Nayanak Kadi ni Jesus iti Tiempo ti Lam-ek?

“PINARALISAR ti Napuskol a Yelo ti Jerusalem” ken “Ti Napaut a Panagtinnag ti Yelo Kinellaatna ti Amianan.” Dagita a paulo ti damag iti The Jerusalem Post ti kanayon a mabasbasa dagiti tao idiay Israel idi 1992, iti maysa kadagiti kakaruan a tiempo ti lam-ek iti siglo.

Iti Enero naabungotan ti tuktok ti Bantay Hermon iti 7 agingga iti 12 a metro kapuskolna a yelo, ket adayo pay ti panagpatingga ti kalam-ekna. Manipud iti Golan Heights ken Makingngato a Galilea agingga iti labes ti Jerusalem ken ti kabangibangna a Betlehem (kas naipakita iti akkub), uray iti abagatan idiay Negeb, maulit-ulit a napasardeng ti inaldaw a garaw ti panagbiag idiay Israel babaen ti nangayed ken narasi, ngem napuersa a sangaili. Kinuna ti maysa nga artikulo ti Jerusalem Post: “Idi kalman inaramid ti nakaro a panagtinnag ti niebe ti di naaramid dagiti Katyusha a rocket idi napalabas a lawas, a sinerraanna dagiti purok ken pinagtalinaedna dagiti tattao kadagiti balayda.”

Saan laeng a dagiti agnanaed iti siudad ti dinidigra ti naranggas a tiempo ti lam-ek. Naipadamag a ginasut a baka ken dagiti urbonda, kasta met a rinibo a manok, ti natay iti lamiis no iti rabii nga agpapaba ti temperatura agingga nga agyelo. A kas man la saan pay nga imdas ti yelo, ti napigsa, nakalamlamiis a tudo timmulong a nangdadael. Iti maysa nga aldaw, nayanud ken nalmes ti dua a barito, nalabit gapu iti panangikagumaanda a mangisalakan kadagiti karnero nga ay-aywananda a nadatngan ti layus.

Nupay saan a gagangay a kastoy ti kalam-ekna iti Makintengnga a Daya, impadamag ti magasin dagiti Israeli nga Eretz: “Dagiti resulta ti panagadal iti atmospera ti daga nga Israel iti napalabas a 130 a tawen ipakitana a ti panagyelo idiay Jerusalem ket ad-adda a gagangay a pasamak ngem ti ninamnama . . . Iti nagbaetan ti 1949 ken 1980, nasagrap ti siudad ti Jerusalem iti duapulo-ket-uppat a kalam-ekna a napuskol ti yelo.” Ngem ti pateg kadi daytoy ket agpaay laeng iti natauan nga interes ken panagadal iti atmospera ti daga, wenno adda kaipapananna kadagiti estudiante ti Biblia?

Aniat’ Kaipapananna Kadagiti Estudiante ti Biblia?

No malagipda ti pannakayanak ni Jesus, madardarepdep ti adu a tao ti makaawis a buya ti kulluong a masansan a maiparang no iti Krismas. Nakaidda sadiay ni maladaga a Jesus, a siiimeng a nabungon ken bambantayan ni nanangna, ket naarpawan ti naingpis a yelo ti aglawlaw. Maitunos kadi daytoy nalatak a buya iti panangiladawan ti Biblia iti daytoy agdindinamag a pasamak?

