Dagiti Saksi Maibusor Kadagiti Ulbod a Didiosen

“‘Dakayo dagiti saksik,’ kuna ni Jehova, ‘ken ti adipenko a pinilik.’”​—ISAIAS 43:10.

1. Siasino ti pudno a Dios, ken kadagiti ania a pamay-an nga isut’ kangatuan iti nagadu a didiosen a pagdaydayawan ita?

SIASINO ti pudno a Dios? Itatta, sangsanguen ti isuamin a sangatauan daytoy kapapatgan a saludsod. Nupay nagadu a didiosen ti daydayawen dagiti tao, Maymaysa laeng ti makaited kadatayo iti biag ken makaitukon kadatayo iti naragsak a masakbayan. Maysa laeng Daydiay pakaikunaan iti: “Babaen kenkuana addaantayo ti biag ken aggunay ken addatayo.” (Aramid 17:28) Kinapudnona, maymaysa laeng a Dios ti addaan kalintegan a madaydayaw. Kas kunaen ti nailangitan a koro iti libro nga Apocalipsis: “Maikarika, Jehova, a mismo a Diosmi, nga umawat ti dayag ken ti dayaw ken ti pannakabalin, agsipud ta pinarsuam dagiti isuamin a bambanag, ket gapu iti pagayatam napaaddada ken naparsuada.”​—Apocalipsis 4:11.

2, 3. (a) Kasano a siuulbod a kinarit ni Satanas ti kalintegan ni Jehova a madaydayaw? (b) Aniat’ imbunga ti panagbasol ni Eva ken ni Eva ken kadagiti annakna, ken aniat’ imbungana ken ni Satanas?

² Idiay minuyongan ti Eden, siuulbod a kinarit ni Satanas ti kalintegan ni Jehova a madaydayaw. Iti panangaramatna iti maysa a serpiente, imbagana ken ni Eva a no supringenna ti linteg ni Jehova ken mangan iti bunga ti kayo nga imparit ni Jehova, isu a mismo ket agbalin a kas iti Dios. Kinunana: “Ammo ti Dios nga iti aldaw a pannanganyo iti dayta dagiti matayo maluktandanto ket kaslakayton iti Dios, a makaammo iti naimbag ken dakes.” (Genesis 3:5) Namati ni Eva iti serpiente ket nangan iti maiparit a bunga.

³ Siempre, nagulbod ni Satanas. (Juan 8:44) Ti kakaisuna a wagas a nagbalin ni Eva a ‘kas iti Dios’ idi nagbasol ket idi nga innalana ti karbengan a mangeddeng iti umiso ken dakes, banag nga impabiangna koma ken Jehova. Ken iti laksid ti panagulbod ni Satanas, natay [ni Eva] kamaudiananna. Gapuna ti kakaisuna a nagunggonaan iti basol ni Eva isu ni Satanas. Kinapudnona, ti di naisao a kalat ni Satanas iti panangguyugoyna ken Eva nga agbasol isut’ panamagbalin iti bagina a dios mismo. Idi nagbasol ni Eva, isu ti nagbalin nga immuna a natauan a pasurotna, ket di nagbayag kimmadua ni Adan. Saan laeng a naipasngay “iti basol” ti kaaduan kadagiti annakda no di pay ket naimpluensiaan ni Satanas, ket iti saan a nabayag, timmaud ti maysa a lubong a naisina iti pudno a Dios.​—Genesis 6:5; Salmo 51:5.

4. (a) Siasino ti dios daytoy a lubong? (b) Aniat’ kasapulan a maaramid a sigaganat?

⁴ Nadadael dayta a lubong idi Layus. (2 Pedro 3:6) Kalpasan ti Layus timmaud ti maikadua a lubong a naisina ken Jehova, ket adda pay laeng agpapan ita. Maipapan iti dayta kuna ti Biblia: “Ti intero a lubong adda iti pannakabalin daydiay nadangkes.” (1 Juan 5:19) Gapu iti panagtignayna maibusor iti panggep ken kaipapanan ti linteg ni Jehova, itantandudo daytoy a lubong dagiti kalat ni Satanas. Isu ti diosna. (2 Corinto 4:4) Ngem, isut’ maysa a dios nga awan serserbina. Saanna a maparagsak dagiti tao wenno maikkan ida iti biag; ni laeng Jehova ti makaaramid iti dayta. Gapuna, dagiti tao nga agtarigagay iti makapnek a biag ken iti maysa a nasaysayaat a lubong masapul nga ammuenda nga umuna a ni Jehova ti pudno a Dios ket kalpasanna sursuruenda nga aramiden ti pagayatanna. (Salmo 37:18, 27, 28; Eclesiastes 12:13) Adda ngarud no kasta, ti naganat a panagkasapulan dagiti matalek a lallaki ken babbai a mangsaksi, wenno mangiwaragawag iti kinapudno, maipapan ken Jehova.

