JAH
Naindaniwan a pangababaan ti Jehova, ti nagan ti Kangatuan a Dios. (Ex 15:1, 2) Daytoy napaababa a porma ket irepresentar ti umuna a kagudua a paset ti Hebreo a Tetragrammaton a יהוה (YHWH), kayatna a sawen, ti letra a yodh (י) ken heʼ (ה), ti maikasangapulo ken maikalima a letra ti Hebreo nga alpabeto.
Limapulo a daras nga agparang ti termino a Jah iti Hebreo a Kasuratan—26 a daras a “Jah” laeng, ken 24 a daras iti ebkas a “Hallelujah,” a literal a mangibilbilin iti adu a tattao nga ‘idaydayawda ni Jah.’ Nupay kasta, ti sumagmamano a nalatak a bersion (Dy, Mo, RS) saanda a pulos inkabilangan ti kaadda ti “Jah” iti orihinal a manuskrito. Maminsan laeng nga agparang ti “Jah” iti King James Version, ket maminsan met nga agparang ti “Yah” iti An American Translation. (Sal 68:4) Mamindua nga agparang dayta iti intero nga English Revised Version (Sal 68:4; 89:8), ket iti American Standard Version nasuktan ti porma a Jehova iti amin a pagparanganna. Ngem iti gistay amin a nagparangan daytoy napaababa a porma, dagitoy naud-udi a nadakamat a dua a patarus inlanadda dayta kadagiti footnote. Ti amin a 50 a pagparangan ti Jah, wenno Yah, ket pinagtalinaed ti Baro a Lubong a Patarus maipaay iti agbasa; ket 49 kadagita ti pinagtalinaed ti Emphasised Bible ni Rotherham.
Iti Kristiano a Griego a Kasuratan, uppat a daras nga agparang ti “Jah” iti ebkas a Hallelujah. (Apo 19:1, 3, 4, 6) Iti kaaduan nga Ingles a Biblia, di naipatarus daytoy a Griego a sao no di ket napagtalinaed a kasta ti pormana, ngem ipatarus dayta ni G. W. Wade kas “Idaydayawyo ni Jehova,” ket iti Baro a Lubong a Patarus mabasa dayta kas “Idaydayawyo ni Jah!”
Ti “Jah” ket saan la ketdi a nagkauna a porma ti nadibinuan a nagan a naaramat a nasapsapa ngem iti mismo a Tetragrammaton. Ti kompleto a porma a Jehova ket 165 a daras nga agparang iti Masoretiko a teksto iti libro ti Genesis, ngem ti ab-ababa a pormana damo laeng a nagparang iti salaysay ti paspasamak kalpasan ti Ipapanaw iti Egipto.—Ex 15:2.
Ti maymaysa a silaba a Jah kadawyanna a nainaig kadagiti ad-adda a makatukay-rikna a panangidaydayaw ken kanta, kararag ken pakaasi. Kaaduanna a madakamat dayta no ti topiko a maisalsalaysay ket panagrag-o gapu iti panagballigi ken pannakaispal, wenno no mabigbigbig ti nabileg nga ima ken pannakabalin ti Dios. Adu ti pagarigan iti daytoy a naisangsangayan a pannakaaramatna. Ti sasao nga, “Idaydayawyo ni Jah!” (Hallelujah) agparang kadagiti Salmo kas doksolohia, kayatna a sawen, ebkas ti panangidaydayaw iti Dios, a ti damo a pagparanganna ket iti Salmo 104:35. Iti dadduma a salmo, agparang laeng dayta iti pangrugian (Sal 111, 112), pasaray adda iti uneg ti maysa a salmo (135:3), no dadduma adda laeng iti ngudo (Sal 104, 105, 115-117), ngem masansan nga agpada nga adda iti pangrugian ken iti ngudo (Sal 106, 113, 135, 146-150). Dagiti nailangitan a persona maulit-ulit nga iballaetda daytoy nga ebkas iti panangidaydayawda ken Jehova a nailanad iti libro ti Apocalipsis.—Apo 19:1-6.
Dagiti nabatbati a pagarigan a pagparangan ti “Jah” ket mangipamatmat met iti panangidaydayaw ken Jehova iti kankanta ken ar-araraw, kas iti kanta ni Moises maipapan iti pannakaispal. (Ex 15:2) Kadagidiay inlanad ni Isaias, ti panagtipon ti dua a nagan a “Jah Jehova” ipasimudaagna ti mamindua a panangipaganetget. (Isa 12:2; 26:4) Iti daniw a nangyebkasanna iti panagrag-ona kalpasan ti namilagruan a pannakapaimbagna idi gistay natay, impeksa ni Ezekias ti napalaus a rikrikna babaen ti panangulitna iti Jah. (Isa 38:9, 11) Napagminar ti naggidiatan dagiti natay, a saan a makaidayaw ken Jah, ken dagidiay determinado nga agbiag a mangidaydayaw kenkuana. (Sal 115:17, 18; 118:17-19) Ti dadduma pay a salmo iparangarangda ti napasnek nga apresasion iti pannakaispal, pannakasalaknib, ken pannakailinteg.—Sal 94:12; 118:5, 14.