Maysa a Nasudi a Gameng ti Biblia Idiay St. Petersburg
DAYTAT’ nangrugi kas maysa a gagangay a panangkita kadagiti lugar a panagdaliasat manipud Finland. Bayat ti kaaddada idiay Leningrad, nga itan ket St. Petersburg, ti agpaspasiar ken ti asawana dida in-inanamaen a makapasarda iti aniaman a naisangsangayan maipanggep iti Biblia, ta ti pagannurotan ti polieto ti mangay-aywan iti panagdaliasat kunana: “Ti panangitugot kadagiti relihiuso a literatura ket maiparit.” Kaskasdi iti daytoy a siudad nga isu ket naaddaan ti kadadakkelan a ragsak ti biagna maipanggep iti Biblia kas maysa a libro.
Adu dagiti simbaan idiay St. Petersburg, ngem sumagmamano laeng kadakuada ti mangserserbi ti panggep ti pannakaibangonda. Adu kadakuada ti napagbalinen a museo. Daytoy iramanna ti nakataytayag a St. Isaac’s Cathedral a mangipalagip iti St. Peter’s Basilica idiay Roma.
Ti mangted unay lawag a panangiparang iti opisial a kababalin maipapan iti relihion ket masarakan idiay Kazan Cathedral iti kangrunaan a dalan ti St. Petersburg, ti Nevski Prospekt. Daytoy a katedral ti estado ket napagbalin a Museo ti Historia ti Relihion ken Ateismo. Idiay akimbaba amin a kadsaaran ti pabuya ti relihiuso a historia naurnosda sigun iti kronolohikal a panagsasaganadda agingga iti agdama a panawentayo. Makita ti maysa a tao dagiti alikamen ti panangtutuok a naaramat kabayatan ti panawen ti Inkisision. Ti nangnangruna a makakayaw ket isu ti parang ti maysa a panangusig iti korte maipapan iti Inkisision, buyogen dagiti modelo nga allid a kas kadadakkel ti tao. Ti naliday a biktima ket nakawaran ken nakaparintumeng iti sanguanan dagiti manangakusarna ken dagiti monghe a nakakawes kadagiti nangisit a pagan-anay. Agur-uray ti manangpapatay, a nakasagana nga agtignay.
Iti batog ti Kazan Cathedral, iti sabali a bangir ti Nevski Prospekt, ket isu ti kadadakkelan a pagtagilakuan ti libro iti siudad. Iti maikadua a kadsaaran, nakakita dagiti taga Finland a bisita kadagiti adu a ladawan ken dagiti pakailasinan a sasao a kasla nairanta a mangparegta iti managbasa a manglaksid iti relihion. Maysa a retrato ti nangirepresentar kadagiti ikan iti langa ti maysa a baket nga addaan pandong kadagiti uloda. Dagitoy nga ikan ket naappanan iti “tiket agturong iti Pagarian ti langit” a naisulbong iti sima a nasuratan “Dagiti Sekta.”
Nagpadayada iti Nevski Prospekt ket nagpakannawanda iti sango ti estatua ni Catherine a Dakkel, nasarakan dagiti agpaspasiar dagiti bagbagida nga adda iti sanguanan ti agdindinamag a Saltykov-Shchedrin State Public Library. Daytoy a libreria ket isu ti maikadua a kalalawaan idiay Union Soviet ken maysa kadagiti kadadakkelan iti lubong, nga aglaon iti nasurok a 17 milion a tomo. Idi a nagdamag ti agpaspasiar maipapan iti manuskrito, maysa nga opisial ti libreria ti nangibangon kadagiti agsasaganad a nadayaw, makasukisok a saludsod. Kalpasanna nagpukaw daytoy nga opisial, ket nagsubli a dagus nga addaan lumabaga a kastaño a kahon. Imparabawna daytoy iti lamisaan ket linukkabna ti abbongna. Adda ita—ti Leningrad Codex manipud iti tawen 1008 (wenno, 1009). Ngem ania daytoy a manuskrito, ken apay a nakapatpateg daytoy?
Ti Leningrad Codex
Interesadokayo kadi a mangkita iti maysa a manuskrito ti Hebreo a Kasuratan nga agserbi kas maysa a kangrunaan a libro para kadagiti patarus ti Biblia? Isu daytoy ti pateg ti Leningrad Codex.
Ngem mabalin a panunotenyo: Saan kadi a nakumpleto ti Hebreo a Kasuratan sakbay ni Kristo? Kasano koma a daytoy a libro ket manipud kas kabiit pay ti tawen 1008? Tapno nasaysayaat pannakatarus iti daytoy a banag, kasapulantayo a maammuan bassit ti maipapan kadagiti Masoretes.
Dagiti Masoretes (iti Hebreo, Baalei Hamasorah, “Appo ti Tradision”) nagbiagda kadagiti siniglo kalpasan ni Kristo ket nalaingda unay a manangsakar iti Hebreo a Kasuratan. Dida binaliwan dagiti teksto ngem, imbes ketdi, nadlawda dagiti panangbalbaliw nga inaramid dagiti immun-una a managsakar ket impadlawda dagitoy idiay iking ti Hebreo a teksto. Nangpartuatda met ti maysa a sistema dagiti tulnek ti bokales ken marka ti panangipaganetget tapno matulongan ti managbasa iti umiso a panangibalikas. Gapu iti nalabes a kinaannad dagiti Masoretes, ti tekstoda ket maitutop la ketdi para iti panangipatarus iti Biblia, uray no nasurok a 1,000 a tawen dayta manipud orihinal a teksto. Ti maysa a panangidilig kadagiti adayo nga immun-una a teksto, kas koma iti Lukot ti Natay a Baybay ti Isaias, pasingkedanna ti kinaumiso ti Masoretiko a teksto.
