Justin​—Pilosopo, Manangidepensa, ken Martir

“KIDDAWENMI a maimbestigar dagiti pammabasol maibusor kadagiti Kristiano, ket, no mapaneknekan dagitoy, madusada koma kas maikari kadakuada . . . Ngem no awan mangpabasol kadakami iti aniaman, paritannakayo ti naimbag a pangngeddeng, gapu iti dakes a sayangguseng, tapno dangranyo dagiti awan basolna a tattao . . . Ta koma, no naammuanyo ti kinapudno, ket dikay aramiden ti nalinteg, awantot’ pagpambaryo iti sango ti Dios.”

Kadagitoy a sasao, ni Justin Martyr, a nangbigbig nga isu ket maysa a Kristiano ti maikadua a siglo K.P., nagpakaasi ken emperador ti Roma nga Antoninus Pius. Nagkiddaw ni Justin maipaay iti napasnek a panagpalutpot ti pangukoman kadagiti biag ken patpatien dagiti agkunkuna a Kristiano. Daytoy a panagkiddaw iti kinahustisia nagtaud iti maysa a lalaki nga addaan makapainteres unay a nalikudan ken pilosopia.

Nasapa a Biagna ken Panagsanay

Ni Justin ket maysa a Gentil, naiyanak idi agarup 110 K.P. idiay Samaria iti siudad ti Flavia Neapolis, ti moderno a Nablus. Inawaganna ti bagina a Samaritano, nupay nalabit ni tatangna ken lelongna ket Romano wenno Griego. Ti pannakaisigudna kadagiti pagano a kustombre, a nakaduaan iti waw iti kinapudno, ti nangituggod iti nagaget a panagadal iti pilosopia. Di napnek iti panagsirarakna kadagiti Estoico, Peripatetiko, ken Pytagoreano, sinurotna dagiti kapanunotan ni Plato.

Iti maysa kadagiti aramidna, imbaga ni Justin ti maipapan iti tarigagayna a makisao kadagiti pilosopo ken kunana: “Insukok ti bagik iti maysa nga Estoico; ket kalpasan panangbusbosko iti naunday bassit a panawen kenkuana, idi a diak nakagun-od iti ad-adu a pannakaammo iti Dios (gapu ta dina am-ammo ti bagina), . . . Isut’ pinanawak ket intulnogko ti bagik iti sabali.”​—Dialogue of Justin, Philosopher and Martyr, With Trypho, a Jew.

Simmaruno a napan ni Justin iti maysa a Peripatetiko nga ad-adda nga interesado iti kuarta ngem iti kinapudno. “Daytoy a tao, kalpasan panangawatna kaniak kadagiti immuna a sumagmamano nga aldaw,” kuna ni Justin, “kiniddawna kaniak nga agbayadak, tapno ti panagsinnukatmi iti kapanunotan ket saan nga awan gunggonana. Uray isu, met, pinanawak gapu iti daytoy a rason, a patiek a pulos nga isu ket saan a maysa a pilosopo.”

Magagaran a makangngeg iti “pilosopia ti panagpili,” ni Justin “napan iti maysa a Pytagoreano, agdindinamag​—maysa a lalaki a mangipagpagarup unay iti bukodna a sirib.” Kuna ni Justin: “Idi nakiumanak kenkuana, a sipapakinakem nga agbalin a managdengngeg ken adalanna, kunana, ‘Ania ita? Nasanayka kadi iti musika, astronomia, ken geometria? Inanamaem kadi a makitam ti aniaman kadagidiay [nadiosan] a bambanag a mangiturong iti naragsak a biag, no saanka pay nga immuna a napakaammuan maipapan [kadagitoy]? . . . Pinapanawnak idi impudnok kenkuana ti kinaawan pannakaammok.”

Nupay naupay, intultuloy ni Justin ti nagbiruk iti kinapudno babaen idadasigna kadagiti agdindinamag a Platonista. Kunana: “Kalpasanna ngarud binusbosko ti aginggat’ mabalin a kaadu ti panawenko iti daydiay nagtalinaed iti siudadmi​—maysa a masirib a tao, nga addaan nangato a saad kadagiti Platonista,​—ket rimmay-ayak, ket naaramidak dagiti kadakkelan nga irarang-ay iti inaldaw . . . , ket iti apagbiit idinto nga impagarupko a nagbalinakon a masirib; ken kasta,” inngudo ni Justin, “ti kinamaagko.”

Ti panagsirarak ni Justin iti kinapudno baeten kadagiti pannakiumanna kadagiti pilosopo ket nagbalin a barengbareng. Ngem bayat nga agmennamenna iti igid ti baybay, nakasabet iti maysa a nataengan a Kristiano, “maysa a lakay, a pulos a saan maumsi iti langana, a mangipakpakita kadagiti naemma ken nadayaw a kababalin.” Ti simmaganad a pannakipatang ti nangiturong iti asikasona kadagiti kangrunaan a pannursuro ti Biblia a nangipamaysa iti kasapulan maipaay iti umiso a pannakaammo iti Dios.​—Roma 10:2, 3.

