Dagiti Dandanum iti Repormasion Pumsuakda

“GIDDATO a nakangngegak iti sabali nga uni, a kasla gurruod, nga agdardaras nga umay kadakami. Ti pamiliami . . . nangrugi nga agtaray a madanagan agturong iti asideg a turod. Ti agbukbukuar a danum ti nakakamakam kadakami. Naglangoykami kas iti saanmi pay a napasaran idi. Nupay nakainumkami iti adu a danum ti baybay . . . , nalasatanmi dayta.”

Kastoy ti panangisalaysay ti maysa a Filipino iti nakabutbuteng a kapadasan a nangbalbaliw ti kabibiagna. Nalabit saankayo pay a kinabil ti maysa a kadawyan a didigra​—iti danum wenno dadduma pay a klase. Ngem ti panangkitatay iti historia ipanayagna a minilmilion a biag ti binalbaliwan dagiti nadumaduma a klase ti didigra .

Ti relihion nasaksianna met ti adu a nakaro a kinagulo, a mangibaliktad kadagiti inaldaw a gasat dagiti di mabilang a tattao. Dagitoy iramanda dagiti Hindu, Budhista, Moslem, Judio, ken Kristiano. Naapektaran kadin ti biagyo kadagita a kinagulo? Ngangngani amin ket kasta, adinoman ti pagnaedanyo. Iyilustrartay daytoy babaen ti panagsublitay iti napalabas agarup 400 a tawtawenen idi panawen ti maika-16 a siglo. Umuna iti amin ipamaysatay ti atensiontayo iti Europa, nga isu idi ti rirriribuken dagiti panagsusupiat, a kas maysa nga alipugpog a mangur-urnong ti pigsana.

Ti Dumakdakkel nga Allon

Iti adu a siglo, nangiturong iti maaw-awagan a Repormasion, ti Iglesia Romana Katolika ken dagiti agturay iti Europa ti agbabalubal iti maysa ken maysa, nga ak-akuenda ti panangituray iti maysa ken maysa ken kadagiti umili. Ti maysa a bagi ti tattao iti kontinente ti nangidir-i iti isusupiatda iti makitkitada a panagab-abuso ti iglesia.

Ania a klase dagiti panagabuso ti nakitada? Kinabuklis, nakababain nga imoralidad, ken pannakinamin iti politika. Ti kadawyan a tattao ket makapungtotda kadagiti lallaki ken babbai nga iti maysa a bangir kinalikagumanda dagiti naisangsangayan a pribilehio gapu kadagiti sapata ti kinakurapay ken kinadalus ngem kabayatan dayta rinabrabakda ti linteg babaen iti panagbalinda a narugit ken imoral. Dagiti nangangayed a tattao iti Inglatera ti nakagura unay iti kasla naidumduma a kasasaad iti panagbayad ti buis iti papa nga isu idi ti agtataeng ken nakialiansa iti Francia, ti kabusor ti Inglatera iti gubat.

Ti kinarugit iti uneg ti Iglesia Katolika immagsep nga agpababa manipud ngato. Ti historiano a Barbara W. Tuchman insuratna iti librona a The March of Folly a dagiti innem a papa nga agserserbi nanipud 1471 agtultuloy ti nangisayangkat iti “maysa a nakaro a panagpasuksok, kinaawan ti moral, kinabuklis, ken nakaskasdaaw a makadidigra a puersa iti politika.” Ni Barbara Tuchman intultuloyna nga inladawan no kasano a ni Papa Sixto IV, tapno maipangato ken mapabaknang daydi nakurapay a pamiliana, tinudinganna ti lima a kaanakanna ken maysa nga apo iti kaanakan kas dagiti cardinal, maysa pay nga apo iti kaanakan a kas obispo, ken dagiti innem a naassawaan a dadduma a kabagianna nagbalinda a mangituray a pampamilia. Ni Alexander VI, idi nagbalin a papa, nagdindinamag nga addaan kadagiti sumagmamano a kamalala ken pito nga annak. Iti panagreggetna a maipatugaw iti puestona, pinasuksokanna dagiti dua a kangrunaan a kalabanna, a maysa kadakuada ti nakaawat iti “uppat a karga ti asno a bullion,” insurat ni Barbara Tuchman. Kalpasanna indauluanna ti maysa a piesta ti Vaticano a nagbalin a “naisangsangayan iti historia ti pornograpia.” Ti isu met laeng nga aramid ti nangibalabala no kasano a ti agdindinamag nga eskultor a ni Michelangelo ket binilin ni Papa Julio II tapno mangimodelo iti estatua para kenkuana. Idi napagsaludsodan ti manangkitikit no ti estatua ket maipakita kenkuana mangig-iggem iti libro, ti mannakigubat a papa insungbatna: “Mangikabilka iti kampilan idiay. Awan pulos ammok iti sursurat.”

