Modelo a Manuskrito ti Hebreo a Biblia

SAKBAY a nadiskobre ti Dead Sea Scrolls idi 1947, ti kadaanan a naammuan a manuskrito ti Hebreo a Biblia​—malaksid iti sumagmamano a paset​—ket manipud tartaraudi ti maika-9 agingga iti maika-11 a siglo K.P. Daytat’ agarup sangaribo a tawenen ti napalabas. Kaipapanan kadi daytoy a sakbay ti 1947 mapagduaduaan ti Hebreo a teksto ti Biblia? Ken apay a nakataktakkon dagiti kadaanan a manuskrito a Hebreo?

Kas sungbat iti maudi a saludsod nga umuna, iti kadawyan a sistema a Judio, naidulin ti aniaman a narunoten a manuskrito ti Hebreo a Biblia iti genizah, maysa a pagipempenan iti sinagoga. Idi agangay, nairuar ken naikali dagiti narunoten a manuskrito. Inaramid daytoy dagiti Judio tapno di matulawan wenno maabuso dagiti Kasuratanda. Apay? Gapu ta naglaon dagita iti Tetragrammaton, dagiti letra a Hebreo a mangirepresentar iti sagrado a nagan ti Dios, a kadawyan a naiparang iti Ingles kas “Jehovah.”

Ti “Korona”

Masansan a simamatalek a maiyallatiw ti kadaanan a teksto a Hebreo sipud pay idi un-unana a panawen. Kas pangarigan, adda napateg a manuskrito a Hebreo, a maawagan ti Keter, ti “Korona,” nga orihinal a naglaon iti amin a Hebreo a Kasuratan, wenno ti “Daan a Tulag.” Naaywanan dayta iti kadaanan a sinagoga ti maysa a kadaanan, bassit a komunidad dagiti Judio nga agnanaed idiay Aleppo, Siria, maysa a ka-Musliman nga ili. Sakbay dayta, naitalek daytoy a manuskrito kadagiti Karaite a Judio idiay Jerusalem, ngem naagaw dagiti Crusado idi 1099. Kamaudiananna, nasubbot ti manuskrito ket naipan idiay Old Cairo, Egipto. Nakadanon idiay Aleppo idi maika-15 a siglo ket idi agangay naawagan kas Aleppo Codex. Daytoy a manuskrito, a napetsaan iti 930 K.P., ti naibilang a kasayaatan a gapuanan dagiti Masoretes, kas ipasimudaag ti naganna. Maysa dayta a nagsayaat a pangarigan a mangipakita ti kinaannad iti panangiyallatiw ti teksto ti Biblia ken, kinapudnona, maysa a modelo a manuskrito a Hebreo.

Kadagiti kallabes a moderno a panawen, saan a pinalubosan dagiti agay-aywan itoy a naisangsangayan a manuskrito dagiti eskolar nga agkonsulta iti dayta, gapu ta naibatay iti an-anitoda amkenda di la ket ta matulawan dayta. Mainayon pay, yantangay maymaysa pay laeng a binulong ti naretrato, di mabalin nga ipablaak ti facsimile nga edision para iti panagadal.

Idi pinanawan dagiti Briton ti Palestina idi 1948, rimsua ti kinaranggas maibusor kadagiti Judio idiay Aleppo. Napuoran dagiti sinagogada; nagpukaw ti nagpateg a codex ket naipagarup a nadadael. Anian a makapakellat a maammuan nga, agarup sangapulo a tawen kamaudiananna, tallo a kakapat dayta ti nakalasat ken naipuslit idiay Siria ken naipan idiay Jerusalem! Idi 1976 nairuar met laengen kamaudiananna ti nagsayaat a facsimile nga edision ti 500 a kopia.

Obra ti Maestro

Apay a nagpateg daytoy a manuskrito? Gapu ta ti orihinal a consonantal text daytoy ket kinorehir ken seninnialan ni Aaron ben Asher, maysa kadagiti kalatakan nga eskolar a nasanay iti panangsakar ken panangiyallatiw iti Hebreo a Biblia idi agarup 930 K.P. Maysa ngarud dayta a modelo a codex, a pangrukodan dagiti masanguanan a kopia nga inaramid dagiti nakapkapuy nga eskriba.

Sigud a naglaon dayta iti 380 a folio (760 a panid) ken naisurat iti tallo a benneg iti parchment a papel. Daytat’ buklen itan ti 294 a folio ngem awanen ti kaaduan a paset ti Pentateuko ken ti maudi a pasetna, a buklen ti Dagiti Un-unnoy, Canta ni Salomon, Daniel, Ester, Esdras, ken Nehemias. Naisitar dayta kas “Al” iti New World Translation of the Holy Scriptures​—Reference Bible (Josue 21:37, footnote). Kinuna ni Moses Maimonides (a nailadawan ditoy), maysa a nalatak a Judio nga eskolar idi maika-12 a siglo K.P., a ti Aleppo Codex ti kasayaatan pay laeng a nakitana.a

Ti teksto a Hebreo a sinakar ti ima manipud maika-13 agingga iti maika-15 a siglo ket kombinasion ti dua a kangrunaan a Masoretico a teksto, ti Ben Asher ken ti Ben Naphtali. Idi maika-16 a siglo, nangparnuay ni Jacob ben Hayyim iti teksto para iti naimaldit a Hebreo a Biblia a naibatay iti daytoy a napagtipon a tradision, ket daytoy ti nakaibatayan ti gistay amin a Hebreo a Biblia a naimaldit iti simmaruno nga 400 a tawen.

Iti maikatlo nga edision ti Biblia Hebraica (ti naimaldit a teksto a Hebreo) idi 1937, nakonsultar ti Ben Asher a tradision ta naitalimeng dayta iti maysa a manuskrito a naidulin idiay Russia, a pagaammo kas Leningrad B 19^A. Napetsaan ti Leningrad B 19^A iti 1008 K.P. Plano ti Hebrew University idiay Jerusalem nga ipablaak ti teksto a Hebreo ti Aleppo iti pakabuklanna iti sumagmamano a tiempo, agraman dagiti material manipud kadagiti dadduma a napateg a manuskrito ken bersion, agraman ti Dead Sea Scrolls.

Mapagtalkan ti teskto ti Biblia nga us-usarentayo ita. Daytat’ impaltiing ti Dios ken naiyallatiw iti adu a siglo babaen dagiti eskriba a nagtrabaho buyogen ti napalalo a kinaannad. Makita ti napalalo a kinaannad dagitoy a managkopia iti bassit laeng a paggidiatan ti lukot ti Isaias a nasarakan iti asideg ti Dead Sea idi 1947 ken ti Masoretico a teksto idi napagdilig dagitoy, nupay nasurok a sangaribo a tawen a nadadaan ti Dead Sea Scroll ngem iti kadaanan a Masoretico a Biblia. Maysa pay, ita ta magun-odanen dagiti eskolar ti Aleppo Codex, ad-adda a makapagtalektayo iti kinaautentiko ti teksto ti Hebreo a Kasuratan. Pudno unay, “ti sao ti Diostayo mataginayonto.”​—Isaias 40:8.

[Footnote]

[Picture Credit Line iti panid 28]

Bibelmuseum, Münster

[Picture Credit Line iti panid 29]

Jewish Division/The New York Public Library/Astor,

Lenox, and Tilden Foundations