Ania ti Masoretiko a Teksto?

ITI aniaman a pagsasao a basaenyo ti Biblia, kasla naipatarus ti dadduma a paset ti libro iti direkta wenno saan a direkta manipud iti Masoretiko a teksto, a buklen ti Hebreo a Kasuratan, wenno ti “Daan a Tulag.” Kinapudnona, adda idi nasursurok ngem maysa a Masoretiko a teksto. Gapuna, aniat’ napili, ken apay? Kinapudnona, ania ti Masoretiko a teksto, ken kasanotay nga ammo a mapagtalkan dayta?

Ti Sao ni Jehova

Nangrugi ti pannakaisurat ti Biblia idiay Bantay Sinai idi 1513 K.K.P. Kunaen kadatayo ti Exodo 24:3, 4: “Dimteng ni Moises ket sinaona kadagiti tattao amin dagiti sao ni Jehova ken amin dagiti bilbilin, ket amin dagiti tatao simmungbatda a sangsangkagiddan ket kinunada: ‘Amin dagiti sasao nga imbaga ni Jehova aramidenminto.’ Ket ni Moises insuratna amin dagiti sasao ni Jehova.”

Nagtultuloy ti pannakaisurat dagiti Hebreo a Kasuratan iti nasurok a sangaribu a tawen, manipud 1513 K.K.P. agingga idi agarup 443 K.K.P. Yantangay pinaltiingan ti Dios dagiti mannurat, nainkalintegan nga indalanna ti bambanag tapno siuumiso ti pannakaitalimeng ti mensahena. (2 Samuel 23:2; Isaias 40:8) Nupay kasta, kaipapanan kadi daytoy a mabalin a pukawen amin ni Jehova dagiti natauan a biddut tapno awan uray maysa a letra a mabaliwan bayat ti pannakaaramid dagiti kopia?

Nakastrek Dagiti Biddut

Nupay sinakar daytoy dagiti tattao nga addaan nauneg a panagraem iti Sao ti Dios iti tunggal kaputotan, in-inut a nagparang, nupay kasta, ti sumagmamano a natauan a biddut kadagiti manuskrito. Napaltiingan dagiti mannurat ti Biblia, ngem saan nga inaramid dagiti managkopia ti trabahoda iti sidong ti nadibinuan a pannakapaltiing.

Kalpasan ti panagsublida manipud pannakakayaw idiay Babilonia idi 537 K.K.P., tinulad dagiti Judio ti baro nga estilo ti panagsurat a nagaramat kadagiti kuadrado a letra a naadalda idiay Babilonia. Daytoy kangrunaan a panagbalbaliw isut’ nakaigapuan ti kangrunaan a parikut a mabalin a mapagsisinnukatda ti sumagmamano a letra nga agkakaarngi. Yantangay ti Hebreo ket pagsasao a naibatay kadagiti konsonante, nga addaan kadagiti bokales nga inayon dagiti managbasa sigun iti pannakaawatna iti konteksto, ti pannakabalbaliw ti maysa a konsonante mabalin a silalakana laeng a balbaliwan ti kaipapanan ti maysa a sao. Iti kaaduan a kasasaad, nupay kasta, mabalin a nakita ken nakorehir dagiti kasta a biddut.

Saan a nagsubli idiay Israel ti kaaduan kadagiti Judio kalpasan ti pannakaparmek ti Babilonia. Gapuna, nagbalin dagiti sinagoga kas naespirituan a sentro kadagiti Judio a komunidad iti intero a Makintengnga a Daya ken Europa.a Kasapulan idi ti tunggal sinagoga dagiti kopia ti lukot dagiti Kasuratan. Bayat a napaadu dagiti kopia, immadu met ti biddut dagiti managkopia.

Dagiti Panagregget a Mangikkat Kadagiti Biddut

Nangrugi idi umuna a siglo K.P., pinadpadas dagiti eskriba idiay Jerusalem ti mangipasdek iti maysa a teksto a pagtuladan a pakakorehiran ti dadduma pay a lukot ti Hebreo a Kasuratan. Kaskasdi, awan masinunuo a pamay-an ti panangilasin iti orihinal a teksto ken dagiti manuskrito a naglaon kadagiti biddut ti managkopia. Manipud idi maikadua a siglo K.P. agpatpatuloy, kasla agparang a nasayaat ti pannakapagtutunos dagiti konsonante a teksto ti Hebreo a Kasuratan, nupay saan pay a nabileg ti pannakaipasdekna. Dagiti panagadaw iti Hebreo a Kasuratan a nagparang iti Talmud (napagtitipon iti nagbaetan ti maikadua ken maikanem a siglo K.P.) masansan nga ipasimudaagna ti maysa a gubuayan a naiduma manipud iti kamaudiananna nagbalin a mabigbigbig kas ti Masoretiko a teksto.

Ti sao a “tradision” iti Hebreo ket ma·soh·rahʹ wenno ma·soʹreth. Idi maikanem a siglo K.P., dagidiay nangsalaknib iti tradision ti siuumiso a pannakasakar dagiti Hebreo a Kasuratan ket nabigbig a kas Masoretes. Dagiti kopia nga inaramidda ket makuna a Masoretiko a teksto. Aniat’ naisangsangayan maipapan iti trabahoda ken dagiti teksto nga insaganada?

Naglumenen ti Hebreo kas nabiag, pagsasao ti nasion, ket adu kadagiti Judio ti saanen nga agsasao iti dayta. Gapuna, nagpeggad ti apag-isu a panangtarus iti Naimbibliaan a konsonante a teksto. Tapno masalakniban dayta, nagaramid dagiti Masoretes iti maysa a sistema dagiti bokales nga itakderan dagiti tuldek ken uged, wenno points. Naikabil dagitoy iti ngatuen wenno babaen dagiti konsonante. Nangpataud met dagiti Masoretes iti narikut a sistema dagiti marka nga agpadpada a maaramat kas puntuasion ken kas giya iti nasaysayaat pay a panangibalikas.

