Geograpia iti Biblia​—Umiso Kadi?

KALENLENNEK ti init idiay Palestina. Tawen 1799 idi. Kalpasan ti panagmartsada iti kainaran, nangipasdek ti Buyot ti Francia iti kampo, ket ni Napoléon, ti hepe kumandante, agin-inana iti toldana. Silsilawan ti agkurkuridemdem a kandila, sipipigsa nga agbasbasa iti Biblia a Pranses ti maysa kadagiti adipenna.

Mabalin a masansan a mapasamak daytoy kabayatan ti kampania militar ni Napoléon idiay Palestina. “No kasta nga agkampokami kadagiti reggaay dagidiay kadaanan nga ili,” kinunana kamaudiananna iti biograpiana, “rinabii a basaenda a sipipigsa ti Kasuratan . . . Nakaskasdaaw ti panagtutunos ken ti kinapudno dagiti salaysay: maitutop pay laeng dagitoy iti daytoy a pagilian kalpasan ti adu a siglo ken panagbalbaliw.”

Wen, nalaka a mainaig dagiti agpasiar idiay Makintengnga a Daya dagiti pasamak iti Biblia kadagiti lugar iti agdama. Sakbay a pinarmek ti Buyot ti Francia ti Egipto, bassit laeng ti naammuan dagiti ganggannaet maipapan iti dayta kadaanan a daga. Kalpasanna rinugian dagiti sientista ken eskolar, nga inkuyog ni Napoléon idiay Egipto, nga impalgak iti lubong dagiti detalye ti kinadayag idi ti Egipto. Iti kasta, nalaklaka nga iladawan ti “nakaro a pannakaadipen” a napasaran iti naminsan dagiti Israelita.​—Exodo 1:13, 14.

Iti rabii a pannakaluk-atda iti Egipto, naguurnong dagiti Israelita idiay Rameses sada nagna agingga “iti igid ti let-ang.” (Exodo 12:37; 13:20) Iti daytoy a punto, binilin ida ti Dios nga “agsublida” ken “agkampoda iti igid ti baybay.” Impagarup ti ari ti Egipto a “nayaw-awanda,” ket kinamakamna ida a kaduana ti buyotna agraman 600 a karuahe a pakigubat tapno subbotenna dagiti dati a tagabuna.​—Exodo 14:1-9.

Ti Ipapanaw

Sigun ken Josephus, maysa a historiador idi umuna a siglo K.P., sinunson nga inturong ti buyot ti Egipto dagiti Israelita “iti akikid a disso” agingga iti “nagbaetan dagiti teppang ken ti baybay,” a sadiay awan ti mabalinda a paglisian. Saan a masinunuo itatta ti eksakto a disso a nangballasiwan dagiti Israelita iti Nalabaga a Baybay. Nupay kasta, nalaka nga iladawan ti pasamak manipud iti tuktok ti maysa a bantay a tumannawag iti makin-amianan nga ungto ti Nalabaga a Baybay. Makapainteres ta ti bantay ket maaw-awagan Jebel ʽAtaqah, kayatna a sawen, “Bantay ti Pannakaispal.” Iti nagbaetan daytoy a bantay ken ti Nalabaga a Baybay, adda bassit a tanap nga umakikid nga agturong iti paset a sadiay gistay dumawdaw dagiti turod iti baybay. Adda oasis iti bangir ti Nalabaga a baybay, nga addaan adu nga ubbog a maaw-awagan ʽAyun Musaʼ, kayatna a sawen, “dagiti bubon ni Moises.” In-inut a sumalog iti tukok ti baybay iti nagbaetan dagitoy dua a paset, idinto ta bigla nga umadalem iti sabali a paset, manipud 9 agingga iti 18 a metro.

Saan a patien dagiti awan pammatina a teologo ti Kakristianuan ti milagro nga inaramid ti Dios idi pinagbingayna ti dandanum ti Nalabaga a Baybay tapno makalasat dagiti Israelita iti namaga a daga. Kunada a napasamak daytoy iti ababaw a lutulot wenno aluguog iti amianan ti Nalabaga a Baybay. Ngem saan a maitunos dayta iti rekord ti Biblia, a maulit-ulit a nagkuna a napasamak ti ibaballasiw iti Nalabaga a Baybay iti maysa a disso, a sadiay adda nawadwad a danum a nanglemmes ken Faraon ken iti intero a buyotna, wen, nanglapunos kadakuada.​—Exodo 14:26-31; Salmo 136:13-15; Hebreo 11:29.

Ti Let-ang ti Sinai

Nakalawlawag ti pannakailadawan ti narigat a kasasaad a masarakan iti Peninsula ti Sinai iti salaysay ti Biblia maipanggep iti panagalla-alla ti Israel. (Deuteronomio 8:15) Ngarud, mabalin aya nga aguummong ti intero a nasion iti arisadsad ti Bantay Sinai tapno inda awaten ti Linteg ti Dios ket kalpasanna agyanda “iti adayo”? (Exodo 19:1, 2; 20:18) Adda aya nalawa a disso nga umanay a pagyanan ti adu unay a tattao a mapattapatta a tallo a milion ti bilangda?

