No Kasano a ti Kakristianuan Nagdayawda iti Dios a Dida Am-ammo
TI MISTERIOSO a tallo-iti-maysa a Dios ti Kakristianuan ket saan nga isu ti Dios dagiti Judio. Kinuna ti inaldaw-aldawda a Shema, wenno panangipudno ti pammati: “Ti Apo a Diostayo, ti Apo ti maymaysa.” Ken daytoy a tallo a dios saan met nga isu ti Dios dagiti ngangngani 600 a milion a Muslims, a nagkunaan ti Koranda: “Isu, ni Allāh, ti maymaysa.”
Maysa a kinapudno iti historia a ti Kinakristiano ket addaan ramutna iti kina-Judio. Ni Jesu-Kristo mismo ket maysa a Judio. Tinungpalna ti Linteg ti Dios nga intedna kadagiti Judio ket isu ti Mesias a ti iyaayna impadto dagiti mammadto a Judio. (Mateo 5:17; Juan 1:45; Aramid 3:18) Amin dagiti immuna a paspasurotna ket Judioda wenno dagiti nakugit a proselita. (Mateo 10:5, 6; Aramid 2:1-11) Ket makitkitatayo a ti Trinidad ket saan ken kaskasdi a saan pay a pinati dagiti Judio.
Maikuna kadi a ni Kristo ken dagiti mannurat iti Kasuratan a Kristiano tinallikudanda iti monoteistiko a pannakaammo iti maymaysa a Dios ket sada inserrek ti maysa a misterioso a tallo-iti-maysa a kina-Dios? Saan, ta siuumiso a kinuna ti Encyclopcedia Britannica (edision ti 1976): “Ti sao a Trinidad, wenno iti kasta a nalawag a doktrina, ti saan a nagparang iti Baro a Tulag, ket saan met nga inranta ni Jesus ken dagiti pasurotna a suppiaten ti Shema iti Daan a Tulag: ‘Denggenyo, O Israel: Ti Apo a Diostayo ti maymaysa nga Apo’ (Deut. 6:4). . . . Ti doktrina ti nagin-inut a timmaud iti panaglabas ti sumagmamano a siglo ken kadagiti adu a panagsusuppiat.”
Ti Apostasia ken Pilosopia
Nagsurat ni Kristiano nga apostol Pablo: “Ti oras ti sigurado nga umay inton, imbes a mapnekdanto kadagiti nasayaat a sursuro, dagiti tattao ti aggagarto kadagiti kaudian a baro a banag ken agurnongdanto nga agpaay kadagiti bagbagida met laeng kadagiti mannursuro a mainugot kadagiti kabukbukodanda a pagayatan; ket kalpasanna, imbes a dumngegda iti kinapudno, agturongdanto kadagiti parparbo a sarsarita.”—2 Timoteo 4:3, 4, ti Katoliko a Jerusalem Bible.
Dagiti ebidensia iti Biblia ipakitada a mismo a ti apostasia ti agan-andaren sakbay pay ti ipapatay dagiti apostoles ni Kristo. (2 Tesalonica 2:3, 7; 1 Juan 2:18, 19; Judas 3, 4, 16, 19) Dagiti apostata a naggapu iti uneg a mismo ti kongregasion Kristiano timmaudda kas dagiti ulbod a mannursuro. Imbes a surotenda dagiti kinapudno ti Biblia, dagitoy dakes a tattao nagturongda kadagiti “parparbo a sarsarita.” Adu dagiti kinayawanda a Kristiano “gapu iti pilosopia ken kadagiti makaallilaw a sursuro kas maiyalubog kadagiti sarsarita a natauan.”—Colosas 2:8.
