ni Jehova nga itedna iti bin-i ni Abraham ti daga ti Canaan, a pagnanaedan idi ti adu a nasion, a pakairamanan ti nasion dagiti Heteo. (Ge 15:18-21) Nupay kasta, ni Jehova imbagana ken Abraham a “ti biddut dagiti Amoreo [termino a masansan a nausar kaaduanna maipaay kadagiti nasion iti Canaan] saan pay a dimteng iti pannakaan-anay.” (Ge 15:16) Gapuna rinaem ni Abraham ti kasasaad dagiti Heteo kas makinkukua iti dayta a daga, ket idi natay ni Sara nga asawana, nakitinnawar ken Efron nga anak ni Zohar a Heteo maipaay iti maysa a rukib a pangitabonan kenkuana.—Ge 23:1-20.
Idi kaaldawan ni Josue, nadeskribir dagiti Heteo kas agnanaed iti daga a nangsaklaw iti disso “manipud iti let-ang ken iti daytoy a Libano agingga iti dakkel a karayan, ti karayan Eufrates, awan sabali, ti intero a daga dagiti Heteo.” (Jos 1:4) Nabatad a kangrunaanna a nagnaedda kadagiti nakabambantay a rehion, a pakairamanan ti Libano ken nalabit dagiti disso iti Siria.—Nu 13:29; Jos 11:3.
Naaddada iti Sidong ti Panangilunod ni Noe. Ti kapuonan dagiti Heteo manipud ken Canaan ti nangyeg kadakuada iti sidong ti lunod nga impataw ni Noe ken Canaan, ket idi pinarukma ida ti Israel, kaitungpalan dayta ti sasao ni Noe iti Genesis 9:25-27. Pagano ti relihion dagiti Heteo, awan duadua nga agdaydayawda iti sinanmabagbagi ti lalaki, kas met iti dadduma a relihion dagiti Canaanita. Idi a ti apoko ni Abraham a ni Esau nangasawa iti Heteo a babbai, daytoy ti “gubuayan . . . ti kinapait ti espiritu da Isaac ken Rebecca,” ti ama ken ina ni Esau.—Ge 26:34, 35; 27:46.
Ti daga a sinakup dagiti Heteo ken ti dadduma pay a naitimpuyog a nasnasion ket dineskribir ti Dios kas “maysa a daga a pagay-ayusan ti gatas ken diro.” (Ex 3:8) Ngem dagitoy a nasion nagbalinda a rinuker unay, iti kasta natulawan ti daga gapu iti kaaddada iti dayta. (Le 18:25, 27) Adu a pammakdaar ti inted ti Dios iti Israel maipapan iti peggad ti pannakitimpuyog kadakuada kadagiti naalas ken narugit nga aramidda. Ilanadna ti adu nga imoralidad, nga imparitna a makiraman kadagita dagiti Israelita, ket kalpasanna kinunana: “Dikay rugitan ti bagbagiyo babaen ti aniaman kadagitoy a banag, agsipud ta babaen kadagitoy amin a banag, dagiti nasion [a pakairamanan dagiti Heteo] a pappapanawek iti sanguananyo rinugitanda ti bagbagida.”—Le 18:1-30.
Naibilin ti Pannakadadaelda. Dagiti Heteo ket maysa kadagiti pito a nasion a nainaganan a naikeddeng iti pannakadadael. Nadeskribir dagitoy a nasion kas “ad-adu ti umilina ken nabilbileg” ngem iti Israel. Gapuna, dagita a pito a nasion iti daydi a tiempo agdagupda la ketdi iti nasurok a tallo a milion a tattao, ket dagiti Heteo nga adda iti sarikedkedda a bantay naibilangda a kabusor a narigat a parmeken. (De 7:1, 2) Imparangarangda ti gurada babaen ti pannakikaduada kadagiti dadduma pay a nasion ti Canaan a naguurnong tapno makirupakda iti Israel (nga indauluan ni Josue) idi nadamagda ti panangballasiw ti Israel iti Jordan ken ti panangdadaelda kadagiti siudad ti Jerico ken Ai. (Jos 9:1, 2; 24:11) Gapuna, nadadael koman dagiti siudad dagiti Heteo ken napunas koman dagiti agnanaed kadagita tapno saanda nga agpaay kas pagpeggadan ti kinasungdo ti Israel iti Dios ken pakaigapuan ti panaglak-am ti Israel iti di pananganamong ti Dios. (De 20:16-18) Ngem ti Israel saanna a naan-anay a naitungpal ti bilin ti Dios. Kalpasan ti ipupusay ni Josue, sisusukir a saanda a pinagtalaw dagitoy a nasion, iti kasta nagtalinaed dagitoy kas sisiit iti bakrang ken patinayon a mangrirriribuk kadakuada.—Nu 33:55, 56.
