Insuro Kadi ti Immuna nga Iglesia a ti Dios ket Maysa a Trinidad?
Paset 3—Insuro Kadi Dagiti Manangidepensa ti Doktrina a Trinidad?
Kadagiti ruarna a Nobiembre 1, 1991, ken Pebrero 1, 1992, impakita Ti Pagwanawanan a ti doktrina a Trinidad ket saan nga insuro ni Jesus wenno dagiti adalanna uray met dagiti Apostoliko nga Amma idi maudi a paset ti umuna ken nasapa a paset ti maikadua a siglo K.P. Insuro kadi dayta dagiti pangulo ti relihion idi maudi a paset ti maikadua a siglo?
MANIPUD asideg iti ngalay ti maikadua a siglo iti Kadawyan a Panawentayo agingga iti ngudona, adda idi dagiti pangulo ti relihion a maaw-awagan ita iti Manangidepensa. Nagsuratda tapno idepensada ti ammoda a Kinakristiano maibusor kadagiti nauyong a pilosopia nga agraraira idiay lubong ti Roma iti dayta a tiempo. Naaramid dagiti suratda idi asidegen ti panagpatingga, ken kalpasan, dagiti surat dagiti Apostoliko nga Amma.
Maibilang kadagiti Manangidepensa a nagsurat iti Griego ket isuda Justin Martyr, Tatiano, Athenagoras, Teofilo, ken Clemente ti Alexandria. Ni Tertullian ket maysa a Manangidepensa a nagsurat iti Latin. Insuroda kadi ti moderno a Trinidad ti Kakristianuan—tallo nga agpapada a persona (Ama, Anak, ken Espiritu Santo) iti maysa nga ulo ti Kinadios, a tunggal maysa ket pudno a Dios, kaskasdi saanda a tallo a Dios no di ket maymaysa a Dios?
“Nababbaba ti Anak”
Ni Dr. H. R. Boer, iti librona nga A Short History of the Early Church, nagkumento iti bileg ti pannursuro dagiti Manangidepensa:
“Insuro ni Justin [Martyr] a sakbay ti pannakaparsua ti lubong agmaymaysa idi ti Dios ken awan idi ti Anak. . . . Idi tinarigagayan ti Dios a parsuaen ti lubong, . . . pinutotna ti sabali pay a nadiosan a parsua tapno mamarsua para kenkuana iti maysa a lubong. Daytoy a nadiosan a parsua ket naawagan . . . Anak gapu ta isu ket naiyanak; isut’ naawagan Logos gapu ta isu ket naala manipud Panagrason wenno Panunot ti Dios. . . .
“Insuro ngarud da Justin ken dagiti sabsabali pay a Manangidepensa a ti Anak ket maysa a parsua. Isu ket maysa a natan-ok a parsua, maysa a parsua nga umdas pannakabalinna tapno mamarsua iti lubong, ngem, uray kasta, maysa latta a parsua. Iti teolohia daytoy a relasion ti Anak iti Ama ket maaw-awagan subordinasionismo. Ti Anak ket nababbaba, kayatna a sawen, maikadua iti, agpannuray iti, ken pinataud ti Ama. Dagiti Manangidepensa ket mamatida iti subordinasion.”1
Iti libro a The Formation of Christian Dogma, kunaen ni Dr. Martin Werner maipapan iti kaunaan a pannakatarus iti relasion ti Anak iti Dios:
“Dayta a relasion ket napagkaykaysaan pannakaawatna kas ‘subordinasion’, nga isu ti pannakaawat iti kinanababbaba ni Kristo ngem iti Dios. Sadinoman idiay Baro a Tulag a ti relasion ni Jesus iti Dios, ti Ama, ket mausig, . . . daytat’ pangkaaduan a mapanunot ken mairepresentar kas subordinasion. Ken ti kasisiguraduan a Manangalagad subordinasion iti Baro a Tulag, sigun iti Synoptiko a rekord, ket ni Jesus a mismo . . . Daytoy a pamunganayan a takder, masasao a natibker ken napanayag, nabalinanna a taginayonen ti bagina iti naunday a panawen. ‘Amin dagiti natan-ok a sakbay-Nicene a teologo inrepresentarda ti kinanababbaba ti Logos iti Dios.’”2