Ti di nainaganan a Kristiano kunana ken Justin: “Nabayagen sakbay daytoy a panawen, adda idin, dagiti lallaki nga immun-una nga amang ngem dagidiay mararaem a pilosopo, agpadpada a nalinteg ken inay-ayat ti Dios, isuda a . . . nangipadto kadagiti pasamak a maaramid, ken maar-aramid itan. Maaw-awagan dagita a propeta. Dagitoy laeng ti agpada a nakakita ken nangipakaammo iti kinapudno kadagiti tao, . . . ta napnoda iti Espiritu Santo.” Ad-adda pay a nangpagagar ken Justin, kuna ti Kristiano: “Dagiti suratda addada pay laeng ita, ket ti makabasa kadakuada matulongan unay iti pannakaammona iti nangrugian ken panungpalan dagiti bambanag.” (Mateo 5:6; Aramid 3:18) Kas inggunamgunam ti naasi unay a lalaki, sigagaget a sinukimat ni Justin dagiti Kasuratan ken kasla nakaragpat iti maysa a rukod ti panangapresiar kadakuada ken ti padto ti Biblia, kas makita kadagiti suratna.

Panangmingming kadagiti Suratna

Nagsiddaawan unay ni Justin ti kinaawanan-buteng dagiti Kristiano iti sango ni patay. Inapresiarna met dagiti napudno unay a pannursuro dagiti Hebreo a Kasuratan. Tapno suportaranna dagiti argumento iti inaramidna a Dialogue With Trypho, nagadaw ni Justin manipud Genesis, Exodo, Levitico, Deuteronomio, 2 Samuel, 1 Ar-ari, Salmo, Isaias, Jeremias, Ezequiel, Daniel, Oseas, Joel, Amos, Jonas, Mikias, Zacarias, ken Malakias, kasta met kadagiti Ebanghelio. Ti panangapresiarna kadagitoy a libro ti Biblia ket makita iti pannakipatangna ken Trypo, a sadiay tinaming ni Justin ti Judaismo a mamati iti Mesias.

Naipadamag a ni Justin ket maysa nga ebanghelisador, a mangipakpakaammo iti naimbag a damag iti tunggal gundaway. Nalabit, nalawat’ nagdaliasatanna. Binusbosna ti adu a panawenna idiay Efeso, ket nalabit a nagnaed idiay Roma iti nabayag bassit.

Dagiti surat ni Justin iramanna dagiti panangidepensa a naisurat a mangikanawa iti Kinakristiano. Iti inaramidna a First Apology, nagreggetanna nga abugen ti nakaro a kinasipnget dagiti pagano a pilosopia babaen iti lawag manipud kadagiti Kasuratan. Inyebkasna a ti sirib dagiti pilosopo ket palso ken awan kaipapananna no maisupadi kadagiti nabileg a sao ken aramid ni Kristo. (Idiligyo ti Colosas 2:8.) Nakipakpakaasi ni Justin maipaay kadagiti maum-umsi a Kristiano a pangibilbilanganna iti bagina. Kalpasan pannakipatangna, intultuloyna nga inkawes ti aruaten ti maysa a pilosopo, a kunkunana a nagun-odannan ti kakaisuna a pudno a pilosopia.

Gapu iti panagkedkedda nga agdayaw kadagiti pagano a didios, naibilang nga ateistiko dagidi maikadua-siglo a Kristiano. “Saankami nga ateista,” insungbat ni Justin, “daydayawenmi laeng ti Nangaramid iti uniberso . . . Ti mannursuromi kadagitoy a banag ket isu ni Jesu-Kristo . . . Isu ti Anak ti pudno a Dios.” Maipanggep iti idolatria, kuna ni Justin: “Aramidenda ti awaganda a dios; banag nga ibilangmi nga awan mamaayna, no di ket ad-adda a mangpabain iti Dios . . . Anian a kinamaag! a dagiti nalulok a tattao maiguyyoda iti uso ket agaramidda kadagiti didios maipaay iti panagdayaw.”​—Isaias 44:14-20.

Buyogen nakaad-adu a reperensia iti Kristiano a Griego a Kasuratan, inyebkas ni Justin ti pammatina iti panagungar, Nakristianuan a moral, bautismo, padto ti Biblia (kangrunaanna ti maipanggep ken Kristo), ken dagiti pannursuro ni Jesus. Maipanggep ken Jesus, ni Justin inadawna ni Isaias, a kunkunana: “Ti gobierno maiparabawto iti abaga [ni Kristo].” Kuna pay met ni Justin: “No simmapultayo iti natauan a pagarian, rebbeng ngarud met nga ilibaktayo ti Kristotayo.” Sinalaysayna dagiti suot ken obligasion dagiti Kristiano, inyunay-unayna a ti umiso a serbisio iti Dios kalikagumanna ti panagbalin a managaramid iti pagayatanna, ken innayonna pay a “rebbeng nga ibaonna dagiti tao kadagiti amin a nasion tapno ipablaakda dagitoy a bambanag.”

