OLIBO

[Heb., zaʹyith; Gr., e·laiʹa].

Di pagduaduaan a ti kayo nga olibo ket maysa kadagiti kapapatgan a mula kadagidi tiempo ti Biblia, kapatpateg ti ubas ken iti kayo a higos. (Uk 9:8-13; 2Ar 5:26; Hab 3:17; San 3:12) Iti umuna pay laeng a paset ti Biblia, agparangen ti olibo; kalpasan ti Layus, ti nagserbi a pagilasinan ni Noe a nages-esen ti dandanum ket bulong ti olibo nga insangpet ti kalapati.​—Ge 8:11.

Naruay ti kayo nga olibo (Olea europaea) kadagiti darisdis ti bantay ti Galilea ken Samaria ken agingga iti makintengnga a kabambantayan, kasta met iti intero a lugar ti Mediteraneo. (De 28:40; Uk 15:5) Adu nga olibo ti agtubo iti nabato ken naapug a daga, a saan a pagbiagan ti adu a sabali pay a mulmula gapu ta nakamagmaga; naandur dayta kadagiti panawen ti tikag a masansan a dumteng. Idi tiempo ti Ipapanaw dagiti Israelita iti Egipto, naikari kadakuada a mapanda iti daga “dagiti lana nga olibo ken diro,” agraman “kaubasan ken kaykayo nga olibo a saan[da] nga immula.” (De 6:11; 8:8; Jos 24:13) Gapu ta mabayag a dumakkel dagiti olibo ken mabalin nga alaenna ti sangapulo a tawen wenno nasursurok pay sa mangrugi a mapagapitan iti nawadwad, ti kasta a nakadakkelen a kaykayo a nadanon sadiay dagiti Israelita ket pagsayaatanda unay. Nakapapaut ti biag daytoy a kayo, a ginasut a tawen nga agbungbunga, ket maikunkuna a ti sumagmamano kadagiti kayo nga olibo idiay Palestina nasurok a 1,000 a tawenen nga agbibiagda.

Makapabang-ar a buybuyaen dagiti kayo nga olibo iti intero a Palestina, a masansan nga agtuboda kadagiti nabato a bakris a natukantukad wenno aplaganda dagiti lansad dagiti ginget. Ti katayag dayta a kayo ket mabalin a nasursurok pay ngem 6 m (20 pie). Ti nagkiwaweg a puonna ken maris-dapo nga ukisna ket addaan iti naruay ti sangsangana nga aduan iti immatiddog a bulong a dapuen a berde ti marisda. Patinayon a berde ti bulong daytoy a kayo, nupay adu ti mangipagarup a saan a kasta. Agarup Mayo ti gagangay a panagsabongna ket makumotan dayta iti rinibu a nalusiaw a duyaw sabong. Dinakamat ti Biblia ti kinalaka a maitayab dagitoy a sabong. (Job 15:33) Berde ti bungana no naganus ngem tumayengtengen a morado wenno nangisit no maluom. Ti panagbuburas ket iti otonio (Oktubre-Nobiembre), ket masansan a maar-aramat pay laeng ti kadaanan a pamay-an a panagburas babaen ti panangapras iti dayta. (De 24:20; Isa 24:13) Kadagidi tiempo ti Biblia, burasen dagiti managadas ti aniaman a nabati a bunga. (Isa 17:6) Gagangay nga agsinsinnublat ti kaadu ti bunga daytoy a kayo, kayatna a sawen, no adu ti bungana ita a tawen, bassit inton umay a tawen. Adda napait a raman ti kappuros a bunga a maikkat no mayuper ti olibo iti naapgad a danum, ket kalpasanna mabalinen a kanen a di naluto wenno naartem. Nupay kasta, ti mamagbalin a nakapatpateg kadagita ket ti lanada, a 30 porsiento ti kaaduna iti pakabuklan a timbang ti naata a bunga wenno nasursurok pay. Makapataud ti maysa a nasayaat a kayo iti 38 agingga iti 57 L (10 agingga iti 15 gal) iti makatawen. Nakatangtangken ti kayona ket masapul a maipagango iti adu a tawtawen tapno maaramat iti panagaramid iti alikamen a kayo.