Ni Arthur Stanley, maysa a managdaliasat ken eskolar ti Biblia iti maika-19 a siglo, pinasiarna ti aglawlaw ti Bantay Sinai ket dineskribirna ti nakitana ken dagiti kakaduana kalpasan ti isasang-atda iti Ras Safsafa: “Kellaat ti epektona kadakami, kas iti tunggal maysa a nakakita ken nangdeskribir iti dayta. . . . Nakitami ti limmukong a nalawa a pamuyawen a tanap a sumalog nga agturong iti arisadsad dagiti rangkis . . . No panunotentayo a gistay awan a pulos ti kakasta a kombinasion ti tanap ken bantay iti daytoy a disso, pudno a maysa dayta a napateg a pammaneknek iti kinapudno ti salaysay, a masarakan ti kasta a kombinasion iti aglawlaw ti tradisional a Sinai.”

Ti Naikari a Daga

Iti maika-40 a tawen a panagalla-alla ti Israel iti let-ang, kastoy ti panangiladawan ni Moises iti daga a serkenda: “Ni Jehova a Diosmo yegnaka iti maysa a nasayaat a daga, a yan ti naapres a ginget ti danum, burburayok ken ub-ubbog nga agayus iti ginget a tanap ken iti kabambantayan.”​—Deuteronomio 8:7.

Natungpal daytoy a kari iti saan a nabayag idi a naguummong ti intero a nasion​—lallaki, babbai, ubbing, ken ganggannaet​—iti adut’ danumna a ginget ti Siquem nga adda iti nagbaetan ti Bantay Ebal ken Bantay Gerizim. Sitatakder ti innem a tribo iti sakaanan ti Bantay Gerizim. Naguummong ti sabali pay nga innem a tribo iti bangir ti ginget iti sakaanan ti Bantay Ebal tapno denggenda dagiti nadibinuan a bendision a sagrapen ti nasion no agtulnogda iti Linteg ni Jehova ken dagiti lunod a lak-amenda no labsingenda ti Linteg ti Dios. (Josue 8:33-35) Ngem malaon aya daytoy akikid a ginget ti intero a nasion? Ken kasanoda a dimngeg amin idinto ta awan pay idi ti moderno nga amplifier?

Mabalin a simimilagro a pinapigsa ni Jehova a Dios ti timek dagiti Levita. Nupay kasta, agparang a di kasapulan ti kasta a milagro. Ekselente ti aweng (acoustics) iti daytoy a ginget. “Amin a managdaliasat,” insurat ti maika-19 a siglo nga eskolar ti Biblia a ni Alfred Edersheim, “umanamongda iti dua a punto: 1. Nalaka a mangngeg ti aniaman a maisao iti ginget agpadpada manipud Ebal ken Gerizim. 2. Malaon ti sakaanan dagitoy dua a bantay ti intero nga Israel.”

Ni William Thomson, sabali pay a maika-19 a siglo nga eskolar ti Biblia, dineskribirna ti kapadasanna iti dayta a ginget iti librona a The Land and the Book: “Nagpukkawak tapno denggek ti allangogan, ket kalpasanna dinarepdepko ti kasasaad idi a sipipigsa nga inwaragawag dagiti Levita . . . ‘Mailunod ti tao nga agaramid ti aniaman a kinitikitan a ladawan, a maysa a makarimon ken Jehova.’ Kalpasanna gimluong ti SAPAY KOMA! a maminsangapulo a napigpigsa, manipud iti dakkel a gimong, a ngumato a ngumato, ken pumigsa a pumigsa ti timekda, ken agallangogan manipud Ebal agingga iti Gerizim, ken manipud Gerizim agingga iti Ebal.”​—Idiligyo ti Deuteronomio 27:11-15.

Ti Ginget ti Jezreel

Iti amianan ti Siquem adda sabali pay a nadam-eg a ginget, a sumang-at manipud iti baba ti patas ti baybay ken agturong iti nalawa a tanap. Daytoy intero a rehion ket maaw-awagan Ginget ti Jezreel, a naipasurot iti nagan ti siudad ti Jezreel. Iti amianan ti ginget isu ti katurturodan ti Galilea a yan ti ili a Nazaret a dimmakkelan ni Jesus. “Ti Nazaret,” ilawlawag ni George Smith iti librona a The Historical Geography of the Holy Land, “ket adda iti maysa a kalayab iti katurturodan; ngem apaman a makasang-atka iti ngarab daytoy a kalayab, . . . maayatanka iti makitam! Sangsanguem [ti Ginget ti Jezreel], agraman . . . dagiti paggugubatan sadiay . . . Maysa dayta a mapa ti historia iti Daan a Tulag.”