Ti Rikki iti Puttot

Dagiti katutubo a Europo kaskasdi a pagreggetanda ti espiritual a panangiwanwan. Iti pannakapaliiw kadagiti nadumaduma a tukad ti pannakabalin a naitalged iti pannakaseknan unay iti panangpennek iti bagi, dagitoy ad-adda a nakurapay a tattao ti bimmaw-ing iti maysa a pagpilian a gubuayan ti autoridad, ti maysa nga ibilbilang dagiti dadduma a katan-okan iti amin​—ti Biblia. Kuna ti mannurat a ni Joel Hurstfield, ti Repormasion ket adda “iti kaunggan a kababagasna maysa a krisis iti autoridad.” Narimon kadagiti kinarugit iti iglesia, dagiti mangaskasaba ken prayle idiay Italia napanda inwaragawag iti publiko ti panagkasapulan para iti pannakapasayaat. Ngem awanen lugar a dagiti dandanum ti kinaawan pannakapnek ket maur-urnong nga ad-adda ti pammutbutengna no di iti Alemania.

Idi panawen ti kinapagano, dagiti tribo ti Alemania addaanda ti tradision a dagiti kuartada ti mabalin a maibayad tapno mangibanag iti pannakawayawaya manipud pannusa gapu kadagiti krimen. Iti panagsaknap ti pammati a Romano, ti kaugalian nakasarak iti lugarna iti uneg ti iglesia iti porma dagiti indulhensia. Daytoy ti nangipalubos iti nakabasol a manggatang manipud iti papa ti gatad ti anamong dagiti natayen a “sasanto” ket iyaplikar dagitoy maibusor iti temporario a pannusa para kadagiti naaramid a basol. Iti babaen ti panagrigat iti pinansial, nga imbunga dagiti gubat a maibusor iti Francia ken babaen kadagiti nasaknap a panangibangon nga ar-aramid idiay Roma, ni Papa Leo X inautorisaranna ti pannakailako dagiti indulhensia, a mangipapaay iti naan-anay a pannakapakawan dagiti temporario a dusa para iti basol. Ti makapungtot a Martin Luther inlawlawagna dagiti nalatak itan a 95 a theses maipapan kadagiti ulbod a sursuro ti iglesia. Ti tignay maipaay iti pannakapasayaat a nangrugi a kas tedted iti sumagmamano a kaputotan kasakbayanna, ti nagbalin a napigsa nga ayus bayat nga umad-adu a tattao ti nangipapaay iti suportarda.

Idi maika-16 a siglo, dagiti indibidual kas ken Luther idiay Alemania, Zwingli ken Calvin idiay Switzerland, ken Knox idiay Scotland nagbalinda a pangipapaayan ti suportar para kadagiti adu a nakakita iti gundaway a mangdalus iti Kristianismo ket agsubli iti orihinal a kaugalian ken pagalagadan ti Biblia. Maysa a termino ti nausar iti Alemania a mangiladawan kadagidiay agkedked a mangawat kadagiti pagbeddengan iti pammati nga impaay dagiti prinsipe ti Romana Katolika, ket nangisapatada iti panagtulnog iti Dios a nangnangruna iti asinoman. Kalpasanna daytoy a termino sinaklawna amin dagiti nangiburay ti suportarda iti panagtignay ti Repormasion. Ti termino ket “Protestante.”