Maitunos itoy, kunaen ni R. P. C. Hanson, idiay The Search for the Christian Doctrine of God:
“Awan teologo idiay Iglesia ti Daya wenno Laud sakbay ti panagbettak ti Panagsusuppiat nga Arian [idi maikapat a siglo], ti di mangibilang iti sumagmamano a rukod iti Anak kas nababbaba ngem iti Ama.”3
Ni Dr. Alvan Lamson, idiay The Church of the First Three Centuries, inayonna daytoy a pammaneknek maipanggep iti pannursuro dagiti autoridad ti simbaan sakbay iti Konsilio ti Nicaea (325 K.P.):
“Ti kinanababbaba ti Anak ket kaaduanna, no saan a nagkaykaysaan, nga impapilit dagiti sakbay-Nicene nga Amma . . . Ti panangmatmatda iti Anak a naiduma manipud iti Ama ket nabatad manipud iti banag a silalawag nga impapilitda ti kinanababbabana. . . . Isut’ imbilangda a naiduma ken nababbaba.”4
Umasping unay, idiay libro a Gods and the One God, ni Robert M. Grant kunaenna ti sumaganad maipapan kadagiti Manangidepensa:
“Ti Kristolohia dagiti manangidepensa, kas iti adda iti Baro a Tulag, ket kangrunaanna a kumanunong iti subordinasion. Ti Anak ket kanayon a nababbaba ngem iti Ama, nga isu ti maymaysa a Dios iti Daan a Tulag. . . . Ti masarakantayo kadagidiay nagkauna nga autor, ngarud, ket saan a maysa a doktrina ti Trinidad . . . Sakbay ti Nicaea, ti Kristiano a teolohia ket ngangngani sapasap a kumanunong iti subordinasion.”5
Ti Trinidad ti Kakristianuan isurona a ti Anak ket makipada iti Dios Ama iti kinaagnanayon, pannakabalin, saad, ken sirib. Ngem kinuna dagiti Manangidepensa a ti Anak ket saan a makipada iti Dios Ama. Minatmatanda ti Anak kas nababbaba. Saan a daytat’ pannursuro a Trinidad.
Panangisilnag iti Umuna-Siglo a Pannursuro
Dagiti Manangidepensa ken dagiti sabsabali pay a nagkauna nga Amma ti Iglesia insilnagda iti dakkel a rukod no ania ti insuro dagiti umuna-siglo a Kristiano maipapan iti relasion ti Ama ken ti Anak. Paliiwenyo no kasano a naiyebkas daytoy iti libro a The Formation of Christian Dogma:
“Iti Kadaanan a panawen Kristiano awan pagilasinan iti aniaman a kita ti parikut a Trinitariano wenno panagsusuppiat, kas kadagiti napataud a nabara a panagsusuppiat idiay Simbaan. Ti rason iti daytoy ket awan duadua a naibatay iti kinapudno a, para iti Kadaanan a Kinakristiano, ni Kristo ket . . . maysa a pinarsua nga adda iti nangato a nailangitan a lubong dagiti anghel, a naparsua ken pinili ti Dios maipaay iti trabaho a panangiyeg, inton panungpalan dagiti panawen, . . . iti Pagarian ti Dios.”6
Mainayon pay maipanggep iti pannursuro dagiti immun-una nga Amma ti Iglesia, annugoten ti The International Standard Bible Encyclopedia:
“Kadagiti kasasapaan a panangpanunot maipapan iti Iglesia ti pagannayasan no mapagsasaritaan ti Dios Ama ket isut’ panunoten nga umuna, saan a kas Ama ni Jesu-Kristo, no di ket kas ti gubuayan ti amin a naparsua. Ngarud ti Dios Ama ket, pudpudno, a Dios nga awan kaaspingna. Agpaay Kenkuana dagiti kakasta a panangiladawan kas awan nangrugianna, imortal, di mamaliw, di mailadawan, di makita, ken awan nagtaudanna. Isu ti nangaramid kadagiti amin a banag, agraman ti mismo a sibubukel a sangaparsuaan, manipud iti awan. . . .