Siaannad a saritaen ti mannurat ti Biblia a ni Lucas ti dokumentado a salaysay maipapan iti pannakayanak ni Jesus: “Adda paspastor idi idiay met laeng a daga nga aggian iti away nga agay-aywan nga agpuyat iti rabii kadagiti arbanda. Ket ti maysa nga anghel ni Jehova nagtakder iti arpadda, ket ti dayag ni Jehova linikmutna ida ti raniag, ket nagbutengda unay. Ket di anghel kinunana kadakuada: ‘Dikay agbuteng, ta adtoy! yegankayo ti naimbag a damag ti dakkel a ragsak a maipaayto kadagiti amin a tattao, ta ita nga aldaw nayanak kadakayo idiay ili ni David [Betlehem] ti maysa a Manangisalakan, isu ti Kristo nga Apo. Ket daytoy isu ti pagilasinanyo: masarakanyonto ti ubing a nabungon ti lampin a naipaidda iti maysa a kulluong.’ Ket naigiddato nga adda a naikuyog idi anghel ti maysa a dakkel a bunggoy dagiti nailangitan a buybuyot, a nagdaydayaw iti Dios ket kunkunada: ‘Dayaw iti Dios idiay kangatuan, ken talna iti rabaw ti daga, naimbag a nakem kadagiti tattao.’”​—Lucas 2:8-14.

No basaenyo daytoy a salaysay iti gagangay nga Israeli itatta ken imtuodenyo kenkuana no ania a tiempo ti tawen a mabalin a napasamak daytoy, nalabit isungbatna, “Adda iti nagbaetan ti Abril ken Oktubre.” Apay? Nalaka laeng ti sungbat. Ngamin manipud Nobiembre agingga iti Marso nalamiis, ken tiempo ti tudtudo idiay Israel, ket sigurado a kalam-ekna iti Disiembre 25. Saan nga aggian dagiti pastor iti kannag, tapno inda bantayan dagiti arbanda idiay tay-ak iti rabii. No panunotenyo ti naipadamag iti pangrugian daytoy nga artikulo, maawatanyo a naimbag no apay. Ti Betlehem, a nakayanakan ni Jesus, ket naisaad iti nangato a lugar ket sumagmamano laeng a kilometro ti kaadayona manipud Jerusalem. Uray kadagiti tawen a saan unay a nakaro ti klima, talaga a nalamiis sadiay iti rabii iti tiempo ti lam-ek.​—Mikias 5:2; Lucas 2:15.

Ti panangusig iti historia idi tiempo a nayanak ni Jesus paneknekanna nga isu ket saan a naipasngay iti nalam-ek a Disiembre. Ti ina ni Jesus a ni Maria, nupay ngannganin agpasngay, masapul nga agdaliasat manipud iti ilina a Nazaret a mapan idiay Betlehem. Napanda a dua ken ni Jose tapno matungpalda dagiti ipaannurot ti sensus nga imbilin ti Romano nga agturay a ni Cesar Augusto. (Lucas 2:1-7) Nganngani umalsa idin dagiti umili a Judio, ta kagurgurada ti turay a Romano gapu iti nadagsen a buis nga impatungpal daytoy. Apay koma a gargarien ti Roma nga agpungtot [dagiti Judio] babaen ti panangpilitda kadagiti adu nga agbiahe a mapan agparehistro bayat ti nakarigrigat ken napeggad pay ketdi a panniempo iti kalam-ekna? Saan aya nga ad-adda a nainkalintegan no daytoy a bilin ket naituyang iti tiempo a nasayaat ti agbiahe, a kas iti primavera wenno otonio?

Naibatay-Biblia a Panagkuenta

Ipakita ti historikal ken pisikal nga ebidensia a saan a nayanak ni Jesus iti Disiembre, wenno aniaman a sabali a bulan iti tiempo ti lam-ek. Mainayon pay, ipalgak ti Biblia babaen ti padto ti tiempo ti tawen a pannakaipasngay ni Jesus. Sadino nga ipakitana dayta?