Ti Protestantismo ti nanglapunos ti Europa nga addaan iti napalaus a kinapartak, a mangbalbaliw kadagiti narelihiusuan a buya, mangiladawan kadagiti baro a teolohikal a pagbedngan. Ti Alemania ken Switzerland ti nangiyun-una, ket sinaruno daras ti Scotland, Sweden, Norway, ken Denmark. Adda dagiti panagtignay ti repormasion idiay Austria, Bohemia, Polandia, Transylvania, ti Netherlands, ken Francia.

Idiay Inglatera ti kinaawan pannakapnek tumataud iti nasuroken a maysa a siglo, nanipud iti kaaldawan ni John Wycliffe ken dagiti Lollards. Ngem manipud idi dimtengen ti pannakisina manipud iti Iglesia Katolika iti kamaudiananna, daytat’ maigapu kadagiti ad-adda a nainkalintegan a rason. Inkeddeng ti ari a saanna a balbaliwan ti relihionna no di ket ti asawana. Idi 1534 ni Henry VIII imbunannagna ti bagina a pangulo ti baro nga Iglesia ti Inglatera. Ti motibona ket naidumduma kadagiti mannakisupiat a kontinental, ngem nupay kasta ti tignayna linukatanna ti ruruangan tapno ti dandanum ti narelihiusuan a panagbalbaliw ket agayus iti Britania. Iti intero nga Europa, dagitoy a dandanum ti sipapardas a limmabbaga a kadua ti dara dagiti rinibribo a naparparigat iti narelihiusuan a polarisasion.

Sadinoman ti yan ti panagkalikagum iti panangpasayaat, dagiti sanikua ti iglesia ken estado ti nakaatrakar iti atension. Iti laeng las-ud ti uppat a tawen, ti English Crown kinumpiskarna ti 560 a monasterio, sumagmamano ti addaan iti dakkel a mapastrekan. Dadduma a pagilian ti nakaimatang kadagiti ari ken kasta met dagiti kadawyan a tattao a mangsaksakop kadagiti dagdaga ti iglesia. Idi a ti Roma a mismo ti sinamsam, ti kinaulpit ket awan pagbednganna. “Ti kinarungsot ken kinawaw ti dara dagiti manangraut ‘ti mabalin a makatignay kadagiti batbato nga agpakpakaasi,’” kastat’ panangiladawan ni Barbara Tuchman iti dayta. “Dagiti ikkis ken as-asug ti nangpunno iti tunggal lugar; ti Tiber timpaw kadagiti bangkay.” Dagiti minoridad, agpadpada dagiti Katoliko ken Protestante, ket nakadawdawel ti pannakaidadanesda. Idiay Bohemia, dagiti Protestante nakumpiskar dagiti sanikuada, idinto nga idiay Ireland isu met dayta ti batang dagiti Katoliko. Dagiti Huegenots a Pranses a Protestante ti maan-anup, a kas kadagiti Scottish a Presbyteriano ken Ingles a Puritans. Kasla napagandar ti awan kaipapananna a panagragragsak iti panangpapatay, ket ti relihion ti kangrunaan a mangisungsong. Saanto aya pulos agsardeng ti kinaulpit?

Ti iglesia ket awan maipaayna a sanga ti olibo. Ngem dagiti agturay, a nauman iti panagraira ti guerra sibil, dimtengda iti panaggaanamong a pormal a nangipaay kadagiti pagbedngan iti nagbabaetan dagiti agsisinnupiat a pammati. Ti Peace of Augsburg idi 1555 ken ti Peace of Westphalia idi 1648 ti nangiyeg kadagiti narelihiusuan ken nasional a pagbedngan iti panagkaykaysa, a nangipalubos iti lokal a prinsipe a mangikeddeng no ania a pammati ti suroten dagiti umili. Gapuna ti Europa ket nangrugi iti baro a panawen, nga agbayagto iti agarup 300 a tawtawen. Idi laeng ngudo ti Gubat Sangalubongan II a ti impluensia ti Europa ket naan-anay a nabalbaliwan babaen iti daydi naballigi nga Alliado.

