SALMANESER

[manipud Akkadiano, kaipapananna ti “Nabilbileg ni Shulman [maysa a dios ti Asiria]”].

Lima a nadumaduma nga Asirio a monarka ti addaan iti kastoy a nagan; nupay kasta, dua laeng kadakuada ti agparang a naaddaan iti direkta a pannakainaig iti Israel: da Salmaneser III ken Salmaneser V. Ni Salmaneser V laeng ti aktual a nadakamat iti salaysay ti Biblia.

1. Ni Salmaneser III sinunuanna ni amana nga Ashurnasirpal II iti trono ti Asiria. Iti maysa a kitikit, tukoyenna ti bagina kas “ti ari ti lubong, ti ari nga awan kasalisalna, ti ‘Dakkel a Dragon,’ ti (kakaisuna a) pannakabalin iti uneg ti (uppat a) nagbedngan (ti daga).” (Ancient Near Eastern Texts, inurnos ni J. Pritchard, 1974, p. 276) Naibilang a nagturay iti agarup 35 a tawen. Agparang a ti tallopulo ket maysa kadagidiay a tawen ket inaramatna iti pannakigubat tapno mapagtalinaed ken mapalawa ti masakupan ti Asiria. Namin-adu a rimmaut ni Salmaneser III iti laud iti Aramaeano a pagpagarian idiay Siria.

Ti Kitikitna a Naipagarup a Nangdakamat ken Acab. Iti kitikit ni Salmaneser III iti maysa a dakkel a bato, inladawanna ti gubat ti Karkar (iti asideg ti Hamat iti Ginget Orontes), a napasamak idi maikanem a tawen ti panagturay ni Salmaneser. Nakibakal sadiay dagiti Asirio maibusor iti nagkakappon a 12 nga ar-ari, a ti kaaduan kadakuada ket Sirio. Nupay kasta, iti listaan agparang ti maysa a naawagan A-ha-ab-bu ^matSir-ʼi-la-a-a. Kanayon a maipatarus daytoy a nagan kas “Acab nga Israelita” kadagiti moderno a reperensia. (Kitaenyo ti Ancient Near Eastern Texts, p. 279.) Awaten ti kaaduan a pudno a nakipaset ni Acab iti bakal kas kaaliado dagiti Sirio. Kaskasdi, awan dakamaten ti Biblia a kasta a pasamak, ket nupay kasla agkaasping dagita a nagan, adda dakkel a makagapu a pagduaduaan ti panamagnaig kada A-ha-ab-bu ^matSir-ʼi-la-a-a ken Acab ti Israel. Kunaen ti Encyclopædia Biblica (London, 1899, Tomo I, bin. 91) a “Ti nagan nga Ahabbu Sirʼlai, kas anamongan itan ti kaaduan nga eskolar, mabalin laeng a kaipapananna ti Acab ti Israel (wenno, kas pagarupen ni Hommel, ti Jezrael).” (Dakami ti nangyitaliko.) Ipakita daytoy a saan a kas iti agdama, kanayon idi a saan nga anamongan ti kaaduan daytoy a pananginaig, ken ipakitana pay a mapagduaduaan met ti pannakaipatarus ti ^matSir-ʼi-la-a-a kas “Israelita.” Maimutektekan koma a ti ^matSir-ʼi-la-a-a ket saan nga isu ti termino a nausar iti sabali pay a paset dagiti Asirio a kitikit kas pangtukoy iti makin-amianan a pagarian ti Israel. Iti dadduma pay nga Asirio a kitikit iti daydi a tiempo, natukoy dayta a daga babaen iti nagan ti kabeserana a Samaria (Sa-me-ri-na kadagiti kitikit) wenno kas Bit Hu-um-ri-ia (daga ni Omri), sasao a naus-usar pay laeng maysa a siglo kalpasan ti ipapatay ni Omri.​—Ancient Near Eastern Texts, p. 284, 285.