Iti panagkomentona iti napasamak, ni Propesor J. N. D. Kelly ti Oxford University ti nagsurat: “Bayat dagiti umuna a tallo a siglo ti kaaddana, ti Iglesia Kristiana ti umuna a rumkuas pay laeng manipud ti [monoteistiko] a kasasaad dagiti Judio nga isut’ nakaiyanakanna ket santo pay laeng makitulag iti nasaknap a’ Helenistiko (Griego) a kultura a nanglawlaw iti dayta.” Kalpasanna, iti panagsaona maipapan kadagiti immun-una a mannursuro a ti kamaudiananna nagbalinda kas kadagiti amma ti iglesia, intuloy a kinuna ni Propesor Kelly: “Kaaduan kadakuada iti nangparang-ay kadagiti agdama a pilosopikal a kapanunotan. . . . Naak-akusarda a namagbalin iti Kinakristiano a Heleniko (pinagbalinda a Griego iti langa ken metodona), ngem iti kinapudnona ranrantaenda a pormaen dayta kadagiti intelektual a kategoria a [maibagay] iti panawenda. Iti pudpudno a kaipapananna isuda dagiti immuna a Kristiano a teologo.” Dagitoy nga immuna a “teologo” ti nangrugi a maibagay iti kadaanan a naibatay iti Biblia a Kinakristiano kadagiti agdama a pilosopikal nga idea.
Dagiti Pilosopikal a Namunganayan ti Trinidad
Makapainteres, kuna ti enciclopledia nga Alpha a Pranses: “Kaaduan a narelihiusuan a tradision wenno pilosopikal a sistema ti silalawag a nangibinsabinsa ti [nagkatlo] a grupo wenno triads a katupag dagiti immun-una a puersa wenno langa ti kangatuan a Dios.” Sabali pay a libro a Pranses ti mangitudtudo ken ni pilosopo a Plato a Griego (ti agarup 427 ingganat’ 347 K.K.P.) ket kunana:
“Ti trinidad ni Plato, ken dayta a mismo ket pannakaiyurnos met laeng dagiti immun-una a trinidad a nangrugi pay laeng kadagiti immun-una a tattao, agparang nga isu iti nainkalintegan a pilosopiko a trinidad dagiti galad nga isut’ nangipasngay kadagiti tallo a hypostases wenno nadiosan a persona nga insursuro dagiti iglesia a Kristiano. . . . Daytoy a kapanunotan ti Griego a pilosopo iti nasantuan a trinidad . . . ti masarakan kadagiti amin a kadaanan [a pagano] a relrelihion.”—Dictionnaire Lachatre.
Natural, dagiti papadi ken klero ti Kakristianuan, ti kaaduan a pasetna, ilibakda daytoy pagano a pilosopikal a namunganayan ti dogma a Trinidad. Ti autoritatibo a Dictionnaire de Théologie Catholique a Pranses ti nangipaay ti 16 a binatog ti babassit a tipo kadagiti argumentona a maibusor iti relasion iti trinidad ni Plato ken iti tallo a Dios ti Kakristianuan. Kaskasdi, daytoy a libro ti nangadmitar a ni mismo “San” Agustin dagiti Katoliko—a nakuna nga addaan iti “makaikeddeng a kinapateg iti Makinlaud [Romano] nga irarang-ay iti doktrina a Trinidad”—binigbigna daytoy a relasion. Nupay kasta, ti Encyclopædia Britannica (1976, Macropædia) kunana: “Ti kasta a Helenisasion, iti kadakkelan a pasetna, ti napasamak. Ti depinasion iti Nakristianuan a pammati kas nilaon dagiti kredo dagiti ekumenical a sinudo dagiti immuna nga iglesia ipamatmatna a dagiti awan iti Biblia a kategoria ti Neoplatoniko a pilosopia ti naus-usarda iti pannakaporma ti doktrina a Trinidad.”
Ti Trinitariano a “Dios a Di Ammo”
Idi nagpalawag iti maysa a grupo dagiti pilosopo idiay Atenas, Grecia, kuna ni apostol Pablo: “Ta iti ilalabasko ken panangkitak kadagiti karkararaganyo nakasarakak met ti maysa nga altar a yan daytoy a surat ‘Maipaay iti Dios a Di Ammo.’” (Aramid 17:23) Makapainteres met, ti Pranses a Pirot and Clamer Bible ti nagkomento a dagiti pilosopo a Griego “saanda a naam-ammuan ti Dios a Namarsua. Uray ni Plato nakitana laeng ti Dios kas manangorganisar iti materia nga adda idin.” Ti Dios ni Plato ket maysa a natan-ok nga “idea” nga awan naganna a gapu itoy dagiti naud-udi nga ad-adalanna inawaganda dayta kas “ti Maysa,” wenno “ti Naimbag.” Dayta kasta a misterioso, di ammo a Dios a naisinggalut iti nasantuan a tallo a Dios a teoria ni Plato ti rinugian a tinulad dagiti nagapostata a Kristiano nga amma ti iglesia. Ngarud, iti kababagasna, ti Kakristianuan ti addaan ti maysa a “Dios a di ammo.”
