Ania ti Natakuatanda Idiay Jezreel?

ADUN a siglo a langalang ti nagsaadan ti nagkauna a siudad ti Jezreel. Adda idi panawen a nalatak dayta iti historia ti Biblia. Ita, nagbalinen a bunton wenno turod agsipud ta awanen ti dati a kinadayagna ken nagaburanen iti daga. Kadagiti kallabes a tawen, nangrugi nga inusig dagiti arkeologo dagiti rebbek ti Jezreel. Ania ti ipalgak dagitoy a rebbek maipapan kadagiti salaysay ti Biblia?

Jezreel iti Biblia

Ti Jezreel ket adda iti maysa kadagiti nadamdam-eg a paset ti nagkauna a daga ti Israel tangay masarakan dayta iti makindaya a paset ti Tanap ti Jezreel. Ti turod ti More ket adda iti mismo a batog ti tanap nga agpaamianan iti nagkampuan idi dagiti Madianita bayat nga agsagsaganada a mangraut ken Ukom Gedeon ken dagiti buyotna. Iti medio daya isut’ bubon ti Harod, iti sakaanan ti Bantay Gilboa. Ditoy a kinissayan ni Jehova ti buyot ni Gedeon a buklen idi ti sangaribu a lallaki, ngem pinagbalinna a 300 laeng tapno maipakita ti pannakabalinna a mangispal kadagiti tattaona nga awan ti bileg ti buyot militar. (Oc-ocom 7:1-25; Zacarias 4:6) Iti kabangibang a Bantay Gilboa, ti immuna nga ari ti Israel a ni Saul ket inabak dagiti Filisteo iti nabara a gubat, a nakatayan ni Jonatan ken ti dua pay nga annak ni Saul ken nagpakamatayan a mismo ni Saul.​—1 Samuel 31:1-5.

Naiduma unay dagiti salaysay ti Biblia maipapan iti nagkauna a siudad ti Jezreel. Salaysayenda ti panangabuso iti pannakabalin ken panagapostasia dagiti agtuturay iti Israel ken kasta met ti kinamatalek ken kinaregta dagiti adipen ni Jehova. Idiay Jezreel a ni Ari Acab​—ti agturay iti makin-amianan a sangapulo a tribu a pagarian ti Israel iti maudi a kagudua ti maikasangapulo a siglo K.K.P.​—insaadna ti naarian a pagtaenganna, nupay ti Samaria ti opisial a kabeserana. (1 Ar-ari 21:1) Idiay Jezreel nga impangta ti ganggannaet nga asawa ni Acab a ni Jezabel a papatayenna ti mammadto ni Jehova a ni Elias. Nakapungtot ni Jezabel agsipud ta situtured a pinapatay ni Elias dagiti mammadto ni Baal kalpasan ti pannubok iti pudno a kina-Dios nga inaramid ni Elias idiay Bantay Carmelo.​—1 Ar-ari 18:36–​19:2.

Kalpasanna, adda krimen a naaramid idiay Jezreel. Napapatay ti Jezreelita a ni Nabot. Inaguman ni Ari Acab ti kaubasan ni Nabot. Idi kiniddaw ti ari ti daga, sisusungdo a kinuna ni Nabot: “Ni Jehova imparitna kaniak, nga itedko kenka ti tawid dagiti ammak.” Nasair unay ni Acab iti daytoy a sungbat a naibasar iti prinsipio. Idi makita ni Reyna Jezabel a mariribukan ti ari, inyurnosna ti sinsinan a bista a nakaakusaran ni Nabot iti panangilunod. Naduktalan a nakabasol ti inosente a ni Nabot ket naubor agingga a natay, isu a natagikua ti ari ti kaubasanna.​—1 Ar-ari 21:1-16.