Ipakita dagiti kitikit ni Salmaneser nga idi maika-18 a tawen ti panagturayna, wenno 12 a tawen kalpasan ti gubat ti Karkar, nakidangadang ken Hazael nga ari ti Damasco, ken nailanad met nga: “Iti daydi a tiempo, inawatko ti impuesto dagiti agnanaed iti Tiro, Sidon, ken ni Jehu, anak ni Omri.” (Ancient Near Eastern Texts, p. 280) Ngarud, ti panangikuna a ni A-ha-ab-bu isu ni Ari Acab mangparnuay iti di panagtunos ti kronolohia ti Biblia, a mangipakpakita nga iti nagbaetan ti ipapatay ni Acab ken ti panagturay ni Jehu, adda naiballaet a periodo nga agarup 14 a tawen, a nangsaklaw kadagiti panagturay da Ocozias ken Jehoram. (1Ar 22:51; 2Ar 3:1) Nupay kunaen ti kaaduan a komentarista a ti maipagarup a pannakikappon ni Acab iti Sirio nga aliansa ket napasamak idi arinunos ti panagturayna, kaskasdi a saan a maikanatad daytoy iti kronolohia ti Biblia. Yantangay pagaammo dagiti eskolar a da Kamphausen ken Kittel daytoy a parikut, kunaenda a ti nagan ni Acab ket napagkamalian a nagan ni Jehoram kadagiti Asirio a rekord. (Dictionary of the Bible ni Hastings, 1904, Tomo I, p. 53) Nupay kasta, awan rekord iti Biblia maipapan iti aniaman a kasta a pannakipaset ni Jehoram iti gubat ti Karkar.

Narigat met nga ilawlawag no apay a makikappon koma ni Acab kadagiti napeklan a kabusor ti Israel. Gapuna, kunaen ti The Encyclopedia Americana (1956, Tomo I, p. 269), “Makitatayo a karkarna unay a makialiansa [ni Acab] iti nabayagen a kabusorna a ni Ben-hadad tapno bumusorda ken Salmaneser ti Asiria, nupay mabalin a kunaen a maragsakan ni Acab no makitana a maabak ni Ben-hadad, ken saan met idi a peggad ti Asiria.” Kalkalpas idi ti namindua a pannakigubat ni Acab kadagiti Sirio, ket nupay adda ababa a periodo a saan a panaglaban ti Israel ken Siria, nakidangadang ni Acab kadakuada iti maudi a gundaway ngem napukawna ti biagna bayat ti maikatlo a tawen dayta a periodo. (1Ar 22:1-4, 34-37) Saan a nakappapati ti panangikuna a nakikappon iti Siria, situtulok man wenno napilit.

Kamaudiananna, ti natukoy a puersa ni A-ha-ab-bu iti kitikit ni Salmaneser ket saan a maitunos iti dinakamat ti Biblia maipapan iti alikamen a pakigubat ti Israel. Nailanad a nangikuyog ni A-ha-ab-bu iti “2,000 a karuahe,” ad-adu nga amang ngem iti karuahe ti asinoman nga ar-ari a karaman iti aliansa. Yantangay mabigbigda ti parikut ditoy, dagiti mangibagbaga a ni A-ha-ab-bu isu ni Ari Acab pakaruenda laeng ti parikut gapu ta kunaenda pay nga adda karkarna a panagkakappon ti buybuyot ti Juda, Tiro, Edom, ken uray pay ti Moab a kimmadua iti puersa ni Acab tapno laeng makompleto ti nadakamat a bilang dagiti karuahe. (Encyclopædia Biblica, Tomo I, bin. 92; The Encyclopædia Britannica, 1910, Tomo I, p. 429) Mapaliiw nga uray bayat ti panagturay ti nabileg nga ari a ni Solomon, addaan laeng isuna iti 1,400 a karuahe.​—1Ar 10:26.

Maigapu kadagiti amin a nadakamaten a punto, agparang a posible unay a ti pannakaipatarus ti A-ha-ab-bu ^matSir-ʼi-la-a-a kas “Acab nga Israelita” ket saan nga isu ti umiso a patarus. Kasta met, dagiti nangipaulog iti kaipapanan ti kitikit mabalin a nakaro ti gagarda a manginaig iti dayta a nagan iti maysa a nalatak a persona iti historia. Mapaliiw nga adda natukoy a “Musri” iti isu met laeng a kitikit, ket nupay nausar daytoy a termino iti sabali pay a paset kas tumukoy iti Egipto, ibaga dagiti managipatarus a di lohikal ti kasta a pananginaig ken kunaenda a ti nagan “nalabit tumukoy iti maysa a pagilian iti makin-abagatan nga Asia Menor.” (Ancient Near Eastern Texts, p. 279, ftn. 9) Agparang nga adda dagiti kasta met laeng a nainkalintegan a rason tapno matmatan a di lohikal nga inaig ti ^matSir-ʼi-la-a-a iti Israel. Mabalin a mapaneknekanto a kasta bayat ti panaglabas ti tiempo.

Dagiti kangrunaan a nangidaulo iti Sirio a panagkakappon a nakidangadangan ni Salmaneser III idiay Karkar ket isu da Ari Adad-idri ti Damasco ken Ari Irhuleni ti Hamat. Imbaga ni Salmaneser a nagballigi iti dayta a gubat, ngem kaskasdi a saan a nabaelan ti Asiria ti umabante nga agpalaud. Gapuna, adda dagiti nailista a kanayonan a gubat maibusor ken Adad-idri ti Damasco bayat ti simmaganad a tawtawen.

