Ania a Kita a Tattao ti Anamonganyo?
“NOBIA KASAPULAN. Masapul a napudaw ken narapis, naggraduar wenno postgraduate no mabalbalin. Masapul a naggapu iti nabaknang a kaamaan. Iti isu met la a klase no mabalbalin.”
KASTA ti mabasa iti kadawyan nga advertisement iti panagasawa a mabalin a makitayo iti diario idiay India. Mabalin a makakitakayo met iti kasta iti dadduma a pagilian. Idiay India kadawyan a dagiti nagannak ti lalaki a ngannganin agkasar ti mangiparuar iti kasta a pakaammo. Dagiti sungbat mabalin nga iramanda ti ladawan ti maysa a babai a nakakawes iti nasileng a nalabaga a sari ken nakaaruat iti adu nga alahas a balitok. No umanamong ti kaamaan ti lalaki, maiyurnos ti panagasawa.
Dagiti Kadawyan a Pagrukodan iti Pateg
Idiay India kadawyan unay ti panangkalikagum iti napudaw a nobia. Maigapu daytoy iti napigsa a pammati a nangisit kano dagiti makunkuna a nababbaba a klase iti kagimongan a Hindu. Itay kallabes, insalaysay ti maysa a programa iti telebision idiay India ti maysa nga estoria maipapan iti dua a babbai, napudaw ti maysa ket nangisit ti sabali. Naulpit ken dakes ti kababalin ti napudaw a babai; naasi ken nadungngo ti nangisit a babai. Pagammuan la a nagbaliktad ti kasasaadda, ket ngimmisit daydiay napudaw a babai kas dusana, idinto ta pimmudaw daydiay nangisit a babai kas gunggonana. Nalawag a ti leksion iti dayta nga estoria isu daytoy: nupay agballiginto met laeng ti kinaimbag iti kamaudiananna, ti napudaw a kudil ket maysa a matarigagayan a gunggona.
Masansan a nakarkaro dagita a rikna maipapan iti rasa ngem ti pagarupen ti maysa. Kas pangarigan, mabalin a bumisita ti maysa nga Asiano iti pagilian iti Lumaud ket sakiten ti nakemna ti dakes a panangtratoda kenkuana gapu iti kolor ti kudilna wenno sukog ti matana. Isut’ masair kadagita a tignay, ket mariknana a maidumduma. Ngem inton agsubli iti pagilianna, mabalin a tratuenna dagiti tattao a naggapu iti sabali a rasa a kas iti pannakatratona. Uray ita dakkel ti epekto ti kolor ti kudil ken ti rasa iti panangrukod ti adu a tao iti pateg ti sabali a tao.
“Ti kuarta sungbatanna dagiti amin a bambanag,” insurat ni Ari Salomon idi ugma. (Eclesiastes 10:19) Agpayso dayta! Apektaran met ti kinabaknang no kasano a mamatmatan dagiti tao. Manmano a mausisa ti nagtaudan ti kinabaknang. Bimmaknang kadi ti maysa a tao gapu iti kinagaget wenno nasayaat a panangaywan wenno panagkusit? Saan a napateg dayta. Dagiti kinabaknang, nasayaat man ti pannakagun-od dagita wenno saan, ti pagbatayan ti adu a tao a mangraem iti nabaknang a tao.
Tangtangadenda met ti nangatngato nga adal iti daytoy mannakisalisal a lubong. Apaman a mayanak ti ubing, irugin dagiti nagannak ti agurnong iti adu a kuarta a pagpaadalda. No agtawenen iti dua wenno tallo, pakaseknanda unay ti panangpaadal kenkuana iti tumutop a nursery school wenno kindergarten kas maysa nga addang iti nawatiwat a panagdaliasat iti unibersidad. Kasla ipagarup ti dadduma a tao a kasapulan ti nangayed a diploma tapno bigbigen ken dayawen ida dagiti sabsabali.
Wen, ti kolor ti kudil, edukasion, kuarta, ken rasa—nagbalinen dagitoy a pangrukodan ti adu a tao iti sabali a tao. Dagitoy ti bambanag a mangikeddeng no asino ti anamonganda ken ti saan. Dakayo ngay? Siasino ti anamonganyo? Ibilangyo kadi ti nabaknang, napudaw, wenno de adal a tao nga ad-adda a maikari iti anamong ken panagraem? No kasta, nasken nga usigenyo a nalaing ti panangmatmatyo.
