Siasino Dagiti Masorete?

NI Jehova, ti “Dios ti pudno,” intalimengna ti Saona, ti Biblia. (Salmo 31:5) Ngem yantangay inkagumaan ni Satanas, ti kabusor ti kinapudno, a dadaelen ken pukawen dayta, kasano a nakagteng kadatayo ti Biblia nga apagpag-isu a kas iti pannakaisuratna?​—Kitaenyo ti Mateo 13:39.

Masarakan ti paset ti sungbat iti komento ni Propesor Robert Gordis: “Ti naaramidan dagiti Hebreo nga eskriba, a maawagan masoretes wenno ‘manangitalimeng iti tradision,’ ket saan a naan-anay a naapresiar. Sinakar dagitoy a di nainaganan nga eskriba ti Sagrado a Libro buyogen ti kinaannad ken naayat a pannakaseknan.” Nupay saantay pay nga am-ammo agingga ita ti kaaduan kadagitoy a managkopia, sibabatad a nairekord ti nagan ti maysa a pamilia dagiti Masorete​—ti Ben Asher. Aniat’ ammotayo maipapan kadakuada ken kadagiti padada a Masorete?

Ti Pamilia ti Ben Asher

Simamatalek a kinopia dagiti Judio nga eskriba ti paset ti Biblia nga immuna a naisurat iti Hebreo, a masansan a maawagan iti Daan a Tulag. Manipud idi maikanem agingga idi maikasangapulo a siglo K.P., dagitoy a managkopia ket naawagan iti Masorete. Aniat’ ramanen ti trabahoda?

Iti sinigsiglo, naisurat laeng idi ti Hebreo kadagiti konsonante, a dagiti bokales ket punnuan ti agbasa. Nupay kasta, idi tiempo dagiti Masorete, napukaw ti umiso a pannakaibalikas ti Hebreo gapu ta saan unayen a nasayud ti adu a Judio iti dayta a pagsasao. Nangpartuat dagiti bunggoy dagiti Masorete idiay Babilonia ken Israel kadagiti naisurat a simbolo a maikabil iti aglikmut dagiti konsonante a mangipasimudaag iti ayug ken umiso a panangibalikas kadagiti bokales. Uray kaskasano, naaramid ti tallo a nagduduma a sistema, ngem ti kadakkelan ti impluensiana isu [ti sistema] dagiti Masorete idiay Tiberias, iti Baybay ti Galilea, ti pagnanaedan ti pamilia ti Ben Asher.

Dakamaten dagiti gubuayan ti lima a kaputotan dagiti Masorete manipud iti daytoy naisangsangayan a pamilia, a mangrugi ken ni Asher a Lakay idi maikawalo a siglo K.P. Ti sabsabali pay ket da Nehemiah Ben Asher, Asher Ben Nehemiah, Moses Ben Asher, ken, kamaudiananna, ni Aaron Ben Moses Ben Asher idi maikasangapulo a siglo K.P.a Dagitoy a lallaki isudat’ nangyun-una kadagidiay mangan-anay kadagiti naisurat a simbolo a kasayaatan a mangyebkas iti matarusanda nga umiso a pannakaibalikas ti teksto ti Biblia a Hebreo. Tapno mapasayaat dagitoy a simbolo, kasapulan nga usigenda ti pakaibatayan ti sistema ti Hebreo a gramatika. Awan pay idi ti nairekord a masnup a sistema dagiti pagannurotan agpaay iti Hebreo a gramatika. Gapuna, mabalin a kunaen ti maysa a dagitoy a Masorete ket karaman kadagiti immuna nga eksperto iti Hebreo a gramatika.

Ni Aaron, ti naudi a Masorete iti tradision ti pamilia a Ben Asher, isut’ immuna a nangirekord ken nangurnos iti daytoy nga impormasion. Inaramidna daytoy iti maysa a libro a napauluan “Sefer Dikdukei ha-Te‘amim,” ti immuna a libro dagiti pagannurotan ti Hebreo a gramatika. Daytoy a libro ti nagbalin a pakaibatayan ti aramid ti sabsabali pay nga eksperto iti Hebreo a gramatika kadagiti simmaruno a siglo. Ngem daytoy ket maysa laeng a bunga ti napatpateg a trabaho dagiti Masorete. Ania dayta?