Gapu iti daytoy nadangkes nga aramid, impadto ni Elias: ‘Dagiti aso lamutendanto ni Jezabel iti denna ti bakud ti Jezreel.’ Impakaammo pay ti mammadto: ‘Ti matay ken Acab iti ili lamutento dagiti aso . . . Awan idi ti kas ken Acab, isu nga inlakona ti bagina met laeng tapno aramidenna daydiay a dakes iti imatang ni Jehova, isu a sinulbog ni Jezabel nga asawana.’ Nupay kasta, gapu ta nagpakumbaba ni Acab idi impakaammo ni Elias ti panangukom ni Jehova, imbaga ni Jehova a saanto a dumteng iti kaaldawan ni Acab daytoy a pannusa. (1 Ar-ari 21:23-29) Kuna pay ti salaysay ti Biblia nga idi kaaldawan ni Eliseo a kasuno ni Elias, napulotan ni Jehu kas ari ti Israel. Bayat a napan idiay Jezreel, imbilin ni Jehu a maitapuak ni Jezabel manipud iti tawa ti palasiona, ket binaddebaddekan dagiti kabalio. Idi agangay, natakuatan a ti laeng bangabanga, saksaka, ken dakdakulapna ti imbati dagiti aso a nanglamut kenkuana. (2 Ar-ari 9:30-37) Ti maudi a pasamak a nairekord iti Biblia ket direkta a nainaig idiay Jezreel kalpasan ti pannakapapatay ti 70 nga annak ni Acab. Pinagtutuon ni Jehu dagiti uloda iti dua a dadakkel a bunton iti pagserkan ti siudad ti Jezreel, kalpasanna pinapatayna ti dadduma pay a lallaki ken papadi a nairaman iti apostata a panagturay ni Acab.​—2 Ar-ari 10:6-11.

Ania ti Natakuatan Dagiti Arkeologo?

Idi 1990, nangrugi ti nagkadua a proyekto ti panagkabakab iti disso a yan idi ti Jezreel. Ti Institute of Archaeology ti Tel Aviv University (nga inrepresentar ni David Ussishkin) ken ti British School of Archaeology idiay Jerusalem (nga inrepresentar ni John Woodhead) ti nangirusat iti dayta a proyekto. Iti pito a tiempo (agpaut iti innem a lawas ti tunggal tiempo) manipud 1990 agingga iti 1996, 80 agingga iti 100 a boluntario ti nagtrabaho sadiay.

Ti moderno a pamay-an iti arkeolohia ket usigen ti ebidensia iti disso a pakagun-odan iti mismo nga ebidensia, a di mausar dagiti datin a kapanunotan ken teoria. No kasta, para iti arkeologo a mangad-adal kadagiti daga a nadakamat iti Biblia, saan a ti Nainkasuratan a salaysay ti pinal a pakaibasaran ti tema. Masapul a mausig ken siaannad a matingiting amin a dadduma pay a gubuayan ken pisikal nga ebidensia. Nupay kasta, kas kuna ni John Woodhead, awan ti kadaanan a naisurat nga ebidensia maipapan iti Jezreel malaksid iti sumagmamano a kapitulo iti Biblia. Isu a masapul a mairaman dagiti salaysay ti Biblia ken kronolohia iti aniaman nga imbestigasion. Ania ti impalgak ti natakuatan dagiti arkeologo?

Bayat a nakali dagiti sarikedked ken damili, nabatad iti rugina pay laeng a dagiti rebbek ket napetsaan iti maaw-awagan Iron Age a siuumiso a mayataday iti panawen ti Jezreel a salsalaysayen ti Biblia. Ngem bayat a nagtultuloy dagiti panagkabakab, adda nagadu a sorpresa. Ti immuna isu ti kalawa ti disso ken dagiti nagdadakkel a sarikedkedna. Namnamaen idi dagiti arkeologo a makasarakda iti disso a dagiti sarikedkedna ket kaasping dagiti adda idiay nagkauna a Samaria, ti kabesera a siudad ti pagarian ti Israel. Ngem bayat a nagtultuloy ti panagkali, natakuatanda a nalawlawa nga amang ti Jezreel. Iti rukodna a 300 a metro por 150 a metro agraman ti kaatiddog dagiti bakudna, ti dagup a kalawa iti las-ud dagiti sarikedkedna ket nasurok a mamitlo ngem iti aniaman a sabali a siudad a natakuatan iti Israel nanipud iti dayta a tiempo. Napalawlawan dayta iti namaga a kanal, a nakakalian ti 11 a metro nga abut manipud kadagiti sarikedked. Sigun ken Propesor Ussishkin, dida ninamnama nga addan daytoy a kanal idi panawen ti Biblia. “Awan pay ti aniaman a nasarakanmi a kasta idiay Israel agingga iti panawen dagiti Krusada,” kinunana.