Pakasaritaan iti Naud-udi a Tiempo. Agsipud ta ti Israel saan a nagtulnog iti Dios babaen ti naan-anay a panangdadaelna kadagiti nasion dagiti Canaanita, kinuna ti Dios: “Kalpasanna, kinunak, ‘Saankonto a pagtalawen ida iti sanguananyo, ket agbalindanto a silsilo kadakayo, ket ti didiosda agserbidanto a kas appan kadakayo.’” (Uk 2:3) Agparang a nabay-an nga agtalinaed dagidiay Canaanita a nabatbati iti tengnga ti Israel ket, iti manmano unay a kasasaad, naipaayanda pay ketdi kadagiti mararaem a saad ken responsabilidad. Kasta met, kadagiti nasion dagiti Canaanita, agparang a dagiti laeng Heteo ti nakataginayon iti kinatan-ok ken kinabileg kas maysa a nasion.—1Ar 10:29; 2Ar 7:6.
Iti buyot ni David, dua a Heteo ti nagbalin a soldado, ken mabalin nga opisial pay, awan sabali, da Ahimelec ken Urias. Ni Urias ket maysa a lalaki a naregta maipaay iti panagballigi ti Israel maibusor kadagiti kabusorna, ken maysa a nangtungpal iti Linteg. Ni David nakidenna ken Bat-seba, ti asawa ni Urias, ket kalpasanna impaikabilna ni Urias iti napeggad a puesto iti pagbabakalan, a sadiay a napapatay. Gapu itoy, ti Dios dinusana ni David.—1Sm 26:6; 2Sm 11:3, 4, 11, 15-17; 12:9-12.
Nangalikagum ni Ari Solomon iti lallaki manipud kadagiti Heteo maipaay iti mangadipen a pinuersa a panagtrabaho. (2Cr 8:7, 8) Nupay kasta, dagiti ganggannaet nga assawana, a ti dadduma kadakuada ket Heteo a babbai, ti namagtallikud ken Solomon manipud ken Jehova a Diosna. (1Ar 11:1-6) Dagiti Heteo nadakamatda iti Biblia kas addaan ar-ari ken addaan pannakabael a makigubat uray pay agingga idi panagturay ni Ari Jehoram ti Israel (a. 917-905 K.K.P.). (2Ar 7:6) Nupay kasta, gapu iti inaramid dagiti Sirio, Asirio, ken taga Babilonia a panagparmek iti daga, mabalbalin a nawarawara dagiti Heteo kas nabileg a turay.
Kalpasan ti pannakaisubli ti Israel idi 537 K.K.P. manipud pannakaidestiero, dagiti umili ti Israel ken uray ti sumagmamano a papadi ken Levita nangasawada iti babbai kadagiti nasion dagiti Canaanita ket intedda ti annakda a babbai kadagiti Canaanita a lallaki, a ti dadduma kadagitoy ket Heteo. Maisalungasing daytoy iti linteg ti Dios. Gapu itoy, tinubngar ida ni Esdras, a ginutugotna ida iti maysa a tulagan a pagtalawenda ti ganggannaet nga assawada a babbai.—Esd 9:1, 2; 10:14, 16-19, 44.
Piguratibo nga Usar. Ni Jehova, a makisasao babaen ken mammadto Ezequiel, inusarna ti termino a “Heteo” iti piguratibo nga anag no iti panagsaona iti Jerusalem. Kinunana: “Ti namunganayam ken ti nakayanakam ket iti daga ti Canaanita. Ni amam isu ti Amoreo, ket ni inam maysa a Heteo.” (Eze 16:3) Idi a ti Israel simrek iti daga, ti Jerusalem a kabesera ti nasion ken nangisaadan ni Jehova iti naganna ket maysa a siudad a paggigianan idi dagiti Jebuseo. Ngem yantangay dagiti Amoreo ken dagiti Heteo ti katan-okan a tribu, nalawag a dagitoy ket naaramat a mangirepresentar kadagiti nasion ti Canaan, a pakairamanan dagiti Jebuseo. Gapuna, nanumo ti namunganayan ti siudad, ngem pinapintas dayta ni Jehova. Babaen ken Ari David, a situtugaw iti “trono ni Jehova” (1Cr 29:23), buyogen ti lakasa ti tulag nga adda iti Bantay Sion ken ti nadayag a templo nga idi agangay imbangon ni Solomon nga anak ni David, ti kinalatak ti Jerusalem nagsaknap kadagiti nasion. Ngem ti Jerusalem nagbalin a kas kadagiti nasion dagiti Canaanita iti aglawlawna, rinuker ken imoral, a gapu iti dayta impagteng ni Jehova ti pannakalangalangna kamaudiananna.—Eze 16:14, 15.