Makalikaguman ti Nakaskasdaaw a Memoria

Ti kangrunaan a pakaseknan dagiti Masorete isut’ umiso a pannakayallatiw ti tunggal sao, uray pay ti tunggal letra ti teksto ti Biblia. Tapno maipasigurado ti kinaumiso, inaramat dagiti Masorete ti pingir iti igid ti tunggal panid tapno mairekord dagiti impormasion a mangipakita iti aniaman a posible a pannakabalbaliw ti teksto a naaramid man iti di inggagara wenno inggagara babaen kadagiti napalabas a managkopia. Kadagitoy a nota iti pingir, innotar met dagiti Masorete ti karkarna a porma ken kombinasion dagiti sasao, a minarkaanda no kasanot’ kasansan ti panagparang dagitoy iti maysa a libro wenno iti intero a Hebreo a Kasuratan. Nairekord dagitoy a komento kadagiti napaababa unay a code, yantangay limitado ti espasio. Kas maysa a kanayonan nga alikamen a pangsukimat, minarkaanda dagiti makintengnga a sao ken letra kadagiti libro. Binilangda pay ketdi ti kada letra ti Biblia tapno masigurado ti umiso a pannakakopia.

Kadagiti pingir iti ngato ken baba ti panid, nangisurat dagiti Masorete iti ad-adda pay a napalawa a komento maipapan iti sumagmamano a napaababa a nota nga adda kadagiti pingir iti igid.b Makatulong dagitoy iti panangsukimat iti trabahoda. Yantangay saan pay idi a nanumeruan dagiti bersikulo ken awan pay idi dagiti konkordansia ti Biblia, kasanot’ panangidilig dagiti Masorete iti sabali a paset ti Biblia tapno maaramid daytoy a panangsukimat? Kadagiti pingir iti ngato ken baba, inlistada ti paset ti umasping a bersikulo a mangipalagip kadakuada no sadino iti Biblia a masarakan ti sao wenno sasao a naipakita. Gapu kadagiti limitado nga espasio, masansan a mangisuratda laeng iti maysa a pannulbek a sao a mangipalagip kadakuada iti kada umasping a bersikulo. Tapno maaramat dagitoy a nota iti pingir, gistay kasapulan nga ikabesa dagiti managkopia ti intero a Hebreo a Biblia.

Dagiti listaan nga atiddog unay iti pingir ket nayakar iti sabali a benneg ti manuskrito. Kas pagarigan, ti Masoretiko a nota iti pingir iti igid ti Genesis 18:3 ipakitana dagiti tallo a letra a Hebreo, קלר. Daytoy ti Hebreo a katupag ti numero a 134. Iti sabali a benneg ti manuskrito, agparang ti listaan a mangipakita iti 134 a lugar nga inggagara a nangikkatan dagiti immun-una a managkopia ngem kadagiti Masorete iti nagan a Jehova manipud iti Hebreo a teksto, a sinuktanda dayta iti sao nga “Apo.”c Nupay ammoda dagitoy a pannakabalbaliw, saan a sinukatan dagiti Masorete ti teksto a nayallatiw kadakuada. Imbes ketdi, impakitada dagitoy a panagbalbaliw kadagiti notada iti pingir. Ngem apay a kasta la unay ti kinaannad dagiti Masorete a saan a mangsukat iti teksto idinto ta sinuktan daytoy dagiti napalabas a managkopia? Naiduma kadi ti kita ti Judio a pammatida no maidilig kadagiti immun-una ngem isuda?

Aniat’ Pinatida?

Kabayatan daytoy a panawen ti Masoretiko nga irarang-ay, nairaman ti Judaismo iti nainget nga ideolohikal a dangadang. Sipud pay idi umuna a siglo K.P., rimmang-ay ti bileg ti rabbiniko a Judaismo. Gapu iti pannakaisurat ti Talmud ken iti panangilawlawag dagiti rabbi, nagbalin a napatpateg ti rabbiniko a panangilawlawag iti oral a linteg ngem iti teksto ti Biblia.d Gapuna, mabalin a mapukaw ti kinapateg ti naannad a panangitalimeng iti teksto ti Biblia.

Idi maikawalo a siglo, binusor ti maysa a grupo a naam-ammo kas Karaite daytoy a pagannayasan. Tapno maipaganetget ti kinapateg ti personal a panagadal iti Biblia, linaksidda ti autoridad ken ti panangilawlawag dagiti rabbi ken ti Talmud. Inawatda ti teksto ti Biblia kas ti kakaisuna nga autoridadda. Daytoy ti nangparayray iti kinapateg ti umiso a panangyallatiw iti dayta a teksto, isu a dagiti Masoretiko a panagadal ket nakagun-od iti napabaro a bileg.

Agingga iti ania a nangimpluensiaan ti rabbiniko man wenno Karaite a pammati kadagiti Masorete? Kuna ni M. H. Goshen-Gottstein, maysa nga eksperto kadagiti manuskrito ti Hebreo a Biblia: “Patien unay dagiti Masorete . . . a salsalimetmetanda ti nagkauna a tradision, ket ti inggagara a panangbalbaliw iti dayta isut’ kadadaksan a krimen a maaramidanda.”