“Kasla mabalin nga isingasing daytoy a ti Ama laeng ti maitutop a Dios ket ti Anak ken ti Espiritu ket nababbabada laeng a dios. Adu a nagkauna nga ebkas ti agparang a mangsuportar iti daytoy.”7
Nupay nagtultuloy daytoy nga enciclopedia a mangdisimola kadagitoy a kinapudno ken tapno bigbigenna a ti doktrina a Trinidad ket naawat iti dayta a nasapa a panawen, dagiti kinapudno pagtallikudanda dayta a panangbigbig. Usigenyo dagiti sasao ni nalatak a Katoliko a teologo a John Henry Cardinal Newman:
“Ipantayon a ti intero nga aglikmut dagiti doktrina, a ti Apotayo isu ti temada, ket kankanayon ken agpapada nga impudno ti Kadaanan nga Iglesia . . . Ngem sigurado a daytat’ naiduma iti Katoliko a doktrina iti Trinidad. Diak makita no iti ania a pannakaawat a maikuna nga adda iyaanamong dagiti kadaanan [nga autoridad ti iglesia] iti dasigna . . .
“Dagiti Kredo iti dayta a nasakbay a panawen dina pulos dakamaten . . . ti [Trinidad]. Pudno a dakamatenda ti Tallo; ngem daydiay adda aniaman a misterio iti doktrina, a dagiti Tallo ket Maymaysada, ken agpapadada, agkaagnanayonda, aminda ket saan a naparsua, aminda ket mannakabalin-amin, aminda ket saan a mailadawan, ket saan a naibaga, ken pulos a saan a masarakan kadakuada.”8
No Aniat’ Insuro ni Justin Martyr
Maysa kadagiti kaunaan a Manangidepensa isu ni Justin Martyr, a nagbiag manipud agarup 110 aginggat’ 165 K.P. Awan kadagiti nataginayon a suratna ti mangdakamat iti tallo nga agpapada a persona iti maymaysa a Dios.
Kas pangarigan, sigun iti Katoliko a Jerusalem Bible, kunaen ti Proverbio 8:22-30 maipapan ken sakbay-panagtaona a Jesus: “Pinarsuanak ni Yahweh idi ti panggepna damo a nangrugi, sakbay iti kaunaan nga aramidna. . . . Awan pay tukok, idi naiyanakak . . . Naiyanakak, sakbay dagiti turod . . . Addaak idi iti abay [ti Dios], maysa a mamangulo a managaramid.” Iti panangsalaysayna kadagitoy a bersikulo, kunaen ni Justin iti inaramidna a Dialogue With Trypho:
“Impakaammo ti Kasuratan a daytoy nga Anak ket pinutot ti Ama sakbay amin dagiti banag a naparsua; ket daydiay a naputot ket adut’ nakaidumaanna manipud iti daydiay nangputot, bigbigen dayta ti uray asino.”9
Yantangay ti Anak ket naiyanak manipud iti Dios, inusar ni Justin ti balikas a “Dios” no mainaig iti Anak. Kunana iti insuratna a First Apology: “Ti Ama ti uniberso ket addaan Anak; isu met, a gapu ta isu ti immuna a pinutot a Sao ti Dios, ket Dios met.”10 Tukoyen met ti Biblia ti Anak ti Dios babaen iti titulo a “Dios.” Idiay Isaias 9:6 isu ket naawagan “Mannakabalin a Dios.” Ngem idiay Biblia, dagiti anghel, tattao, ulbod a didiosen, ken ni Satanas naawaganda met a “didios.” (Dagiti anghel: Salmo 8:5; idiligyo ti Hebreo 2:6, 7. Tattao: Salmo 82:6. Ulbod a didiosen: Exodo 12:12; 1 Corinto 8:5. Ni Satanas: 2 Corinto 4:4.) Idiay Hebreo a Kasuratan, ti sao para iti “Dios,” ʼEl, basta kaipapananna ti “Daydiay Mannakabalin” wenno “Daydiay Nabileg.” Ti katupagna idiay Griego a Kasuratan ket the·os.
Kasta pay met, ti Hebreo a termino a naaramat idiay Isaias 9:6 ipakitana ti naglatak a nagdumaan iti nagbaetan ti Anak ken Dios. Sadiay ti Anak ket naawagan “Mannakabalin a Dios,” ’El Gib·bohrʹ, saan a “Mannakabalin-amin a Dios.” Dayta a termino iti Hebreo ket ʼEl Shad·daiʹ ket naidumduma nga agaplikar dayta ken Jehova a Dios.