Ti The Second Apology of Justin (maipagpagarup a tuloy laeng ti immuna) ket naiturong iti Senado ti Roma. Nagpakaasi ni Justin kadagiti Romano babaen panangisalaysayna kadagiti kapadasan dagiti Kristiano, a naidadanes kalpasan idadatengda iti umiso a pannakaammo ken Jesu-Kristo. Ti moral a kinadaeg dagiti pannursuro ni Jesus, a naisilnag iti kababalin dagiti umili a Kristiano, kasla bassit ti pategna kadagiti agtuturay a Romano. Imbes ketdi, ti basta panangikumpable iti kinaadalan mabalin nga agturong iti ipapatay. Maipanggep iti maysa a dati a mannursuro kadagiti Kristiano a doktrina, ni Justin inadawna ti maysa nga indibidual a managan Lucius, a nagimtuod: “Apay a dinusayo daytoy a tao, saan a kas mannakiabig, wenno mannakikamalala, wenno mammapatay, wenno birkog, wenno mannanakaw, wenno napabasol iti aniaman a krimen, no di ket impudnona laeng nga isu ket maaw-awagan Kristiano?”

Ti kakaro ti panangidumduma maibusor kadagiti mangaklon a Kristianoda iti dayta a tiempo ket impamatmat ti kuna ni Justin: “Siak met, ngarud, inanamaek ti pannakabusorko ken pannakailansa iti kayo, babaen kadagidiay innaganak, wenno nalabit babaen ken Crescens, dayta a managayat iti bravado ken panagpangas; ta saan a maikari a maawagan pilosopo ti maysa a tao a mangsaksi iti publiko maibusor kadakami kadagiti bambanag a dina maawatan, a kunkunana a dagiti Kristiano ket ateistada ken awan daydayawda, ken aramidenda ti kasta tapno umanamong kadakuada dagiti naallilaw a managderraaw, ken tapno ay-aywenda ida. Ta no darupennakami a dina pay nabasbasa dagiti pannursuro ni Kristo, isu ket naan-anay a dakes, ken nakarkaro nga amang ngem ti di nagadal, a masansan agkedked iti panangsalaysay wenno ulbod a panangsaksi maipapan kadagiti bambanag a dida maawatan.”

Ti Ipapatayna

Iti ima man ni Crescens wenno kadagiti sabsabali a Cynico, ti pangulo a mahistrado imbilangna ni Justin kas maysa a bumusbusor iti gobierno ken isut’ nakondenar iti ipapatay. Idi agarup 165 K.P., isu ket naputolan idiay Roma ken nagbalin a “martir” (kaipapananna “saksi”) . Ngarud, isu ket naawagan Justin Martyr.

Ti estilo ti panagsurat ni Justin mabalin nga agkurang iti ranga ken taktika dagiti sabsabali a nakaadal a tattao iti panawenna, ngem ti regtana iti kinapudno ken kinalinteg ket nalawag a napudno. Saan a marukod ti pagpatinggaan ti panagbiagna maitunos kadagiti Kasuratan ken kadagiti pannursuro ni Jesus. Kaskasdi, maipatpateg dagiti surat ni Justin gapu iti historikal a linaonda ken adu a Nainkasuratan a reperensiada. Mangipaaydat’ pannakaawat iti bibiag ken kapkapadasan dagiti nangbigbig a Kristianoda idi maikadua a siglo.

Nakadidillaw dagiti panagregget ni Justin tapno ipakitana kadagiti emperador ti di kinahustisia ti panangidadanes a naiturong maibusor kadagiti Kristiano. Ti panangiwaksina iti pagano a relihion ken pilosopia para iti pudno a pannakaammo iti Sao ti Dios ipalagipna kadatayo nga idiay Atenas situtured a nagsao ni apostol Pablo kadagiti Epicureano ken Estoico a pilosopo maipapan iti pudno a Dios ken ni napagungar a Jesu-Kristo.​—Aramid 17:18-34.

Addaan a mismo ni Justin iti pannakaammo iti panagungar dagiti natay kabayatan ti Milenio. Ket anian a makapabileg-pammati ti pudno a namnama ti Biblia iti panagungar! Daytat’ nangtaginayon kadagiti Kristiano iti sango ti pannakaidadanes ken pinamagibturna ida kadagiti nakaro a pakasuotan, uray ken patay.​—Juan 5:28, 29; 1 Corinto 15:16-19; Apocalipsis 2:10; 20:4, 12, 13; 21:2-4.

Gapuna, ngarud, sinapul ni Justin ti kinapudno ken inwaksina ti Griego a pilosopia. Kas maysa a manangidipensa, inkanawana dagiti pannursuro ken ar-aramid dagiti nangipudno a Kristianoda. Ket gapu iti mismo a panangipudnona iti Kinakristiano, sinagabana ti kinamartir. Nangnangruna a nakadidillaw ti panangapresiar ni Justin iti kinapudno ken ti natured a panangsaksina iti sango ti pannakaidadanes, ta dagitoy a galad ket masarakan iti bibiag dagiti pudno a pasurot ni Jesus ita.​—Proverbio 2:4-6; Juan 10:1-4; Aramid 4:29; 3 Juan 4.