Iti daytoy a ginget a tanap, nakabakab dagiti arkeologo dagiti rebba dagiti pagarian a siudad a pinarmek ti Israel idi kaaldawan ni Josue. Taanac, Megiddo, Jocneam, ken nalabit Cedes ti nagan dagitoy a siudad. (Josue 12:7, 21, 22) Iti daytoy met la a rehion, idi kaaldawan da Ukom a Barak ken Ukom a Gideon, simimilagro nga inispal ni Jehova ti ilina manipud kadagiti nabibileg a kabkabusor a nasion.​—Uk-ukom 5:1, 19-21; 6:33; 7:22.

Kalpasan ti sumagmamano a siglo, sinang-at ni Ari Jehu ti ginget a nagturong iti siudad ti Jezreel tapno iwayatna ti panangukom ni Jehova ken Jezabel ken iti apostata a balay ni Ahab. Manipud iti pagwanawanan idiay Jezreel, nalaka la a makita iti daya ti isusungad dagiti buyot ni Jehu iti 19 a kilometro a kaadayo. Gapuna, naaddaan ni Ari Joram iti umdas a gundaway a mangibaon iti umuna ket kalpasanna iti maikadua a mensahero a nakasakay iti kabalio ken, kamaudiananna, para kada ari Joram iti Israel ken Ocozias iti Juda a mangisagana kadagiti karuaheda tapno sabtenda ni Jehu sakbay a makadanon iti siudad ti Jezreel. Dagus a pinatay ni Jehu ni Joram. Naglibas ni Ocozias ngem idi kamaudiananna nasugatan, ken natay idiay Megiddo. (2 Ar-ari 9:16-27) Maipanggep kadagiti paggugubatan a kas iti adda iti ngato, insurat ni George Smith: “Nakaskasdaaw man ta awan a pulos kadagiti salaysay . . . ti imposible no geograpia ti pagsasaritaan.”

Masansan la ketdi a tannawagan idi ni Jesus ti Ginget ti Jezreel, a mangut-utob kadagiti makapagagar a panagballigi a napasamak sadiay. Ammona a kas naikari a Mesias, naikeddeng a tungpalenna ti akem kas Dakdakkel a Josue, Dakdakkel a Barak, Dakdakkel a Gideon, ken Dakdakkel a Jehu iti panangalangon ti kinasoberano ni Jehova. Kinapudnona, usaren ti Biblia ti Megiddo, ti kaestratehikuan a siudad iti daytoy a ginget, kas simbolo ti disso a pakapasamakan ti gubat ti Dios a maaw-awagan Har–Magedon (kayatna a sawen “Bantay ti Megiddo”). Dayta ket sangalubongan a gubat, a pangikisapanto ni Jesu-Kristo, ti Ari dagiti ar-ari, kadagiti amin a kabusor ti Dios ken ti kongregasion Kristiano, ti pudno nga ili ti Dios.​—Apocalipsis 16:16; 17:14.

Kunaen ti Biblia nga iti naminsan ginandat dagiti makapungtot a Judio idiay Nazaret a patayen ni Jesus babaen ti panangitappuakda kenkuana “iti tapaw ti bantay a nakabangonan ti ilida.” (Lucas 4:29) Makapainteres ta iti abagatan a laud ti moderno a siudad ti Nazaret adda maysa a 12 metro-kangatona a rangkis a nalabit nakapasamakan daytoy. Nakalapsut ni Jesus kadagiti kabusorna, ket “simmalog a napan idiay Capernaum,” inayon a kunaen ti Biblia. (Lucas 4:30, 31) Pudno nga adda iti nababbaba a disso ti Capernaum, iti Baybay ti Galilea.

Dagitoy ken adu a dadduma pay a detalye ti namagsiddaaw kadagiti dadduma malaksid ken Napoléon iti kinaumiso ti geograpia iti Biblia. “Naruay ti panangtukoy [ti Biblia] iti topograpia, ken makapnek unay,” insurat ni Thomson iti The Land and the Book. “Imposible met ngata a dika masdaaw iti panagtumpong ti nailanad a historia ken ti natural a geograpia agpadpada iti Daan ken iti Baro a Tulag,” kuna ni Stanley iti Sinai and Palestine.

Ti nakaskasdaaw a kinaumiso ti Biblia no maipanggep iti geograpia ket maysa laeng a pammaneknek a daytoy saan a maysa laeng a libro a nagtaud iti tao. Naglaon ti immun-una a tallo a ruar Ti Pagwanawanan kadagiti artikulo maipapan iti Biblia. Awisendakayo a gumun-od ken mangtagiragsak kadagiti tallo pay a paset iti daytoy a serye.

[Mapa iti panid 7]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

GINGET TI JEZREEL

Jezreel

Nazaret

Taanac

Megiddo

Jocneam

Cedes

N

BAYBAY TI GALILEA

DAKKEL A BAYBAY

milia

kilometro

5

10

10

20

[Credit Line]

Naibatay iti mapa nga impablaak ti Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survey of Israel.

[Ladawan iti panid 5]

Inawat ti Israel ti Linteg idiay Bantay Sinai

[Credit Line]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.