Paliiwenyo, nupay kasta, a nupay ni Justin awaganna ti Anak a “Dios,” dina pulos kunaen a ti Anak ket maysa kadagiti agpapada a persona, tunggal maysa kadagita ket Dios ngem dagiti tallo buklenda ti maymaysa laeng a Dios. Imbes ketdi, kunaenna iti insuratna a Dialogue With Trypho:
“Adda . . . sabali pay a Dios ken Apo a pagpasakopan [ti sakbay panagtaona a Jesus] daydiay Nangaramid iti isuamin [ti Mannakabalin-amin a Dios]; isu [ti Anak] a naawagan met Anghel, gapu ta Isu [ti Anak] ipakaammona kadagiti tattao ti aniaman a ti Nangaramid iti isuamin—nga awanen nangatngato a Dios ngem isu—kayatna nga ipakaammo kadakuada. . . .
“[Ti Anak] ket naiduman manipud iti Daydiay nangaramid iti isuamin,—la unay, kayatko a sawen, saan [a naiduma] iti pagayatan.”11
Maysa a makapainteres a pagsasao ket adda iti First Apology ni Justin, kapitulo 6, a sadiay mangidepensa maibusor iti pammabasol dagiti pagano a dagiti Kristiano ket ateistada. Insuratna:
“Agpada nga Isu [ti Dios], ken ti Anak (nga immay manipud Kenkuana ket insuronatayo kadagitoy a bambanag, ken ti umariwekwek dagiti sabsabali pay a naimbag nga anghel a sumurot ken naaramid nga umasping Kenkuana), ken naimpadtuan nga Espiritu, dayawen ken pagrayuantayo.”12
Maysa a manangipatarus itoy a pagsasao, ni Bernhard Lohse, agkumento: “Kas ket tay saan nga umdas nga iti daytoy a panangibinsabinsa nadakamat dagiti anghel kas parparsua a raraemen ken daydayawen dagiti Kristiano, saan a nagduadua ni Justin a nangdakamat kadagiti anghel sakbay pananginaganna iti Espiritu Santo.”13—Kitaenyo met ti An Essay on the Development of Christian Doctrine.14
Ngarud, nupay agparang a simmina ni Justin manipud nasin-aw a doktrina ti Biblia iti banag maipapan iti no siasino ti rebbeng a pakaiturongan ti panagdayaw ti maysa a Kristiano, silalawag a dina minatmatan ti Anak kas pumada iti Ama, kas iti di pannakaibilang dagiti anghel a pumada Kenkuana. Maipanggep ken Justin, agadawtayo manen manipud Church of the First Three Centuries ni Lamson:
“Ni Justin imbilangna ti Anak kas naiduma manipud iti Dios, ken nababbaba ngem isu: naiduma, saan, nga iti moderno a pannakaawat, kas mangbukel iti maysa kadagiti tallo a bagi, wenno persona, . . . no di ket naiduma iti anag ken kasasaad; nga addaan pudno, napateg, indibidual a kaadda, naisina manipud iti Dios, a manipud kenkuana inadawna amin a pannakabalin ken titulona; gapu ta isu ket nadutokan iti sidongna, ken agpaituray kadagiti amin a banag iti pagayatanna. Ti Ama ket katan-okan; ti Anak ket nababbaba: ti Ama isu ti gubuayan ti pannakabalin; ti Anak isu ti umawat: ti Ama isu ti pagtaudan; ti Anak, kas ministro wenno alikamenna, ti mangiwayat. Duada iti bilang, ngem agtunos, wenno maymaysada, iti pagayatan; a ti pagayatan ti Ama kanayon nga isu ti agraira iti Anak.”15
Mainayon pay, saan a masarakan a kinuna ni Justin a ti nasantuan nga espiritu ket maysa a persona a makipada iti Ama ken iti Anak. Gapuna a pulos a di maikuna nga insuro ni Justin ti moderno a Trinidad ti Kakristianuan.
No Ania ti Insuro ni Clemente
Ni Clemente ti Alexandria (agarup 150 aginggat’ 215 K.P.) awaganna met ti Anak a “Dios.” Isut’ awaganna pay “Namarsua,” maysa a termino a saan a pulos a naaramat idiay Biblia no maipanggep ken Jesus. Kayatna kadi a sawen a ti Anak ket makipada iti amin a pamay-an iti mannakabalin-amin a Namarsua? Saan. Nalawag a tuktukoyen ni Clemente ti Juan 1:3, a sadiay kunaenna maipapan iti Anak: “Isuamin napaadda baeten kenkuana.”16 Inaramat ti Dios ti Anak kas maysa nga ahente kadagiti panamarsua a trabahona—Colosas 1:15-17.