Minatmatan dagiti Masorete ti umiso a panangkopia iti teksto ti Biblia kas nasantuan a trabaho. Nupay mabalin a personal a nagutugotda unay kadagiti dadduma pay a narelihiosuan a pakatignayan, agparang a ti mismo a Masoretiko nga aramid ket saan a naimpluensiaan kadagiti ideolohikal nga isyu. Dagiti nakaab-ababa a nota iti pingir ket saan a mangipaay iti gundaway para iti teolohikal a debate. Ti teksto ti Biblia a mismo ti pakaseknanda; saanda a balbaliwan dayta.

Pannakagunggona iti Gapuananda

Nupay ti natural nga Israel ket saanen nga ili a pinili ti Dios, dagitoy a Judio a managkopia ket naan-anay a naidedikar iti umiso a panangitalimeng iti Sao ti Dios. (Mateo 21:42-44; 23:37, 38) Nagsayaat ti panangdakamat ni Robert Gordis iti nagapuanan ti pamilia ti Ben Asher ken ti sabsabali pay a Masorete idi insuratna: “Dagidiay a napakumbaba ngem maingel a trabahador . . . inaramidda a di nailatlatak ti nakarigrigat ken dakkel a trabahoda a panangsaluad iti Teksto ti Biblia maibusor iti pannakapukaw wenno pannakabalbaliw.” (The Biblical Text in the Making) Kas banagna, idi sinupiat dagiti Repormista idi maika-16 a siglo a kas kada Luther ken Tyndale ti autoridad ti simbaan ken inrugida nga ipatarus ti Biblia kadagiti gagangay a pagsasao a mabasa ti amin, naaddaanda iti nasayaat ti pannakasaluadna a teksto a Hebreo nga aramatenda kas pakaibatayan ti trabahoda.

Ti gapuanan dagiti Masorete ket agtultuloy a gunggonaannatayo itatta. Dagiti Hebreo a tekstoda isut’ nakaibatayan ti Hebreo a Kasuratan ti New World Translation of the Holy Scriptures. Agtultuloy ti pannakaipatarus daytoy a patarus iti adu a pagsasao iti isu met laeng nga espiritu ti dedikasion ken pannakaseknan iti kinaumiso nga impakita dagiti nagkauna a Masorete. Ipakitatay koma ti isu met laeng nga espiritu iti panangipangag iti Sao ni Jehova a Dios.​—2 Pedro 1:19.

[Dagiti Footnote]

[Kahon/Ladawan iti panid 28]

Ti Sistema Para iti Hebreo a Panangibalikas

TI PANAGBIROK dagiti Masorete iti kasayaatan a pamay-an a panangirekord kadagiti simbolo ti bokales ken marka ti ayug ket nagpaut iti sinigsiglo. Gapuna, saan a nakaskasdaaw ti pannakakita iti agtultuloy nga irarang-ay iti tunggal kaputotan ti pamilia ti Ben Asher. Dagiti adda a manuskrito idatagda dagiti estilo ken pamay-an dagiti dua laeng a maudi a Masorete ti pamilia a Ben Asher, da Moses ken Aaron.e Ti panagadal a mamagdilig kadagitoy a manuskrito ipakitana a nangaramid ni Aaron kadagiti pagannurotan iti sumagmamano a babbabassit a punto ti panagibalikas ken panaginotar a namagduma kadagidiay estilo ni amana a Moses.

Ni Ben Naphtali ket kataeb ni Aaron Ben Asher. Ti Cairo Codex ni Moses Ben Asher ket naglaon iti adu a panangibasa a maipagarup a namunganay ken ni Ben Naphtali. Gapuna, mabalin a nagadal a mismo ni Ben Naphtali iti sidong ni Moses Ben Asher wenno agpadada a nangsaluad iti nadadaan a kadawyan a tradision. Dakamaten ti adu nga eskolar ti nagdudumaan dagiti sistema ti Ben Asher ken ti Ben Naphtali, ngem kastoy ti insurat ni M. H. Goshen-Gottstein: “Maitutop ti panangdakamat kadagiti dua a babassit a sistema iti uneg ti pamilia ti Ben Asher ken ti panangawag iti nagdumaan dagiti panangbasa: Ben Asher kontra Ben Asher.” Isu a di umiso a kunaen nga adda laeng maymaysa a metodo a Ben Asher. Ti panagbalin ti metodo ni Aaron Ben Asher kas ti maudi a naawat a porma ket saan a gapu iti gagangay a kinatan-ok daytoy. Ad-adda a kinaykayatda ti teksto nga Aaron Ben Asher gapu laeng ta intan-ok daytoy ti maika-12 a siglo nga eskolar ti Talmud a ni Moses Maimonides.

[Artwork​—Hebrew characters]

Paset ti Exodo 6:2 nga addaan ken awanan kadagiti tuldek ti bokales ken diacritical a marka

[Footnote]

[Ladawan iti panid 26]

Tiberias, ti sentro ti Masoretiko a trabaho manipud idi maikawalo agingga idi maika-10 a siglo

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.