Yantangay “awan ti sao a Trinidad, wenno ti kasta a nalawag a doktrina a nagparang iti Baro a Tulag, dagiti pilosopo-teologo kasapulan ti panagkurimesda kadagiti Kasuratan tapno makasarakda ti umas-asping a panangikalinteganda iti maysa a tallo a Dios. Ti kasayaatan a nasarakanda isu dagiti sumagmamano a teksto a mangdakdakamat ti Ama, ti Anak, ken ti nasantuan nga espiritu iti isu met laeng a konteksto, numan pay saan a nesesita iti daytoy nga urnos. (Mateo 28:19; 1 Corinto 12:4-6; 2 Corinto 13:14 [13 kadagiti adu a Katoliko a Biblia]) Dagitoy a teksto ti makunkuna a naglaon iti maysa a “pormula ti tallo.” Iti daytoy a punto, ti nalaing pannakaaramidna a Theological Dictionary of the New Testament ti nagkuna: “Nalabit ti rekoleksion dagiti adu a tallo a didiosen iti aglawlaw a politeistiko a lubong ti nakatulong iti pannakabukel dagitoy nagkatlo a pormula.” Kalpasanna, iti maysa a footnote, kuna daytoy a libro nga iti apocryphal nga Ebanghelio ti Hebreo, ti espiritu (nga adda iti kasasaad a pangbabai iti Hebreo ken Aramaico) “ti maibilbilang kas ti ina ni Jesus” ken innayonna: “Iti kasta addaantayo iti gagangay a pamilia a nagkatlo a didiosen ti kadaanan, i.e., a ti ama, ti ina ken ti anak.”
Siempre, daytoy ti aglablabes la bassit ngem ti pagano a tallo a didiosen idiay Egipto, Babilonia ken Gaul. Ket no ti nasantuan nga espiritu isut’ ina ni Jesus, aniat’ pagbalinanen ni Maria? Gapuna inabandonar dagiti amma ti iglesia ti pagano nga “ama, ina ken anak” a trinidad ket inimbentoda iti orihinal a tallo a Dios a buklen ti Ama, Anak ken ti Espiritu Santo. Ngem daytoy iti nangpataud iti kanayonan pay a parikut, kas inlawlawag ti Encyclopædia Britannica: “Ti saludsod no kasano a pagtunosen iti pannakaipasango iti Dios iti daytoy nagkatlo a langa iti pammati iti panagmaymaysa ti Dios, nga isut’ tanda a pakabigbigan dagiti Judio ken Kristiano a kontra iti paganismo, ti mangburibor ti kinasanto ti kadaanan a Kakristianuan iti kaunggan a pamay-an. Nangipaay met dayta iti napigsa a puersa a maipaay iti palpalaran a teolohia—maysa a puersa nga isut’ nangbiag ti Makinlaud a metaphysics [a pilosopia] kadagiti amin a siglo.” Wen, ti Trinitariano a “Dios a di ammo” iti Kakristianuan ket produkto iti teolohikal a pugpugto ken pilosopia.
Ti Suppiat Maipapan iti Trinidad
Kadagiti immuna a siglo iti Kadaywan a Panawentayo adda ti “nakaskasdaaw a kinaadu dagiti panangmatmat ken pormulasion” maipapan iti Trinidad. Ni historiador a J. N. D. Kelly, a maysa met a Trinitariano, ti nangadmitar a dagiti immuna nga amma ti iglesia ti aminda natitibker a monoteista. Nagsurat: “Ti ebidensia a maurnong manipud kadagiti apostoliko nga amma ti nagbassit, ken saan a supisiente. . . . Iti doktrina a Trinidad iti estrikto a kaipapananna awan siempre iti pagilasinan.”—Early Christian Doctrines.