Nupay kasta, awan naan-anay a mapagtalkan nga indibidual a manuskrito, gapu ta nagkamali dagiti managsakar. Isut’ gapuna a nangrugi a maaramid dagiti Hebreo nga edision, a naibatay iti panamagdidilig kadagiti nagduduma a manuskrito. Idi 1906, kas pangarigan, ti eskolar nga Aleman a ni Rudolf Kittel impablaakna ti nalatak a Biblia Hebraica, wenno, Hebreo a Biblia. Kas maysa a pakaibatayanna, inaramatna ti Masoretiko a teksto ni Jacob ben Chayyim. Mainayon pay, kadagiti footnotena pinagdidiligna dagiti mabasa kadagiti adu a sabsabali pay a manuskrito.
Ti teksto ni Ben Chayyim ket manipud kas kaladaw ti 1524-25 K.P. Ni Kittel, kaduana ti simmukat kenkuana, ni Aleman a propesor Paul Kahle, sireregta nga inkagumaanda ti maaddaan kadagiti immun-una a Masoretiko a teksto. Adda ekselente a Masoretiko a teksto idiay sinagoga ti Sephardim sadi Aleppo, Syria. Daytat’ inurnong ti nalatak a pamilia ni Ben Asher ken naisagana idi agarup tawen 930 K.P. Ngem saan a mabalin a maaramat daytoy a manuskrito agsipud ta, kas kuna ni Propesor Kahle, “dagiti makinkukua iti kodigo dida kayat a paretrato dayta,” gapu iti panagamakda a matulawan dayta ken ti pannakailunodda.
Kaskasdi, adda pay sabali a Masoretiko a teksto a naibatay iti aramid ti pamilia ni Ben Asher. Linaon dayta ti intero a Hebreo a Kasuratan, ket, kinapudnona, naaramiden ti pangngeddeng tapno maaramat dayta kas pakaibatayan ti maikatlo nga edision ti Biblia Hebraica. Nasakar dayta idiay Old Cairo idi 1008 (wenno, 1009) manipud kadagiti nadalusanen a libro nga insagana ni maestro Aaron ben Moshe ben Asher, kas dinakamat a mismo ni manangsakar a Samuel ben Jacob. Dagiti makinkukua iti dayta dida ‘nagbutngan ti pannakailunod’ iti pannakasakar ti Biblia, saan a kas kadagiti makinkukua iti Aleppo Codex. Binulodda ti manuskritoda ken Kittel ken Kahle iti dua a tawen. Daytoy a manuskrito ket isu ti mismo a Codex B 19-A a naitalimeng itan idiay St. Petersburg Public Library.
Retratuek Man Dayta?
Ti Leningrad Codex, maysa a manuskrito iti porma ti libro, ket nagsisinan ti binulongna. Gapu ta napabassit ti pannakaretratonan, naibabawin ti pannakadaitna. Dagiti binulongna ket mapattapatta a kakapat ti kadakkelna, ak-akaba laeng, ken kasla napuskol a papel, agarup kasla maysa a naingpis a paglandagan. Dagiti igid ti sumagmamano a panid ket nakulenkulenen, ngem ti teksto a mismo, a naisurat iti tallo a binnatog, ket nalatak ken naminar.
“Retratuek man daytoy a manuskrito?” indawat ti agpaspasiar. Nagpukaw manen ti opisial ti libreria agturong iti makin-uneg a silid ket nagsubli buyogen umanamong a sungbat. Impempen ti agpaspasiar ti sumagmamano a tomo manipud iti kaasidegna a pagikabilan ti libro iti sango ti kaasitgan a tawa, implastarna ti maibulsa a tallo ti sakana a pagiparabawan ket insaadna ti kamera iti rabawna ket pinilina a retratuen ti maikadua a binulong manipud pempen ti manuskrito.
Naginteresan ti agpaspasiar a makita a ti nagan ti Dios, ti Tetragrammaton (Jehova, wenno, Yahweh) ket nagparang iti sumagmamano a daras iti daytoy a binulong, mangrugi iti maaw-awagan itan kas Genesis 2:4. Ti nadiosan a nagan agparang iti 6,960 a daras idiay Hebreo a Kasuratan. Saan la ketdi a naimbag daytoy iti panagdengngeg dagiti manangipatarus ti Biblia a nangsandi iti dayta iti sao nga “Apo.”
Iti panagngudo ti panagpasiar impakita ti opisial ti libreria kadagiti bisita ti sumagmamano a karkarna a manuskrito kadagiti sarming a pagidulinan. Naibilang ti nalatak nga Ostromir Gospel, ti kadadaanan nga adda pay laeng a napetsaan a manuskrito iti Ruso (Old Bulgarian), manipud tawen 1056.
Maysa la ketdi a makaay-ayo a surpresa a ti kasta a napateg a manuskrito kas iti Leningrad Codex ket siaannad a naitalimeng iti maysa a pagilian a mangiparparit iti nawaya a panagangkat kadagiti Biblia. Ti nainaig a manuskrito ket saan laeng a maysa kadagiti adu no di ket ti kakaisuna laeng a nangipaay iti pangibatayan para iti adu a moderno a patarus ti Hebreo a Kasuratan, agraman ti New World Translation nga ipabpablaak ti Watch Tower Society.