Iti libro a Daniel, kapitulo 9, masarakantayo ti maysa kadagiti makapainteres unay a padto maipapan iti Mesias. Saritaenna ti iyaay ken ti pannakaipusayna ken patay, a nangipaay ti daton a subbot a mangabbong iti basol ken nangisaad iti pakaibatayan para iti natulnog a sangatauan a manggun-od iti “kinalinteg maipaay iti agnanayon.” (Daniel 9:24-27; idiligyo ti Mateo 20:28.) Sigun iti daytoy a padto, matungpal amin dagitoy iti las-ud ti 70 a lawas ti tawtawen, a nangrugi idi tawen 455 K.K.P., idi nairuar ti bilin a pannakabangon manen ti Jerusalem.a (Nehemias 2:1-11) Manipud iti pannakaipasen ti tiempo iti daytoy a padto, maawatantayo a ti Mesias agparang iti pangrugian ti maika-70 a lawas ti tawtawen. Napasamak daytoy idi inyawat ni Jesus ti bagina a mabautisaran idi 29 K.P., idi opisialen a rinugianna a tungpalen ti akemna kas Mesias. “Iti tengnga ti lawasna,” wenno kalpasan ti tallo ket kagudua a tawen, mapapatay ti Mesias, iti kasta agpatinggan ti pateg dagiti amin a daton iti babaen ti tulag ti Mosaiko a Linteg.​—Hebreo 9:11-15; 10:1-10.

Ipalgak daytoy a padto a ti kapaut ti ministerio ni Jesus ket tallo ket kagudua a tawen. Natay ni Jesus idi Paskua, Nisan 14 (sigun iti kalendario dagiti Judio), iti primavera ti 33 K.P. Ti katupag dayta a petsa ket Abril 1. (Mateo 26:2) No agkuentatayo a paatras iti tallo ket kagudua a tawen agtinnag ti pannakabautisarna idi 29 K.P. iti pangrugian ti Oktubre. Sigun ken Lucas, agarup 30 ti tawen ni Jesus idi nabautisaran. (Lucas 3:21-23) Kayat a sawen daytoy a nayanak ni Jesus iti agarup pangrugian ti Oktubre. Maitunos iti rekord ni Lucas, iti dayta a tiempo adda pay laeng dagiti pastor iti “away nga agay-aywan nga agpuyat iti rabii kadagiti arbanda.”​—Lucas 2:8.

Sadinot’ Nagtaudanna?

Yantangay ti ebidensia itudona ti nasapa nga Oktubre a kas pannakayanak ni Jesus, apay a maselselebraran iti Disiembre 25? Ipakita ti The New Encyclopædia Britannica a daytoy a selebrasion nayussuat adu a siglo kalpasan ti pannakayanak ni Jesus: “Idi maika-4 a siglo nagin-inut a nausar ti Disiembre 25 a pannakaselebrar ti pannakayanak ni Kristo kadagiti kaaduan a relihion iti Dumaya. Idiay Jerusalem, nabayag bassit a di naawat ti Krismas, ngem idi agangay naawat met laeng.”

Apay a nalaka laeng nga inawat dagidiay agkunkuna a Kristianoda daytoy a kadawyan adu a siglo kalpasan ni Kristo? Maipapan itoy a banag, ilawlawag pay ti The New Encyclopædia Britannica: “Dagiti tradisional a kadawyan a naisinggalut iti Krismas ket nagtaud kadagiti nadumaduma a gubuayan a kas resulta ti pannakairana ti selebrasion ti pannakayanak ni Kristo ken ti agrikultural ken solar a panagngilin dagiti pagano iti ngalay ti kalam-ekna. Iti intero a Roma, ti Saturnalia (Disiembre 17) ket tiempo ti panagraragsak ken panagsisinnukat kadagiti regalo. Ti met Disiembre 25 naikuna a kas petsa ti pannakayanak ti misterioso a dios dagiti Iranian a ni Mithra, ti Init ti Kinalinteg.”