Ti pannakailiw para iti narelihiusuan a wayawaya ken panangpasayaat ti nangurnong iti presion iti likudan ti puttot ti panangiparit ti iglesia. Kalpasan ti adu a siglo iti napinget a panangirupir, dagiti dandanum ket pimsuakda iti kamaudiananna, nagayusda kadagiti lobong ti Europa, a nangibunga iti nadadael a buya iti imatangda. Idi nagkalma ti allon, dagiti panangiwanwan babaen iti pammati kadagiti dagdaga a Protestante ti naikkat manipud iti klero ket naaddaan ti lugar iti beddeng dagiti sekular a pannakabalin. Nupay kasta, ti Europa ket kaskasdi a narusep iti narelihiusuan a panangiparit, ket dagiti nagkamang napanda iti maysa a pagilian agturong iti sabali. Ti kontinente ket saannan a malapdan dagiti nabulosan a dandanum. Di nagbayag nangrugidan a maibuyat iti sabali a pagilian. Ti maika-17 a siglo ti nangipaay iti alulod para iti panagapaw. Ti Baro a Lubong ket masaksakopen.

Ti Immapaw Naiturong kadagiti Sabali a Pagilian

“Maysa kadagiti kangrunaan a makagapu iti nasapa nga iyaakar idiay America,” insurat ni A. P. Stokes iti Church and State in the United States, “ket isut’ panagtarigagay para iti narelihiusuan a wayawaya.” Ti tattao ket naumadan kadagiti pannakaparparigat. Dagiti Baptist, Quakers, Katoliko Romano, Huguenots, Puritans, Mennonites, ken dadduma pay ket situtulokda amin a nangsango kadagiti rigrigat ti panagdaliasat ken nangaramid iti pannakigasanggasat. Ni Stokes insitarna ti maysa a kunkunana: “Mail-iliwak iti maysa a pagilian nga idiay mabalinko ti agdayaw a siwayawaya iti Dios maitunos iti no ania ti insuro ti Biblia kaniak.” Ti kinainget ti panangiparit a pinanawan dagiti immakar ket marukod babaen kadagiti pammarigat nga inibturanda a situtulok. Kas iti kinuna ti historiano a David Hawke iti The Colonial Experience, maysa a makapasennaay nga ipapanaw manipud iti bukodda a pagilian ti nalabit sarunuen dagiti “dua, tallo, wenno uppat a bulbulan a mabusbos iti inaldaw a panangnamnama iti pannakisango kadagiti dalluyon ken dagiti naulpit a pirata.” Kalpasanna, ti pinarigat ti kasasaad ti panawen nga agdaldaliasat ti mabalin a “maisadsad kadagiti nadawel nga Indian, nga agdindinamag gapu laeng iti kinaulpitda . . . [ket mabalin nga agtalinedda] iti nakarot’ panagbisinna a kasasaad iti nawatiwat a lugar.”

Dagiti indibidual agagawada maipaay iti wayawaya, dagiti kolonial a pannakabalin maipaay iti kinabaknang. Agpapan pay iti motibo, dagiti agindeg itugotda ti bukodda a relihion. Ti Alemania, Holland, ken Britania ti namagbalin iti Norte America a maysa a sarikedked ti Protestante. Nangnangruna ti gobierno ti Britania a kayatna “ti manglapped iti Katolicismo Romano . . . a manggun-od iti umuna a lugar idiay Norte America.” Dimteng ti Canada iti babaen ti impluensia agpadpada ti Francia ken Britania. Ti pagannurotan ti gobierno ti Francia ket isut’ “panamagtalinaed iti Baro a Francia ti Katolika Romana a pammati,” nga iparitna pay ti panangpalubos kadagiti Huguenots nga umakar idiay Quebec. Ti Sud Africa ken dadduma a paset ti Makinlaud nga Africa ti dimteng iti impluensia ti Protestante. Daytoy nga impluensia ti rimmang-ay bayat ti panaglabas ti panawen a ti Australia, New Zealand, ken adu a purpuro iti Pacifico ti nainayon iti arban ti Protestante.