5. Ania nga “ulep dagiti saksi” ti dinakamat ni Pablo? Manginagankay iti sumagmamano a tattao nga inlistana.

⁵ Manipud pay idi punganay, addan iti lubong ti kakasta a matalek a tattao. Nangipaay ni apostol Pablo, iti Hebreo kapitulo 11, iti atiddog a listaan dagitoy ken inawaganna ida iti ‘dakkel nga ulep dagiti saksi.’ (Hebreo 12:1) Ni Abel, a maikadua nga anak a lalaki da Adan ken Eva, ti kaunaan iti listaan ni Pablo. Nadakamat met da Enoc ken Noe a nagbiag idi tiempo sakbay ti Layus. (Hebreo 11:4, 5, 7) Nalatak ni Abraham, ti nagtaudan ti pulí a Judio. Ni Abraham, a naawagan “gayyem ni Jehova,” nagbalin a kapuonan ni Jesus, “ti matalek ken pudno a saksi.”​—Santiago 2:23; Apocalipsis 3:14.

Panangsaksi ni Abraham iti Kinapudno

6, 7. Kadagiti ania a pamay-an a ti biag ken dagiti tignay ni Abraham ket maysa a pammaneknek a ni Jehova ti pudno a Dios?

⁶ Kasano a nagserbi ni Abraham kas maysa a saksi? Babaen ti natibker a pammati ken nasungdo a panagtulnogna ken Jehova. Idi naibaga kenkuana a panawanna ti siudad ti Ur ken busbosenna ti nabati pay nga aldaw ti panagbiagna iti maysa nga adayo a daga, nagtulnog ni Abraham. (Genesis 15:7; Aramid 7:2-4) Dagiti agalla-alla a tribu masansan a panawanda ti awan masnup a kasasaadda ket agnaedda iti siudad a nataltalged. Gapuna, idi pinanawan ni Abraham ti siudad tapno agnaed kadagiti tolda, isut’ nangipaay iti natibker a pammaneknek ti panagtalekna ken Jehova a Dios. Ti panagtulnogna nagserbi kas panangsaksi kadagidiay mangpalpaliiw kenkuana. Sibabaknang a binendisionan ni Jehova ni Abraham gapu iti pammatina. Nupay agnanaed kadagiti tolda, rimmang-ay ni Abraham iti material. Idi nakayawan da Lot ken ti pamiliana, pinagballigi ni Jehova ti aramid ni Abraham a nangispal kadakuada. Nangipasngay ti asawa ni Abraham iti maysa nga anak a lalaki iti kinabaketna, ket iti kasta napasingkedan ti kari ni Jehova nga agbalin ni Abraham nga ama ti maysa a bin-i. Babaen ken Abraham, napaneknekan dagiti tao a ni Jehova ket maysa a sibibiag a Dios a mangtungpal kadagiti karina.​—Genesis 12:1-3; 14:14-16; 21:1-7.

⁷ Idi nagsubli kalpasan ti panangispalna ken Lot, ni Abraham ket sinabet ni Melquisedec, ari ti Salem (kamaudiananna naawagan Jerusalem), a nangabrasa ken Abraham, a kunkunana: “Bendito koma ni Abram iti Dios a Kangatuan Unay.” Isut’ sinabet met ti ari ti Sodoma ken kayatna a sagutan. Nagkedked ni Abraham. Apay? Saanna a kayat a mapagduaduaan sadiay no sadino ti Nagtaudan dagiti bendision a sagsagrapenna. Kinunana: “Inngatok ti imak ken Jehova a Dios a Kangatuan Unay, a Makinkukua iti langit ken daga, a, manipud iti maysa a labag agingga iti maysa a kordon ti sapatos, saan, awanto uray ania a kukuam ti alaek, di la ket ta kunaem, ‘Siak pinabaknangko ni Abram.’” (Genesis 14:17-24) Anian a nagsayaat idi a saksi ni Abraham!