Talaga kadi a ‘nairanrana’ amin dagitoy? Saan! Paneknekan ti historia nga idi maikapat a siglo K.P., iti sidong ni Emperador Constantino, ti Imperio ti Roma dakkel ti namalbaliwanna nga imbes a manangidadanes iti Kinakristiano intandudona ti “Kinakristiano” a kas maawat a relihion. Bayat nga umad-adu dagiti tao, a di makaammo iti pudno a kaipapanan ti Kinakristiano, nga immawat iti daytoy baro a pammati, rinugianda a selebraran dagiti pinapagano a piestada a pinanagananda kadagiti “Nakristianuan” a titulo. Ania pay koma ti petsa a mayannatup a pannakaselebrar ti pannakayanak ni Kristo no di ti Disiembre 25, a sigud a naitudingen nga aldaw a pannakayanak “ti Init ti Kinalinteg”?

Adda Kadi Pagdaksanna?

Awan duadua, a dagiti immuna a pasurot ni Jesus, a nayanak a Judio, dida rinambakan ti kasangayna. Sigun iti Encyclopaedia Judaica, “ti panangselebrar iti kasangay ket awan iti tradisional a ritual dagiti Judio.” Talaga a saan nga inangay dagiti immuna a Kristiano ti kasta a selebrasion. Imbes a selebraran ti pannakaipasngayna, raemenda ti bilin ni Jesus a laglagipenda ti ipapatayna, ket addaanda iti di masuppiat a petsa, nga isu ti Nisan 14.​—Lucas 22:7, 15, 19, 20; 1 Corinto 11:23-26.

Adu a siglo sakbay ni Kristo, dagiti Judio, nga idi isut’ ili a pinili ti Dios, naimpadtuan a napakdaaranda maipapan iti panaggibus ti um-umay a pannakakayawda idiay Babilonia: “Pumanawkayo, pumanawkayo, rummuarkayo sadiay, dikayo mangsagid iti aniaman a banag a di nadalus; pumanawkayo iti tengngana, dalusanyo ti bagiyo, dakayo nga agawit kadagiti al-alikamen ni Jehova.” (Isaias 52:11) Agsublidan idi iti ilida tapno inda ipasdek manen ti nadalus a panagdaydayaw ken Jehova. Saan a mabalin a tuladenda dagiti narugit a pinapagano nga ug-ugali ken panagdaydayaw a nakitada idiay Babilonia.

Saan a pakasdaawan a naulit ti isu met laeng a bilin para kadagiti Kristiano idiay 2 Corinto 6:14-18. Kas sandi ti nasion a Judio a nangilaksid ken Kristo, nagbalin dagiti pasurotna a pannakabagi ti nadalus a panagdaydayaw. Rebbengenda a tulongan dagiti sabsabali a rummuar manipud naespirituan a kinasipnget nga agturong iti lawag ti kinapudno. (1 Pedro 2:9, 10) Kasano koma a maaramidda daytoy no ilaokda met ti sursuro ni Kristo kadagiti ug-ugali ken piesta a namunganay iti pagano?

Nupay daytoy ket pagragsakan ti kaaduan, ti panangselebrar iti “White Christmas” kaipapananna latta ti ‘panangsagid ti aniaman a di nadalus.’ (2 Corinto 6:17) Siasinoman a pudno a mangay-ayat iti Dios ken ni Kristo adayuanna daytoy.

Malaksid pay iti kinapudno a nagtaud dayta kadagiti pinapagano a selebrasion, nakitatay met a saan nga ibagi ti Krismas ti kinapudno, agsipud ta nayanak ni Jesus iti Oktubre. Wen, uray ania a buya ti agparang iti imahinasion ti siasinoman, basta saan a nayanak ni Jesus iti tiempo ti lam-ek.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 4, 5]

Yelo iti abay dagiti pader ti Jerusalem

[Credit Line]

Garo Nalbandian

[Ladawan iti panid 6]

Ti naarpawan ti yelo a Jerusalem, kas makita iti daya

[Ladawan iti panid 7]

Iti laeng napudot a tiempo a mabalin dagiti pastor ti mangaywan kadagiti arbanda iti rabii kadagiti nabato a turod, kas makita iti baba

[Credit Line]

Garo Nalbandian