Ti España ken Portugal ti mangisaksaknap idin ti Katolicismo iti Sud ken Central America. Dagiti Pranses ken Portuges inwagaywayda ti bandera ti Katoliko idiay Central Africa. Idiay India, ti Goa ket adda iti babaen ti impluensia dagiti Portuges, gapuna ti Katolicismo ket nagramut sadiay.

Ti Society of Jesus (dagiti Jesuita) ti nabuangay idi maika-16 a siglo tapno iyadelantar ti panggep ti Katoliko. Idi katengngaan ti maika-18 a siglo, addan ti nasurok a 22,000 a Jesuita nga agtartrabaho iti aglikmut ti lubong, ket pinatibkerda pay ti impluensia ti Katoliko idiay Tsina ken Japan.

Ti Baro a Ladawan

Ti naibulos a danum ket addaan iti nakaskasdaaw a pannakabalin, kas paneknekan ti saksi a naisitar iti rugi daytoy nga artikulo. Papatadenna dagiti napintas ti pannakapormana a dagdaga, mangpataud kadagiti baro a lobong ken derraas, dungparenna amin a makalapped iti dalanna. Ti maysa a narungsot nga ayus awan ti ammona nga apo, saan a mabalin a makontrol wenno maiturong. Kasta nga agpayso ti layus ti Repormasion.

“Gapuna, ti napasamak . . . idi, saan unay a ti panagballigi ti baro a pammati dagiti simmina,” kuna ni G. R. Elton iti The Reformation Crisis, “kas iti kadawyan ken in-inut a panangakseptar iti nasinasina a Kakristianuan nga awan sinoman a nangayat.” Ti Kakristianuan ket nabingay, impalladaw ti bagyo, napakapuy ti pigsana. Ti panagtulnog nagbalinen nga ad-adda a nadekdekket ti pannakaisinggalutna kadagiti lokal nga agturay ken kadagiti babbabassit nga iglesia iti nasion. Ti nabayagen ti pannakaibangonna a pagsurotan manipud idiay Roma ket kimmapuyen. Ti nasionalismo ket rimmamut iti nadameg a lugar ti Protestantismo. Ti Britania ken Estados Unidos, a sipipinget nga adda iti im-ima dagiti sekular a papangulo ti Protestante, binuangayda a dua ti maikapito a pannakabalin ti lubong iti historia ti Biblia, a nangiggem iti timon idi maika-18 a siglo.

Nupay kasta, ti tignay iti Repormasion ket saanna a naaramid ti mismo a banag a ninamnama a maitungpal. Ania dayta? Iti panaglabas ti panawen, dagiti kangrunaan a doktrina dagiti iglesia ti Protestante, nasional man dayta wenno saan, natnagda a nalaing a naipada kadagiti adda idiay Roma. Dagiti immuna nga agtarigagay iti pannakapasayaat dinardarepdepda ti panagsubli kadagiti pagalagadan ti Biblia, iti pudno a Kinakristiano. Bayat a ti allon ti panangsuportar ket dumakdakkel ti saklawenna ken ti buelona, ti riribuk iti pagturonganna ti nangted pannakapaay kadagidiay a dardarepdep.

Ti panaglayus ti dandanum ti Repormasion ti nangibati kadagiti ay-ayus uray iti maika-20 a siglotayo. Mabigbigyo kadi ti sumagmamano kadakuada? Kaskasdi a nangnangruna, agtaktakdertay itan iti sakaanan ti kamaudianan a sangalubongan a narelihiusuan a kinagulo. Ti nalikudan ti relihion ti kumamkamakam iti dayta. Makalasatkayto aya tapno mausigyo ti baro a panangmatmat? Dagitoy a salsaludsod ti masungbatanto iti Nobiembre a ruar daytoy a magasin.