Maysa a Nasion Dagiti Saksi

8. Kasano nga impakita ni Moises ti dakkel a pammatina ken Jehova?

⁸ Ni Moises, maysa a kaputotan ni Abraham, ket agparang met iti listaan ni Pablo kadagiti saksi. Pinanawan ni Moises ti kinabaknang ti Egipto ket kamaudiananna situtured a sinangona ti agturay daydi dakkel a nabileg a pannakabalin ti lubong tapno wayawayaanna dagiti annak ti Israel. Sadinot’ nangalaanna iti tured? Iti pammatina. Kuna ni Pablo: “[Ni Moises] nagtultuloy a natibker a kasla kitkitaenna daydiay Maysa a di makita.” (Hebreo 11:27) Dagiti didiosen ti Egipto ket makita, maaprosan. Uray itatta, dagiti estatuada awisenna dagiti tattao. Ngem ni Jehova, nupay saan a makita, adayo nga amang a pudpudno ken Moises ngem kadagiti amin nga ulbod a didiosen. Saan a nagduadua ni Moises nga adda ni Jehova ken gunggonaanna dagiti agdaydayaw Kenkuana. (Hebreo 11:6) Nagbalin ni Moises a maysa a naisangsangayan a saksi.

9. Kasano a nagserbi ti nasion ti Israel ken Jehova?

⁹ Kalpasan ti panangwayawayana kadagiti Israelita, nagbalin ni Moises a manangibabaet iti maysa a tulag ni Jehova ken dagiti kaputotan ni Abraham babaen ken Jacob. Kas banagna, nabuangay ti nasion ti Israel kas naisangsangayan a sanikua ni Jehova. (Exodo 19:5, 6) Iti umuna a gundaway, masapul a maipaay ti maysa a nasional a panangsaksi. Ti sasao ni Jehova babaen ken Isaias, ag-800 a tawen kalpasanna, nagaplikar kangrunaanna nanipud idi nabuangay ti nasion: “‘Dakayo dagiti saksik,’ kuna ni Jehova, ‘ken ti adipenko a pinilik, tapno maammuanyo ken patiendak, ken maawatanyo a siak Daydiay.’” (Isaias 43:10) Kasano nga agserbi daytoy baro a nasion kas saksi ni Jehova? Babaen ti pammati ken panagtulnogda ken babaen kadagiti aramid ni Jehova agpaay kadakuada.

10. Iti ania a pamay-an a nangipaay iti pammaneknek dagiti nabileg nga aramid ni Jehova maipaay iti Israel, ket aniat’ resultana?

¹⁰ Uppat a pulo a tawen kalpasan ti panangrugina, dandani idin tagikuaen ti Israel ti Naikari a Daga. Rimmuar dagiti managsimisim tapno siimenda ti siudad ti Jerico, ket sinalakniban ida ni Rahab, a maysa nga agnaed iti Jerico. Apay? Kinunana: “Nangngegmi a ni Jehova pinagmagana dagiti danum ti Baybay a Nalabaga iti sanguananyo idi rimmuarkayo sadi Egipto, ken daydi inaramidyo kadagiti dua nga ar-ari dagiti Amorreos a nagyanda idi iti ballasiw ti Jordan, da Sehon ken Og, isuda a pinapatayyo a tinalipupos. Idi nangngegmi dayta, nagrunaw ti pusomi, ket awanen ti natda nga ingel iti uray maysa a gapu kadakayo, ta ni Jehova a Diosyo isu ti Dios idiay ngato sadi langit ken iti baba ditoy daga.” (Josue 2:10, 11) Ti damag maipapan kadagiti nabileg nga aramid ni Jehova ti nangtignay ken Rahab ken ti pamiliana a mangpanaw iti Jerico ken kadagiti ulbod a didiosenna ken agdaydayaw ken ni Jehova a kadua ti Israel. Nalawag, nangipaay ni Jehova iti nabileg a pammaneknek babaen ti Israel.​—Josue 6:25.

11. Aniat’ rebbengen dagiti amin nga Israelita a nagannak no maipapan iti panangsaksi?

¹¹ Idi nga adda pay laeng dagiti Israelita idiay Egipto, imbaon ni Jehova ni Moises ken Faraon ket kinunana: “Inka sumango ken Faraon, ta siak​—pinatangkenko ti pusona ken ti puso dagiti ad-adipenna, tapno ipakitak dagitoy a pagilasinan iti mismo a sanguananna, ken tapno saritaem kadagiti pagdengngeg ti anakmo, ken ti anak ti anakmo no ania dagiti inaramidko iti Egipto ken dagiti pagilasinan nga inaramidko iti tengngada; ket maammuanyonto a siak ni Jehova.” (Exodo 10:1, 2) Rumbeng a saritaen dagiti natulnog nga Israelita kadagiti annakda dagiti nabileg nga aramid ni Jehova. Kasta met, dagiti annakda saritaendanto met kadagiti annakda, ket gapuna daytat’ maaramid, kadagiti amin a kaputotan. Iti kasta, malaglagipto dagiti nabileg nga aramid ni Jehova. Kasta met itatta, adda responsabilidad dagiti nagannak a mangpaneknek kadagiti annakda.​—Deuteronomio 6:4-7; Proverbio 22:6.