Nainkalintegan Kadi a Pagrukodan Dagitoy?
Kunaen ti libro a Hindu World: “Matutuok agingga a matay ti asinoman a naggapu iti nababbaba a klase a makapatay iti brāhmin ken makumpiskar ti sanikuana, ken agnanayon a mailunod ti kararuana. Agmulta laeng ken saan a pulos a madusa iti ipapatay ti brāhmin a makapatay iti asinoman.” Nupay kadagiti nagkauna a panawen ti tuktukoyen ti libro, komusta met ngay ita? Ti panagil-ilem iti rasa ken tension iti kagimongan nangpataud kadagiti panangibukbok ti dara uray iti maika-20 a siglo. Ket saan laeng nga idiay India a mapaspasamak daytoy. Ti gura ken kinaranggas a pinataud ti apartheid idiay Abagatan nga Africa, ti panagil-ilem iti rasa idiay Estados Unidos, ken ti panagil-ilem iti ili iti deppaar ti Baltic—ken dadduma pay—amin daytoy ti pinataud ti rikrikna ti kinasuperior. Nalawag, saan a nangpataud kadagiti nasayaat, natalna a bunga ti kasta a panangraem iti maysa a tao a nangnangruna ngem ti sabali gapu iti rasa wenno nasionalidad.
Ti ngay kinabaknang? Awan duadua, adu ti bimmaknang gapu iti kinamapagtalkan ken kinagaget. Nupay kasta, bimmaknang met iti uray la dagiti organisado a kriminal, black marketer, sindikato iti droga, aglaklako kadagiti ilegal nga armas, ken dadduma pay. Pudno, agidonar ti dadduma kadagitoy kadagiti kaasi wenno tumulongda kadagiti napanglaw. Nupay kasta, di matukod a panagsagaba ken ladingit ti inyeg dagiti dakes nga aramidda kadagiti biktimada. Uray dagiti babassit a negosiante, kas dagidiay umaw-awat ti pasuksok wenno makiramraman kadagiti mapagduaduaan nga aramid iti negosio, ti nangpataud iti pannakapaay, pannakadangran, ken ipapatay no agkibaltang ken madadael dagiti produkto wenno serbisioda. Pudno unay, ti panangikut iti kinabaknang saan nga isu ti pangibatayan ti panangipakita iti panagraem.
Ti met ngay edukasion? Ti kadi atiddog a listaan dagiti naturpos a kurso ken titulo a kasaruno ti nagan ti maysa garantisaranna nga isu ket mapagtalkan ken nalinteg? Kayat a sawen kadi dayta nga isut’ rumbeng a bigbigen a buyogen ti panagraem? Pudno, ti edukasion palawaenna ti pannakaammo ti maysa, ket adu dagiti nangipakat iti adalda agpaay iti pagimbagan dagiti sabsabali ti maikari iti dayaw ken panagraem. Ngem napno ti historia kadagiti pangarigan ti pananggundaway ken panangirurumen dagiti edukado a klase kadagiti umili. Ken usigenyo ti mapaspasamak ita iti kolehio wenno unibersidad. Agraira dagiti parikut a mainaig iti panangabuso ti droga ken saksakit a maiyakar iti sekso kadagiti paraangan ti eskuelaan, ket adu nga estudiante ti sumrek nga agbasa gapu laeng iti panagtarigagay iti kuarta, pannakabalin, ken kinalatak. Saan a ti edukasion ti pakakitaan ti pudno a kababalin ti maysa a tao.
Saan a nainkalintegan a pagrukodan iti pateg ti sabali a tao ti kolor ti kudil, edukasion, kuarta, rasa, wenno dadduma nga umasping a bambanag. Di rumbeng a maigamer dagiti Kristiano kadagitoy a bambanag tapno magun-odan ti panagraem dagiti sabsabali. Ania ngarud, ti rumbeng a pakaseknan ti maysa? Aniada a pagrukodan ti rumbeng a suroten?