Dagiti Sekular a Gandat a Panangtukoy iti Kinasiasinoda. Pinadas dagiti historiador ken arkeologo nga inaig dagiti Heteo iti Biblia iti sekular a pakasaritaan. Ti kangrunaan a pangibatayanda iti kasta a pananginaig ket babaen iti linguistiko a pamay-an, ti panamagdidilig iti sasao a mabalbalin nga agkakaarngi ti uni wenno ispelingda.
Kadagiti Asirio a cuneiform a teksto, masansan a matukoy ti “Hatti” iti maysa a konteksto a kadawyanna a mangibaga nga adda dayta iti Siria wenno Palestina. Mabalin a dagitoy ket panangtukoy kadagiti Heteo iti Biblia. Nupay kasta, maibatay iti daytoy termino a “Hatti,” padpadasen dagiti eskolar nga inaig dagiti Heteo ti Biblia iti maaw-awagan Imperio dagiti Heteo a ti kabeserana adda iti Asia Menor, nga adayo iti amianan ken laud ti daga ti Canaan. Padasenda nga aramiden daytoy maibatay iti sumaganad a pamay-an, ngem iti panangaramidda iti dayta, adda tallo a nadumaduma a grupo ti tattao a tukoyenda.
“Natukoy” ti Tallo a Grupo. Idiay Anatolia (maysa a paset ti maaw-awagan itan a Turkey) iti Asia Menor, adu a kadaanan a teksto ti nakali idiay Bogazköy, sigud a maaw-awagan iti “Hattushash.” Dayta idi ti kabesera ti maysa a daga nga inawagan dagiti agdama-aldaw nga eskolar iti Hatti, ket “Hattic” ti pagsasao dagiti agnanaed iti dayta. Dagitoy nagkauna nga umili nabatad a sinakup dagiti managparmek a nangyeg iti naiduma a pagsasao a, sigun kadagiti eskolar, maysa nga Indo-Europeo a pagsasao. Daytoy a pagsasao nagusar iti cuneiform nga estilo ti panagsurat ken maawagan “cuneiform a Heteo.” Idi agangay, maysa a sabali pay nga Indo-Europeo a pagsasao nga agar-aramat iti hieroglipiko nga estilo ti panagsurat ti nangsukat iti cuneiform nga estilo, ket daytoy a pagsasao matukoy kas “hieroglipiko a Heteo.” Ti sumagmamano a pagarigan kadagiti teksto iti daytoy a pagsasao ti maikuna a nasarakan agpadpada iti Asia Menor ken iti makin-amianan a Siria. Kunaen dagiti eskolar a dagitoy tallo a pagsasao irepresentarda ti tallo a grupo. Ngem awan pammaneknek a ti maysa kadagitoy isuda dagiti Heteo iti Biblia. No maipapan iti maaw-awagan a cuneiform a Heteo, kinuna ni Martin Noth: “Awan masarakan a termino a ‘Heteo’ kadagiti kadaanan a teksto, no di ket pinarnuay dagiti agdama-aldaw nga estudiante, a ti nagibasaranda isu ti historikal a panagnaig iti nagbaetan daytoy a pagsasao ken ti pagarian ti Hatti iti Asia Menor.” Maipapan kadagiti “Heteo a hieroglipo,” ituloyna a kunaen: “Ti kadawyan a termino a Heteo ket awan pakainanaiganna ken makatikaw no maaramat a pangtukoy kadagita.” (The Old Testament World, 1966, p. 231) Kunaen ti sabali pay a historiador a ni E. A. Speiser: “Ti problema maipapan kadagiti Heteo iti Biblia ket . . . narikut. Umuna iti amin, adda ti saludsod no ania a kita dagiti Heteo ti mabalin a nainaig iti aniaman a nadakamat a salaysay iti Biblia: dagiti Hattiano, dagiti Indo-Europeo a Heteo kadagiti cuneiform a rekord, wenno dagiti hieroglipiko a Heteo.”—The World History of the Jewish People, 1964, Tomo 1, p. 160.
Sigun kadagiti nadakamaten, makita a pattapatta laeng ken saan a napaneknekan ti aniaman a maipagarup a pananginaig kadagiti Heteo iti Biblia iti “Imperio dagiti Heteo,” a ti Hattushash ti kabeserana a siudad. Gapu iti daytoy a di pannakasigurado, ti aniaman a pannakatukoy dagiti sekular a “Heteo” iti daytoy a publikasion kaaduanna a naikkan kadagiti quotation mark tapno ipalagip iti agbasbasa a saan pay a napaneknekan ti kasta a panangipapan ket iti panagkunami awan ti umdas nga ebidensia tapno awaten kas umiso dagita a panangipapan.