Pudno, dagiti “amma” iti maikadua-siglo kas da Ignatius ti Antioquia ken ni Irenaeus ti Lyons ti nangiyebkas kadagiti idea a mabalin a maipatarus, iti kaaduanna, kas pammati iti maysa a dua-iti-maysa a Dios a buklen ti Ama ken ti Anak. Ngem kuna met ni Kelly: “Ti makuna dagiti Apologo maipapan iti Espiritu Santo, ti ad-adda manen a basbassit . . . Agparang[da] a nalabes iti kinalibegna maipapan iti eksakto a kasasaad ken akem ti Espiritu. . . . Awan iti panagduadua a ti kapanunotan dagiti Apologo ti napalalo ti kinagulona; nakaad-adayoda manipud iti panangaramid iti nagkatlo a padron ti pammati ti iglesia iti maysa a naurnos a plano.”
Dagidiay nangsalimetmet nga adda laeng iti maymaysa a Dios, ti Ama, a ni Jesus ti Anak, ti naawaganda dagiti Unitariano. Mabasatayo: “Masansan nga agsangsango dagiti Trinitariano ken dagiti Unitariano, ket dagiti Unitariano iti pangrugian iti maikatlo a siglo ti kaskasdi a buklenda pay laeng iti mayoridad.” (Encyclopædia Britannica, maika-11 nga edision) Ngem bayat iti pannagna ti panawen ken ad-adda met a naimpluensiaan dagiti amma ti iglesia babaen ti baro a porma ti pilosopia ni Plato (ti Neoplatonismo), rimmang-ay met dagiti Trinitariano. Ti maikatlo-siglo a Neoplatoniko a pilosopia, agraman kadagiti nakarikrikut a teoriana ti sustansia wenno kababagasna, ti kasla nabalinanna a pinagtunos dagiti di mapagtunos—tapno mapagbalin iti nagkatlo a Dios nga agparang a kasla maymaysa a Dios. Babaen iti pilosopikal a panagrason kunada a dagiti tallo a persona mabalinanda ti agmaymaysa bayat a tagtaginayonenda met iti kinamaymaysada!
Ti Arian a Suppiat
Ti suppiat iti Trinidad immay ti kangitingitanna idi pangrugian ti maikapat a siglo K.P. Dagiti kangrunaan a kalaban isuda dagiti tallo a pilosopo-teologo manipud Alexandria, Egipto. Iti maysa a bangir isu ni Arius, ket da Alexander ken Atanasius ti adda met iti sabali a bangir. Inlibak ni Arius a ti Anak isu met laeng a bagi, wenno sustansia, kas ti Ama. Sinalimetmetanna a ti Anak ket talaga nga Anak, ngarud addaan iti pangrugian. Pinati ni Arius a ti Espiritu Santo ket maysa a persona, ngem saan nga isu met laeng a sustansia a kas ti Ama wenno ti Anak ket iti kinapudnona nababbaba ngem kadagiti dua. Isut’ nagsao maipapan iti “Triad,” wenno “Trinidad,” ngem inkuentana dayta a buklen dagiti di agkakapada a persona, a ti laeng Ama ti saan a naparsua.
Da Alexander ken Atanasius, iti sabali a bangir, tinaginayonda a dagiti tallo a persona iti kina-Dios ket isu met laeng a sustansia ken, gapu itoy, saanda nga tallo a Dios no di ket maymaysa. Ni Atanasius inakusarna ni Arius a mangiserserrek manen iti politeismo babaen iti panamagsisinana kadagiti tallo a persona.