Ti maysa pay a di ninamnama a natakuatanda isu ti kaawan dagiti nalalawa nga estruktura iti uneg ti sentro ti siudad. Ti adu a nalabaga-kayumanggi a daga a nakali kabayatan ti pannakaibangon ti siudad ket nausar a pagaramid iti nangato a patag ken dakkel a podium, wenno plataporma, iti uneg ti bakud. Kuna ti Second Preliminary Report maipapan iti panagkabakab idiay Tel Jezreel a daytoy a nangato a podium ket mabalin nga ebidensia a saan laeng a naarian a pagtaengan ti Jezreel. Kinunana: “Kayatmi nga idatag ti posibilidad a ti Jezreel ti kangrunaan a base militar ti naarian a buyot ti Israel idi panawen dagiti Omride [ni Omri ken dagiti kaputotanna] nga ar-ari . . . a sadiay a mamanmantener ken masansanay ti naarian a kabaliero.” Iti panangusig ni Woodhead a naibasar iti kadakkel daytoy a nangato a podium, agraman ti bakud a mismo, patienna a mabalin a maysa a kita daytoy ti disso a pagipabuyaan iti bileg militar ti kadakkelan a puersa dagiti karuahe idiay Makintengnga a Daya iti daydi a panawen.

Dagiti nakali a tedtedda ti ruangan ti siudad ti maysa a paset a nangnangruna a paginteresan dagiti arkeologo. Ipakitada ti maysa a pagserkan a di kumurang nga uppat ti siledna a ruangan. Nupay kasta, tangay nadadaelen ti adu a bato iti disso iti panaglabas dagiti siglo, saan pay a sigurado dagiti natakuatan. Patien ni Woodhead a dagiti tedda ti mangipatuldo iti ruangan nga innem ti siledna a kaasping iti kalawa dagiti nasarakan a ruangan idiay Megiddo, Hazor, ken Gezer.a

Ipatuldo dagiti natakuatan dagiti arkeologo ti nakaskasdaaw ti kinabiitna a kaadda ti maysa a siudad a nagsayaat ti nagsaadanna, agpadpada iti militar ken geograpia. Impaganetget ni Woodhead a kas dakkel a nasarikedkedan a siudad, ti Jezreel ket naadda laeng iti maysa a masnup a panawen​—nausar iti sumagmamano laeng a dekada. Dakkel ti nakaigidiatan daytoy iti adu pay a kangrunaan a disso idiay Israel a nadakamat iti Biblia a kas iti Megiddo, Hazor, ken ti kabesera a siudad ti Samaria, a namin-adu a naibangon manen, napalawa, ken napagnaedan iti nadumaduma a panawen. Apay a nagbiit a nalangalang daytoy a nagsayaat a disso? Patien ni Woodhead a ni Acab ken ti dinastiana ti dandani nakaigapuan ti pannakarbek ti ekonomia gapu iti panangsayangda iti kinabaknang ti nasion. Nabatad daytoy iti kasta unay a kinadakkel ken kinabileg ti Jezreel. Ti baro a rehimen nga inturayan ni Jehu ket mabalin a kayatna a pukawen ti pakalaglagipan ni Acab isu a binaybay-anda ti siudad.

Pasingkedan ngarud dagiti amin nga ebidensia a nakali a ti disso a yan ti Jezreel ti kangrunaan a sentro dagiti Israelita idi panawen ti Iron Age. Ti kadakkel ken dagiti sarikedkedna ti mangpaneknek iti panangdeskribir ti Biblia iti dayta kas nalatak a naarian a pagtaengan da Acab ken Jezabel. Mayataday iti salaysay ti Biblia maipapan iti siudad dagiti pagilasinan maipapan iti limitado a panagnaed kabayatan daytoy a panawen: Nagbiit a limmatak kabayatan ti panagturay ni Acab ket kalpasanna, iti pammilin ni Jehova, agparang a naibabain idi a ‘kinabil [ni Jehu] dagiti amin a natda iti balay ni Acab idiay Jezreel, ken isuamin dagiti natan-ok a lallakina, ken isuamin a kaingungotna, ken papadina, inggana iti isu awan a pulos ti intiddana kenkuana.’​—2 Ar-ari 10:11.

Ti Kronolohia ti Jezreel

“Nagrigat a makagun-od dagiti arkeologo iti eksakto a pangibasaran iti panangpetsa,” bigbigen ni John Woodhead. Isu a bayat nga ad-adalen dagiti arkeologo dagiti resulta ti pito a tawen a panagkabakab, idiligda dagitoy iti dadduma pay a disso a kinabakab dagiti arkeologo. Daytoy ti nangiturong iti pannakatingitingna manen ken debate. Apay? Agsipud ta nanipud idi nangrugi ti panagkabakab ti arkeologo a taga Israel a ni Yigael Yadin idiay Megiddo kabayatan ti dekada 1960 ken rugrugi ti dekada 1970, mapapati a kinompirma ti adu nga arkeologo a natakuatanna dagiti sarikedked ken ruangan ti siudad a mapapati a naibangon idi panawen ni Ari Solomon. Gapu kadagiti sarikedked, damili, ken ruangan a nasarakan idiay Jezreel, pagduaduaan ita dagiti dadduma dagitoy a konklusion.