Awagan ni Clemente ti Katan-okan a Dios a “ti Dios ken Ama ni Apotayo a Jesus”17 ken kunaenna a “ti Apo isu ti Anak ti Namarsua.”18 Kunaenna pay: “Ti Dios ti amin ket maymaysa laeng a naimbag, nalinteg a Namarsua, ti Anak [ket] adda iti Ama.”19 Gapuna insuratna a ti Anak addaan Dios a nangatngato ngem isu.
Agsao ni Clemente maipapan iti Dios kas ti “umuna ken maymaysa a manangipaay iti biag nga agnanayon, a ti Anak, nga immawat iti dayta manipud Kenkuana [ti Dios], itedna kadatayo.”20 Daydiay orihinal a Manangted iti biag nga agnanayon ket nalawag a natantan-ok ngem iti daydiay, kaiyariganna, mangipasa iti dayta. Ngarud, kunaen ni Clemente a ti Dios “isu ti umuna, ken kangatuan.”21 Ad-adda pay, kunaenna a ti Anak “isu ti kaasitgan iti Daydiay maymaysa a Mannakabalin-amin” ken ti Anak “ibilinna amin a banag maiyannurot iti pagayatan ti Ama.”22 Maulit-ulit ipakita ni Clemente ti kinanatantan-ok ti Dios a Mannakabalin-amin iti Anak.
Maipanggep ken Clemente ti Alexandria, mabasatayo iti The Church of the First Three Centuries:
“Mabalintayo ti agadaw iti nakaad-adu a pagsasao manipud ken Clemente a ti kinanababbaba ti Anak ket nakaminminar pannakaipapilitna. . . .
“Masdaawtayo ta asinoman maawatanna ni Clemente buyogen gagangay a panagasikaso, ken panunotenna iti apagkanito nga imbilangna ti Anak kas isu met laeng—maymaysa—iti Ama. Ti agpannuray ken nababbaba a kasasaadna, kas agparang kadatayo, ket sapasap pannakabigbigna. Pinati ni Clemente ti Dios ken ti Anak kas nagduma; iti sabali a pannao, duada,—daydiay maysa ket katan-okan, ti sabali ket nababbaba.”23
Ad-adda pay, mabalin manen a maikuna: Uray no agparang a no dadduma limmabes ni Clemente iti ibagbaga ti Biblia maipapan ken Jesus, awan pakasarakan nga isut’ nagsao maipapan iti Trinidad a buklen ti tallo nga agpapada a persona iti maymaysa a Dios. Dagiti manangidepensa kas ken Tatiano, Teofilo, ken Athenagoras, a nagbiag iti nagbaetan ti panawen ni Justin ken ni Clemente, addaandat’ umasping a panangmatmat. Kunaen ni Lamson a “saanda nga ad-adda a Trinitariano ngem ni Justin a mismo; kayatna a sawen, namatida iti di nagsisina, agpapada a Tallo, ngem insuroda ti maysa a doktrina a naan-anay a di maitunos iti daytoy a pammati.”24
Ti Teolohia ni Tertullian
Ni Tertullian (agarup 160 aginggat’ 230 K.P.) isu ti immuna a nangaramat iti Latin a sao a trinitas. Kas kuna ni Henry Chadwick, insingasing ni Tertullian a ti Dios ket ‘maymaysa a banag a buklen ti tallo a persona.’25 Daytoy dina kaipapanan, nupay kasta, nga adda iti panunotna ti tallo nga agpapada ken agkaagnanayon a persona. Nupay kasta, dagiti kapanunotanna ket nagibatayan dagiti naud-udi a mannurat a mangitantandudo iti doktrina a Trinidad.