Ti ulo idi iti Imperio a Roma ket isu ni Constantino, a magagaran a mangusar iti apostata a Kinakristiano kas maysa a “semento” a mamagkaykaysa iti matmatuangen nga imperiona. Para kenkuana, daytoy a teolohikal a panagsusuppiat ket saan a nabunga. Inawaganna ti panagaapa gapu iti Trinidad a maysa a “panaglalaban kadagiti awan mamaayna ken minamaag a panagduduma iti sasao.” Gapu ta napaay a mamagtunos kadagiti dua nga agsinsinuppiat a partido babaen iti maysa a naisangsangayan a surat a naipatulod idiay Alexandria idi 324 K.P., nang-angay ni Constantino iti maysa a pangkaaduan a konselio iti iglesia tapno maisimpa dagiti bambanag. Iti daytoy Umuna a Konselio Ekumenical a naangay idiay Nicaea, Asia Menor, idi 325 K.P., dagiti nagtataripnong nga obispo idi agangay pinaboranda ni Alexander ken ni Atanasius. Inanamonganda ti Trinitariano a Kredo ti Nicaea, a, babaen iti panagbalbaliw a patienda a naaramid idi 381 K.P., ket isu pay laeng iti patpatien ti Iglesia Katolika Romana, ti Eastern Orthodox Church ken ti kaaduan nga Iglesia ti Protestante agingga itatta. Gapuna ti Kakristianuan iti nagdaydayaw iti maysa a misterioso, di maaw-awatan, tallo-iti-maysa a “Dios a di ammo.”
Dagiti Nakabaybayag a Bungbungana
Ti suppiat ti Trinidad saan a nagpatingga idiay Nicaea. Ti Arianismo (a saan nga isu ti pudno a Kinakristiano) ti nangaramid ti sumagmamano a panagsubli iti panaglabas dagiti tawtawen. Dagiti tribo nga Aleman a nangraut iti kumapkapuyen nga Imperio ti Roma ti nangabrasa iti “Kinakristiano” ni Arius ket dayta ti impanda kadagiti kaaduan a paset ti Europa ken Norte Africa, a sadiay nagtultuloy a rimmang-ay agingga iti maikanem a siglo K.P., wenno nabaybayag pay kadagiti dadduma a luglugar.
Ti doktrina a Trinidad ti namagsinasina iti Kakristianuan kadagiti adu a siglo. Kadagiti nadumaduma a konsilio ekumenical, nagpampanunotan dagiti teologo iti apagpag-isu a kababalin ken akem ti Anak ken no ti Nasantuan nga Espiritu ti naggapu manipud iti Ama laeng wenno manipud iti Ama ken ti Anak. Amin dagitoy a panagsusuppiat ti nangriribuk laeng iti kapanunotan ti Dios iti is-isip dagiti tattao.
Ti doktrina a Trinidad, ti kinaagpaysuanna, ti nangriribuk unay iti is-isip dagiti adu a miembro dagiti ig-iglesia ti Kakristianuan a ti pammatida iti Dios ket nakapuyen, no di pay ket naan-anay a narpuogen. Ngem dakayo ngay? Pampanunotenyo aya no ania a talaga ti kuna dagiti Kasuratan maipapan iti Ama, ti Anak ken ti nasantuan nga espiritu? Dagitoy a bambanag iti maisalaysayto pay a naan-anay kadagiti sumaganad a dua a ruar Ti Pagwanawanan.
[Blurb iti panid 24]
“Ti ebidensia a maurnong manipud kadagiti apostoliko nga Amma ti nakabasbassit, ken saan a supisiente. . . . Iti doktrina ti Trinidad iti estrikto a kaipapananna awan siempre ti pagilasinan.”—Oxford Propesor J. N. D. Kelly
[Kahon iti panid 21]
“Ti Biblia Kristiano, agraman ti Baro a Tulag, ti awanan kadagiti trinitariano a sasao wenno pugpugto maipapan iti trinitario a didiosen.”—Encyclopædia Britannica
[Kahon iti panid 23]
“Nalabit ti rekoleksion dagiti nagadu a tallo a didiosen ti aglawlaw a politeistiko a lubong ti nakatulong iti pannakaporma dagitoy nagkatlo a pormula.”—Theological Dictionary of the New Testament
[Ladawan iti panid 22]
Ti Gaulish, tallo ti ulona a dios idiay museo a Reims (Francia)