Kas pagarigan, ti damili a nasarakan idiay Jezreel ket kaasping iti stratum idiay Megiddo nga innaig ni Yadin iti panagturay ni Solomon. Ti estruktura ti ruangan ken kalawa ti dua a disso ket agarngi, no saan man nga agpada. Kuna ni Woodhead: “Amin dagiti ebidensia ti mangiturong iti disso a yan ti Jezreel idi panawen ti panagturay ni Solomon wenno naladladaw ti petsa dagitoy a paset iti dadduma a lugar [Megiddo ken Hazor] iti panawen ni Acab.” Tangay silalawag nga inaig ti Biblia ti disso a yan ti Jezreel iti panawen ni Acab, iti kapanunotan ni Woodhead mas nainkalintegan a patien a dagitoy nga stratum ket naaramid idi panawen ti panagturay ni Acab. Umanamong ni David Ussishkin: “Kunaen ti Biblia nga imbangon ni Solomon ti Megiddo​—saanna nga ibaga a dagita a ruangan a mismo ti binangonna.”

Mabalin Kadi nga Ammuen ti Historia ti Jezreel?

Mangpataud kadi iti panagduadua dagitoy a natakuatan dagiti arkeologo ken ti madama a debate iti salaysay ti Biblia maipapan iti Jezreel wenno ken ni Solomon? Kinapudnona, bassit la ti direkta a nakainaigan ti arkeolohikal a kontrobersia iti salaysay ti Biblia. Usigen ti arkeolohia ti historia iti wagas a naiduma iti salaysay ti Biblia. Mangpataud iti nadumaduma a saludsod ken adda nadumaduma nga ipaganetgetna. Mabalin nga iyarig ti maysa ti agad-adal iti Biblia ken ti arkeologo kadagiti biahero iti dandani agpada a dalan. Maysa a biahero ti agmanmaneho iti kalsada, daydiay maysa ket magmagna iti bangketa. Nagduma ti nakaiturongan ti atension ken interesda. Ngem imbes nga agduma, masansan nga agpada ti panangmatmatda. Makapainteres dagiti maammuantayo no mapagdilig ti impresion ti dua a biahero.

Naglaon ti Biblia iti naisurat a rekord maipapan kadagiti nagkauna a pasamak ken tattao; padpadasen ti arkeolohia nga ammuen dagitoy a pasamak ken dagiti tattao babaen ti panangsukimatna iti aniaman a masarakan a pangtuntonan kadagitoy nga adda pay laeng iti uneg ti daga. Nupay kasta, masansan a saan a kompleto dagitoy a tedda ken mabalin a mangpataudda iti nadumaduma nga interpretasion. Maipapan iti daytoy, kuna ni Amihai Mazar iti librona nga Archaeology of the Land of the Bible​—10,000−586 B.C.E.: “Ti trabaho iti tay-ak ti arkeolohia . . . ket maysa nga arte ken nagtipon a panagsanay ken propesional a kinalaing. Awan ti nainget a pamay-an a mangipasigurado iti balligi, ket masapul ti kinamannakibagay ken kinamanagparnuay dagiti direktor iti tay-ak. Napateg ti kinatao, saguday, ken sentido komon ti arkeologo a kas iti pannakasanayna ken dagiti kasapulan a mabalinna a magun-odan.”

Pinasingkedan ti arkeolohia ti kaadda ti dakkel a naarian ken namilitariaan a sentro idiay Jezreel, maysa a sentro a nagpaut iti ababa a tiempo kabayatan ti historikal a panawen a mayanatup iti panagturay ni Acab​—kas isalsalaysay ti Biblia. Adu a dadduma pay a makapainteres a saludsod ti pinataud dagiti arkeologo a mabalin nga adalenda iti masungad a tawtawen. Ngem kaskasdi a nalawag dagiti salaysay a nailanad iti Sao ti Dios, ti Biblia, a mangipaay kadatayo iti naan-anay nga estoria iti wagas a saan a maaramidan dagiti arkeologo.

[Footnote]

[Dagiti Ladawan iti panid 26]

Ti nakabakab dagiti arkeologo idiay Jezreel

[Ladawan iti panid 28]

Idolo dagiti Cananeo a nasarakan idiay Jezreel