Dagiti Buya Manipud Naikari a Daga
Gerasa—Ti Nagsasabatan Dagiti Judio ken Griego
NI APOSTOL Pablo insuratna a kadagiti pudno a bin-i ni Abraham, “awan Judio ken Griego.” (Galacia 3:26-29) Wen, ti nagtaudan a nasion wenno kultura ket saan a nasken no maipanggep iti panangawat ti Dios.
Dagidiay a sasao kasla maitutop para kadagiti Kristiano a naiwaras iti intero a probinsia ti Roma, kas idiay probinsia ti Galacia, a sadiay adda idi panaglalaok dagiti Judio, Griego, Romano, ken dagiti tattao a lumugar. Ngem dagiti ngay paset a mismo ti Israel, kas iti Gilead?
Dayta a rehion ket dayaen ti Jordan, iti nagbaetan ti Naapgad (Natay) a Baybay ken ti Baybay ti Galilea. Agarup iti tengnga daytoy nabunga a tanap, ti Karayan Jabbok agtappuak idiay Jordan. Ti retrato iti baba ipakitana ti sumagmamano kadagiti makakayaw a rebba ti Gerasa, a maaw-awagan itan ti Jerash, nga adda iti asideg ti akingngato a Jabbok.
Maysa a nagkauna a pagdalanan dagiti tagilako iti amianan ken abagatan a maaw-awagan “ti dalan ti ari” ti bumallasiw idiay Gilead. Apaman ipapanawna idiay Haran, ni Jacob ken ti pamiliana agparang a nagdaliasatda iti daytoy a dalan agturong idiay Jabbok. Isut’ nakigabbo iti maysa nga anghel ken sinabetna ni Esau iti asideg ti lugar a pakaibangonanto ti Gerasa. (Genesis 31:17-25; 45-47; 32:22-30; 33:1-17) Idi agangay, immalis dagiti Israelitas manipud abagatan agturong iti dalan ti ari idi umas-asidegdan idiay Naikari a Daga. Dua ket kagudua a tribo ti nagtaeng idiay amianan ken abagatan ti Jabbok iti igid ti pangidalanan kadagiti tagilako.—Numeros 20:17; Deuteronomio 2:26, 27.
Nainaig kadi dagiti Griego iti daytoy a disso, ken no wen, kasano? Wen, nainaigda idi pinarmek ni Alejandro a Dakkel ti rehion. Sigun iti tradision, impasdekna ti Gerasa para kadagiti beterano ti buyotna. Nagin-inut, ti impluensia dagiti Griego nagbalin a nasayaat pannakaipasdekna. Sangapulo kadagiti nasakop a siudad iti daya ti Jordan ken ti Baybay ti Galilea ti nangbukel iti maysa nga aliansa a maaw-awagan Decapolis. Mabalin a napaliiwyo dayta a nagan idiay Biblia, a mangipadpadamag a “dagiti dadakkel a bunggoy sinurotda [ni Jesus] manipud Galilea ken Decapolis ken Jerusalem ken Judea ken manipud ballasiw ti Jordan.” Ti Gerasa ket maysa kadagiti siudad ti Decapolis.—Mateo 4:25.
‘Paset idi ti plano ni Alejandro nga isaknapna dagiti tattao a Griego iti amin a paset ti imperio. Ti Akimbaba a Siria [agraman Decapolis], kangrunaanna, kas maysa kadagiti istratehiko a sentro, ti naaddaan dakkel a Helleniko a populasion. Kadagitoy a panawen awan paset ti akindaya a lubong ti makaipakita iti adu ken makatukay a Griego a rebba kas iti kaadu ti maipakita ti pagilian iti daya ti Jordan. Dagiti siudad a Griego nangipakitada, iti pammarang laeng, ti maysa a naan-anay a pannakaipasdek dagiti Griego nga institusion ken kustombre—dagiti dadakkel a templo agpaay kadagiti didios ken didiosa a Griego, dagiti pagay-ayaman, publiko a pagdigusan, tinawen a panangrambak kadagiti ay-ayam, ken iti adu a kaso dagiti pagadalan ti pilosopia ken dagiti akademia.’—Hellenism, ni Norman Bentwich.
No pasiarenyo dagiti rebba ti Gerasa, makasarakkayo iti umdas a pammaneknek iti dayta. Iti asideg ti akinabagatan a pagserkan, adda nagtimbukel a pagtitiponan, wenno publiko a pagtagilakuan, a makita iti retrato. Nalabit masdaawkayo kadagiti pagdigusan, templo, pagpabuyaan, ken dagiti publiko a patakder, nga adu kadakuada ti pinagsisilpo dagiti napalanas a kalsada a naliniaan kadagiti adigi. Iti ruar ti siudad, makakitakayo kadagiti bato a pagrukodan iti distansia wenno dagiti marka iti igid ti nagkauna a dalan a namagkamang iti Gerasa kadagiti sabsabali pay a siudad ti Decapolis ken kadagiti puerto ti Mediteraneo.
Uray pay kalpasan a sinakop ti Roma ti Gerasa idi 63 K.K.P., nagtultuloy pay laeng ti Hellenistiko a kasasaad. Mailadawanyo no kasano a daytoy a kasasaad maimpluensiaanna dagiti Judio nga agnanaed idiay Gerasa ken ti rehion. Ti libro a Hellenism kunaenna: “Nagin-inut ngem awan ayenna a dagiti Judio rinugianda a sinagepsep dagiti relihiuso a kapanunotan dagiti tattao iti aglawlawda, ken kimmitada kadagiti Kasuratan iti sidong ti impluensia dagidiay a kapanunotan.”
Nupay mabalin a saan a nangasaba ni Jesus idiay a siudad, sinerrekna ti distrito ti Gerasa, a mabalin a dimmanon idiay Baybay ti Galilea. Pinaksiatna dagiti demonio manipud iti maysa a lalaki iti dayta a distrito, a pinalubosanna ida a sumrek kadagiti baboy. (Marcos 5:1-17) Mabalbalin, dagiti nagkauna nga adalanna nangasabada kadagiti Judio kadagiti siudad ti Decapolis, ket kalpasan 36 K.P., mabalinen nga iraman ti naimbag a damag kadagiti Griego idiay Gerasa. Ti maysa man a tao a mangaw-awat iti Kinakristiano ket maysa idi a napinget a manangalagad ti Judaismo, maysa a Helleniko a Judio, wenno maysa a Griego, isu ket mabalin nga awaten ti pudno a Dios kas paset ti naespirituan a bin-i ni Abraham.
[Mapa iti panid 24]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Dion
Gerasa (Jarash)
Philadelphia (Rabbah)
King’s Road
Salt Sea
Jerusalem
Jordan
Jabbok
Pella
Scythopolis (Beth-shean)
Gadara
Sea of Galilee
[Credit Line]
Naibasar iti maysa a mapa a sinakar ti PictorialArchive (Near Eastern History) Est. ken Survey of Israel.
[Ladawan iti panid 24]
Ti retrato nga adda iti ngato ket adda iti dakdakkel a langa idiay 1992 Calendar of Jehovah’s Witnesses.
[Credit Line]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Picture Credit Line iti panid 25]
Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.