No sadino ti pakasarakan dagiti Masoretes iti teksto a nasukatan wenno saan nga umiso ti pannakasakar babaen kadagiti napalabas a kaputotan dagiti eskriba, imbes a baliwanda ti teksto, nagaramidda kadagiti nota iti pingir. Inlistada dagiti karkarna a porma ken kombinasion dagiti sao ken ti kasansan ti panagparang dagitoy iti maysa a libro wenno iti intero a Hebreo a Kasuratan. Nailista met dagiti kanayonan a komento a tumulong kadagiti managkopia iti naannad a panangsukimat. Napataud ti sistema dagiti napaababa a “code” tapno mapaababa unay ti pannakairekord daytoy nga impormasion. Kadagiti pingir iti ngato ken baba, nailista ti maysa a kita ti bassit a konkordansia dagiti nainaig a bersikulo a kinomentuan dagiti nota iti pingir.

Ti kalatakan a sistema ket inan-anay dagiti Masoretes idiay Tiberias, iti Baybay ti Galilea. Nangnangruna a limmatak dagiti pamilia da Ben Asher ken Ben Naphtali idi maikasiam ken maikasangapulo a siglo K.P., a mabalin a dagiti Karaite.b Nupay timmaud dagiti panagduduma iti pamay-an ti pannakaibalikas ken nota iti pingir [nga inaramid] dagitoy dua a grupo, dagiti konsonante iti tekstoda ket agduma iti nakurkurang ngem sangapulo a lugar iti intero a Hebreo a Kasuratan.

Agpada a dakkel ti naitulong dagiti grupo ti Masoretes, da Ben Asher ken Ben Naphtali, iti panangadal kadagiti teksto idi panawenda. Kalpasan ti panangidayaw ni Maimonides (maysa a nabileg nga eskolar ti Talmud idi maika-12 a siglo) iti teksto a Ben Asher, ad-addan a pinili daytoy dagiti sabsabali. Gapu ta kasta, awanen ti masarakan a manuskrito a Ben Naphtali. Ti laengen nabati ket dagiti listaan ti naggidiatan ti dua a grupo. Ti pagdaksanna, nainaig ti komento ni Maimonides kadagiti panangusig iti estilo, kas ti panangikabil iti espasio iti nagbabaetan dagiti parapo, a saan ket a kadagiti napatpateg nga aspeto ti umiso a panangyallatiw.

Makasaraktayo Aya iti “Puro” a Masoretiko a Teksto?

Pagsusupiatan unay dagiti eskolar no ania kadagiti codex nga adda itatta ti “puro” Ben Asher a teksto, a kasla ket tay isut’ mangipaay kadatayo iti “pudpudno” a Masoretiko a teksto. Kinapudnona, awan a pulos ti uray maysa a naisangsangayan, “puro,” ken addaan autoridad a Masoretiko a teksto. Imbes ketdi, nakaad-adu dagiti Masoretiko a teksto, a bassit laeng ti nagdudumaan ti tunggal maysa. Amin dagiti adda a codex ket nalaokan a teksto, agpadpada iti pannakaibasada iti Ben Asher ken Ben Naphtali.

Narikut ti trabaho a naipasango iti asinoman a managipatarus iti Hebreo a Kasuratan itatta. Masapul nga ammona a naimbag saan laeng a ti teksto a Hebreo no di ket kasta met ti isuamin a nainkalintegan a pagpilian a mabalin a nakasukatan ti teksto gapu iti biddut ti managkopia wenno dadduma pay. Nupay ti nadumaduma a Masoretiko a teksto ket mabalin a pagibasaran, kasapulan nga agkonsulta iti sabali pay a mapagtalkan a gubuayan a mabalin a nainkalintegan a mangidatag kadagiti nadadaan ken nalabit nasaysayaat pay a patarus iti konsonante a teksto.

Iti introduksion ti librona a The Text of the Old Testament, inlawlawag ni Ernst Würthwein: “No maipasango iti maysa a narikut a paset saanmi a basta ummongen dagiti nagduduma a pannakaibasa ket mangpili iti maysa a kasla mangidatag iti kalakaan a solusion, a no dadduma kaykayatmi ti Hebreo a teksto, no dadduma ti Septuagint, ken kaskasdi a no dadduma ti Aramaic Targum. Saan nga agpapada a mapagtalkan dagiti pammaneknek a teksto. Addaan ti tunggal maysa iti bukodna a karakter ken naisangsangayan a pakasaritaan. Kasapulan nga ammotayo a naimbag dagitoy no inanamaentayo a liklikan dagiti saan nga umdas wenno palso a solusion.”

Addaantayo iti natibker a pakaibatayan ti naan-anay a panagtalek nga intalimeng ni Jehova ti Saona. Babaen kadagiti napagtitipon a panagregget ti adu a matalek a lallaki iti sinigsiglon, sisasaganan a magun-odantayo dagiti gubuayan, linaon, ken uray pay dagiti detalye ti mensahe ti Biblia. Aniaman a pannakabalbaliw bassit ti letra wenno sao saanna nga apektaran ti abilidadtayo a mangtarus kadagiti Kasuratan. Ita, ti napateg a saludsod ket, Agbiagtayo aya a maitunos iti Sao ti Dios, ti Biblia?

[Dagiti Footnote]

[Ladawan iti panid 26]

Naglaon ti Aleppo Codex iti Masoretiko a teksto

[Credit Line]

Bibelmuseum, Münster