Kitkitikit a Mainaig Kada Hazael ken Jehu. Kas kaitungpalan ti padto ni Jehova babaen ken Eliseo, ni Hazael (ti mangimatmaton iti sangakabbalayan ni Ari Ben-hadad ti Damasco) pinapatayna ti apona ket nagbalin nga ari, nalabit idi arinunos ti panagturay ni Ari Jehoram (a. 917-905 K.K.P.). (2Ar 8:7-15) Patalgedan daytoy ti maysa a kitikit ni Salmaneser III, a kunana: “Ni Hadadezer [Adad-idri, nabatad a ni Ben-hadad II ti Damasco] (a mismo) ket natay. Ni Hazael, a maysa nga ordinario a tao (iti literal: saan a natan-ok ti nagannakna), inagawna ti trono.” Nadakamat a nakidangadang ni Salmaneser ken Hazael bayat ti maika-18 ken maika-21 a tawen ti panagturayna. Nagballigi ni Salmaneser ngem saanna a pulos naagaw ti Damasco.​—Ancient Near Eastern Texts, p. 280.

Iti Nangisit nga Obelisko ni Salmaneser (nga adda itan iti British Museum), agparang met ti nagan ni Ari Jehu ti Israel (a. 904-877 K.K.P.) a naipakuyog iti maysa a timmambukor a kitikit a mangiladladawan iti kasla maysa nga embahador ni Jehu nga agparparintumeng iti saklang ti Asirio nga ari ken mangmangted kenkuana kadagiti sagut. Kunaen ti kitikit: “Ti impuesto ni Jehu (Ia-ú-a), anak ni Omri (Hu-um-ri) [kaipapananna ti maysa a suno ni Omri]; immawatak kenkuana iti pirak, balitok, maysa a balitok a malukong a saplu, maysa a balitok a basehas a timmirad ti lansadna, balitok a basbaso, balitok a timtimba, lata, maysa a sarukod ti ari.” (Ancient Near Eastern Texts, p. 281) Daytoy nga impuesto ket saan a nadakamat iti salaysay ti Biblia maipapan ken Jehu, ket nupay mabalin nga inaramid dayta ti Israelita nga ari gapu iti kasasaad a nadeskribir iti 2 Ar-ari 10:31-33, panunoten koma a mabalin a naglablabes ti panangiladawan dagiti managpasindayag nga Asirio a monarka, agpadpada kadagiti kitikitda ken kadagiti inkitikitda a timmambukor a ladawan.

2. Ni Salmaneser V ti suno ni Tiglat-pileser III. Saan a nalawag ti panagturayna no maibatay kadagiti sekular a rekord. Agparang a nailista kas ari ti Babilonia iti lima a tawen babaen iti nagan nga Ululaia. (Ancient Near Eastern Texts, p. 272, ftn. 4) Inadaw met ni Josephus ti panangdeskribir ti historiador a ni Menander mainaig iti pananglakub ni Salmaneser V iti Tiro. (Jewish Antiquities, IX, 283-287 [xiv, 2]) Malaksid iti daytoy, ti Biblia ti kangrunaan a gubuayan ti impormasion maipapan iti daytoy nga ari.

Panangdominarna iti Israel. Bayat ti panagturay ni Ari Hosea ti Israel (a. 758-740 K.K.P.), rimmaut ni Salmaneser V iti Palestina ket nagbalin a basaliona ni Hosea a mangmangted iti tinawen nga impuesto. (2Ar 17:1-3) Ngem idi agangay, saan a nangted ni Hosea iti impuesto gapu ta nakikumplot ken Ari So ti Egipto. (Kitaenyo ti SO.) Gapu iti daytoy, ni Salmaneser impupokna ni Hosea sa linakubna ti Samaria iti tallo a tawen, ket kamaudiananna naparmek ti nasayaat-pannakasarikedkedna a siudad ken naidestiero dagiti Israelita.​—2Ar 17:4-6; 18:9-12; idiligyo ti Os 7:11; Eze 23:4-10.

Saan nga espesipiko nga inaganan ti rekord ti Biblia ti Asirio nga ari a nangkautibo iti Samaria iti kamaudiananna.—Kitaenyo ti SARGON.

Idi naparmek ti Samaria idi 740 K.K.P., nagpatingga ti 257 a tawen a panagturay ti sangapulo-tribu a pagarian ti Israel.