Ti kapanunotan ni Tertullian maipapan iti Ama, Anak, ken nasantuan nga espiritu ket naiduma unay manipud Trinidad ti Kakristianuan, gapu ta isu ket maysa a manangkanunong iti subordinasion. Minatmatanna ti Anak kas nababbaba ngem iti Ama. Idiay Against Hermogenes insuratna:
“Rebbeng a ditay ipato nga adda aniaman a sabali malaksid iti Dios laeng ti saan a napaadda ken saan a naparsua. . . . Kasano koma a ti aniaman, malaksid iti Ama, ti in-unauna, ket gapu itoy nasirsirib ngarud, ngem ti Anak ti Dios, ti bugbugtong ken inauna a Verbo? . . . Nga isu [ti Dios] a di nagkasapulan iti Manangaramid tapno mapaadda, ket ad-adda a maitan-ok iti saad ngem iti daydiay [Anak] a pinaaddana buyogen adda kenkuana a pannakabalin.”26
Kasta met, idiay Against Praxeas, ipakitana a ti Anak ket naiduma manipud ken nababbaba ngem iti Dios a Mannakabalin-amin babaen panagkunana:
“Ti Ama isu ti intero a banag, ngem ti Anak isut’ naadaw ken maysa a paset ti sibubukel, kas Isu a Mismo bigbigenna: ‘Ni Amak dakdakkel ngem siak.’ . . . Ngarud ti Ama ket naiduma manipud iti Anak, dakdakkel ngem ti Anak, gapu ta Daydiay nangputot ket maysa, ket Daydiay naputot ket sabali; Isu, met, a nangibaon ket maysa, ket Daydiay naibaon ket sabali; ken Isu, manen, a nangaramid ket maysa, ket Daydiay baeten kenkuana naaramid ti maysa a banag ket sabali.”27
Ni Tertullian, idiay Against Hermogenes, ad-adda pay a kunaenna nga adda idi tiempo idi a ti Anak ket awan pay kas maysa a persona, nga ipakpakitan a dina imbilang ti Anak kas maysa nga agnanayon a kas iti kinaagnanayon ti Dios.28 Kuna ni Cardinal Newman: “Maibilang la ketdi ni Tertullian kas heterodox [mamati kadagiti di orthodox a doktrina] iti doktrina ti agnanayon a pannakapaadda ti Apotayo.”29 Maipanggep ken Tertullian, impakaammo ni Lamson:
“Daytoy a gapu, wenno Logos, kas panangawag dagiti Griego, ket nabaliwan kalpasanna, kas pinati ni Tertullian, iti Sao, wenno Anak, nga isu ti, maysa a pudno a nabiag, nga addan manipud kinaagnanayon kas maysa laeng panangipagapu iti Ama. Impaay ni Tertullian kenkuana, nupay kasta, ti maysa a saad a nababbaba ngem iti Ama . . .
“No maukom sigun iti aniaman a sapasap pannakaawatna a panangilawlawag iti Trinidad iti agdama a kaaldawantayo, awan panginanamaan ti gandat a panangispal ken Tertullian manipud pannakakondenar [kas maysa nga erehes]. Dina mabalinan ti panangsubok iti uray apagkanito laeng.”30
Awan Trinidad
No basaenyo amin dagiti sasao dagiti Manangidepensa, masarakanyo a nupay simmiasida kadagiti dadduma a bambanag manipud kadagiti pannursuro ti Biblia, awan kadakuada ti nangisuro a ti Ama, ti Anak, ken ti nasantuan nga espiritu ket agpapadada iti kinaagnanayon, pannakabalin, saad, ken sirib.