Saan laeng nga agbiag ti kayo nga olibo iti sinigsiglo no di ket, no mapukan, kabaelan dagiti ramutna ti mamagtarubong iti uray agingga iti innem a baro a saringit nga agbalin a baro a puon, ket masansan a kastoy met laeng ti pamay-an dagiti lakayen a kayo tapno saanda nga agpukaw. Masansan a ti panagmula iti baro a kayo ket babaen kadagiti sanga a naputed iti nataenganen a kayo. Gapuna maikanatad unay a ti annak ti nabendisionan a tao inyarig ti salmista ‘kadagiti saringit ti kaykayo nga olibo iti intero nga aglikmut ti lamisaanna.’​—Sal 128:3.

Panagisulbong iti Sanga. Tapno makapataud ti nasayaat a bunga dagiti atap a kayo nga olibo nga agtubo kadagiti bakris, masansan a masulbonganda kadagiti naputed a sanga manipud pinatanor a kaykayo nga aduan bunga. Agparang a saan a gagangay, ken saan pay ketdi a natural, nga isulbong ti atap a sanga iti pinatanor a kayo. Kaskasdi, inaramid dayta ti dadduma a mannalon idi umuna a siglo. Tinukoy ni Pablo daytoy a saan a gagangay a pamay-an iti ilustrasionna iti Roma 11:17-24, a nangikunaanna a dagiti Gentil a Kristiano a nagbalin a paset ti ‘bin-i ni Abraham’ ket maipadis kadagiti sanga ti atap a kayo nga olibo a naisulbong iti pinatanor a kayo tapno suktanda dagiti di nabunga a sanga a nasip-ak ken mangirepresentar kadagiti nailaksid a Judio a nainkasigudan a kameng isuda a naputed iti simboliko a kayo gapu iti kaawan ti pammatida. (Ga 3:28, 29) Daytoy a napasamak, a “maikaniwas iti nakaisigudan,” ipaganetgetna ti di kaikarian a kinamanangngaasi ti Dios kadagita a manamati a Gentil, igunamgunamna dagiti gunggona nga awatenda kas sangsanga ti “atap nga olibo” iti panangsagrapda iti “kinalukmeg” dagiti ramut ti olibo iti minuyongan, ket iti kasta awan a pulos ti rason nga agpasindayag dagitoy a Gentil a Kristiano.​—Idiligyo ti Mt 3:10; Jn 15:1-10; kitaenyo ti PANAGISULBONG.

Kaolibuan ken Pagpespesan. No la ket nasayaat ti kasasaad, adda kaolibuan iti gistay tunggal purok idiay Palestina. No saan a makaipaay iti bunga, kas koma no dangran ti arabas a kangrunaan a kabusorna, agbanag dayta iti nakaro a didigra kadagiti umili. (Am 4:9) Naaddaan ni Ari David iti napapateg a kaolibuan iti rehion ti Sefela. (1Cr 27:28) Ti pantok ti bantay iti daya ti Jerusalem nga agarup “maysa nga aldaw ti sabbath a panagdaliasat” ti kaadayona ket nagdindinamag gapu kadagiti olibona idi kaaldawan ni Ari David, ket naawaganen daytoy iti “bantay dagiti kayo nga olibo” idi tiempo ni Zacarias. (2Sm 15:30; Zac 14:4; Lu 19:29; 22:39; Ara 1:12) Ti nakaad-adu a kadaanan a batbato a pagpespes iti olibo a masarakan iti intero a Palestina ket pammaneknek nga adu idi sadiay ti mula nga olibo. Dagiti “minuyongan” iti daydi a tiempo ket masansan a maysa a muyong ti kaykayo nga addaan iti pagpespes iti olibo. Isu a ti minuyongan ti Getsemani a napanan ni Jesus kalpasan ti maudi a pangrabii a kaduana dagiti adalanna ket nagtaud ti naganna iti Aramaiko a termino a gath shema·nehʹ a ti kaipapananna ket “pagpespesan iti lana.” No dadduma, saka laeng ti mausar a pangibaddek kadagiti olibo.​—Mik 6:15.

Piguratibo nga Usar. Ti kayo nga olibo piguratibo a naaramat iti Biblia kas simbolo ti kinabunga, kinapintas, ken kinatan-ok. (Sal 52:8; Jer 11:16; Os 14:6) Ti maysa kadagiti naaramat iti Piesta dagiti Abong-abong ket sangsanga ti olibo. (Ne 8:15; Le 23:40) Iti Zacarias 4:3, 11-14 ken Apocalipsis 11:3, 4, naaramat dagiti kayo nga olibo a mangisimbolo kadagiti pinulotan ti Dios ken dagiti saksina.