Pudno met daytoy kadagiti sabsabali pay a mannurat iti maikadua ken maikatlo a siglo, kas kada Ireneo, Hippolito, Origen, Cipriano, ken Novatian. Nupay dadduma pinagpadada ti Ama ken ti Anak kadagiti sumagmamano a bambanag, kadagiti sabsabali a pamay-an minatmatanda ti Anak kas nababbaba ngem iti Dios Ama. Ken awan kadakuada ti uray nangipagarup man laeng a ti nasantuan nga espiritu ket makipada iti Ama ken iti Anak. Kas pangarigan, ni Origen (agarup 185 aginggat’ 254 K.P.) kunaenna a ti Anak ti Dios isu “ti Inauna iti amin a sangaparsuaan” ken dagiti Kasuratan “Isut’ am-ammoda kas kauunaan kadagiti amin nga aramid ti panamarsua.”31
Aniaman a napnuan panggep a panagbasa kadagitoy a nagkauna nga autoridad ti iglesia ipakitana a ti Trinidad ti Kakristianuan ket awan pay idi kaaldawanda. Kas kunaen ti The Church of the First Three Centuries:
“Ti moderno a popular a doktrina ti Trinidad . . . awan maadawna a suporta manipud kadagiti surat ni Justin: ket mabalin a maipagteng daytoy a kapaliiwan kadagiti amin a sakbay-Nicene nga Amma; kayatna a sawen, kadagiti amin a Kristiano a mannurat iti tallo a siglo kalpasan pannakaiyanak ni Kristo. Pudno, agsaoda maipapan iti Ama, Anak, ken ti naimpadtuan wenno nasantuan nga Espiritu, ngem saan a kas agpapada, saan a kas maymaysa ti bilangda, saan a kas Tallo iti Maysa, iti aniaman a pannakaawat a nagtengan itan dagiti Trinitariano. Ti mismo a kasunganina ti pudno. Ti doktrina ti Trinidad, kas inlawlawag dagitoy nga Amma, ket naiduma unay manipud iti moderno a doktrina. Ibagatayo daytoy kas maysa a kinapudno a patalgedan ti historia ti kapanunotan dagiti tattao.”32
Kinaagpaysuanna, sakbay ni Tertullian ti Trinidad ket di man la nadakdakamat. Ken ti “heterodox” a Trinidad ni Tertullian ket naiduma unay manipud iti mapappapati ita. Kasano, ngarud, a timmanor ti doktrina a Trinidad, kas maaw-awatan itan? Isu kadi idi Konsilio ti Nicea idi 325 K.P.? Usigentayonto dagitoy a saludsod iti Paset 4 daytoy a serie iti mapasungad a ruar Ti Pagwanawanan.
Dagiti Reperensia:
1. A Short History of the Early Church, ni Harry R. Boer, 1976, panid 110.
2. The Formation of Christian Dogma, ni Martin Werner, 1957, panid 125.
3. The Search for the Christian Doctrine of God, ni R. P. C. Hanson, 1988, panid 64.
4. The Church of the First Three Centuries, ni Alvan Lamson, 1869, pinanid 70-1.
5. Gods and the One God, ni Robert M. Grant, 1986, pinanid 109, 156, 160.
6. The Formation of Christian Dogma, pinanid 122, 125.
7. The International Standard Bible Encyclopedia, 1982, Tomo 2, panid 513.
8. An Essay on the Development of Christian Doctrine, ni John Henry Cardinal Newman, Maikanem nga Edision, 1989, pinanid 14-18.
9. The Ante-Nicene Fathers, insagana ni Alexander Roberts ken James Donaldson, American Reprint of the Edinburgh Edition, 1885, Tomo I, panid 264.
10. Ibid., panid 184.
11. The Ante-Nicene Fathers, Tomo 1, panid 223.
12. Ibid., panid 164.
13. A Short History of Christian Doctrine, ni Bernhard Lohse, naipatarus manipud Aleman babaen ken F. Ernest Stoeffler, 1963, maikadua a pannakaiyimprentana, 1980, panid 43.
14. An Essay on the Development of Christian Doctrine, panid 20.
15. The Church of the First Three Centuries, pinanid 73-4, 76.
16. The Ante-Nicene Fathers, Tomo II, panid 234.
17. Ibid., panid 227.
18. Ibid., panid 228.
19. Ibid.
20. Ibid., panid 593.
21. Ibid.
22. Ibid., panid 524.
23. The Church of the First Three Centuries, pinanid 124-5.
24. Ibid., panid 95.
25. The Early Church, ni Henry Chadwick, 1980 a panangiyimprenta, panid 89.
26. The Ante-Nicene Fathers, Tomo III, panid 487.
27. Ibid., pinanid 603-4.
28. Ibid., panid 478.
29. An Essay on the Development of Christian Doctrine, pinanid 19, 20.
30. The Church of the First Three Centuries, pinanid 108-9.
31. The Ante-Nicene Fathers, Tomo IV, panid 560.
32. The Church of the First Three Centuries, pinanid 75-6.
[Ladawan iti panid 27]
Ni Clemente
[Credit Line]
Historical Pictures Service
[Ladawan iti panid 28]
Ni Tertullian
[Credit Line]
Historical Pictures Service