12. Kasano a nagserbi kas maysa a pammaneknek ti pammendision ni Jehova ken ni Solomon ken iti Israel?

¹² Ti nabaknang a pammendision ni Jehova iti Israel idi a matalek pay ti nagserbi kas pangsaksi kadagiti kabangibang a nasion. Kas kinuna ni Moises kalpasan ti panangisalaysayna kadagiti naikari a pammendision ni Jehova: “Amin nga il-ili ti daga makitadanto a sika maawagankanto iti nagan ni Jehova, ket isuda agbutengdanto kenka.” (Deuteronomio 28:10) Naikkan ni Solomon iti sirib ken kinabaknang gapu iti pammatina. Iti sidong ti panagturayna rimmang-ay ti nasion ken tinagiragsakna ti kinatalna iti naunday a tiempo. Maipanggep iti dayta a tiempo, mabasatayo: “Dagiti naggapu kadagiti amin nga ili immayda nga agdengngeg iti kinasirib ni Solomon, uray kadagiti amin nga ar-ari ti daga a nakangngeg maipapan ti kinasiribna.” (1 Ar-ari 4:25, 29, 30, 34) Ti maysa kadagiti nalatak a sangaili ni Solomon isu ti reyna ti Seba. Idi a maimatanganna a mismo ti pammendision ni Jehova iti nasion ken iti arina, kinunana: “Bendito koma ni Jehova a Diosmo, a maparag-o kenka babaen ti panangisaadna kenka iti tronona kas ari ken Jehova a Diosmo; gapu ta ti Diosmo inayatna ti Israel.”​—2 Cronicas 9:8.

13. Ania ti nalabit a kaepektibuan a pammaneknek ti Israel, ket kasanotay a magunggonaan pay laeng iti dayta?  

¹³ Dinakamat ni apostol Pablo ti nalabit kaepektibuan idi a pammaneknek ti Israel. Idi salsalaysayenna ti nainlasagan nga Israel iti kongregasion Kristiano idiay Roma, kinunana: “Naitalek kadakuada dagiti sagrado a balbalikas ti Dios.” (Roma 3:1, 2) Mangrugi ken Moises, napaltiingan ti sumagmamano a matalek nga Israelita a mangilanad iti pannakilangenlangen ni Jehova iti Israel, kasta met ti balakad, dagiti linteg, ken padpadtona. Babaen kadagitoy a surat pinaneknekan dagidi nagkauna nga eskriba kadagiti amin a kaputotan iti masanguanan​—a pakairamanantayo itatta​—nga adda laeng maymaysa a Dios, ket Jehova ti naganna.​—Daniel 12:9; 1 Pedro 1:10-12.

14. Apay a nagsagaba iti pannakaidadanes ti sumagmamano a nangsaksi ken Jehova?

¹⁴ Makapaladingit, adu a daras a napaay ti Israel a mangalagad iti pammati, ket kasapulan a mangibaon ni Jehova kadagiti saksi iti mismo nga ilina. Adu kadagitoy ti naidadanes. Kinuna ni Pablo a dagiti dadduma “inawatda ti suotda babaen ti pannakarabrabak ken ti pannakasapsaplit, kinapudnona, ad-adda pay ngem iti dayta, babaen ti pannakaparparaut ken pannakaibalbalud.” (Hebreo 11:36) Pudno a matalekda a saksi! Anian a makapaladingit ta ti pannakaidadanes masansan nga aggapu kadagiti padada a kameng ti nasion a pinili ni Jehova! (Mateo 23:31, 37) Kinapudnona, dimmakkel ti basol ti nasion iti kasta unay ta idi 607 K.K.P., inyeg ni Jehova dagiti taga-Babilonia a mangdadael iti Jerusalem agraman ti templona ken nangkayaw iti kaaduan kadagiti nakalasat nga Israelita. (Jeremias 20:4; 21:10) Daydi kadin ti nagpatinggaan ti panangsaksi ti maysa a nasion iti nagan ni Jehova? Saan.

Maysa a Panangsubok Kadagiti Didiosen

15. Kasano a naipaay ti pammaneknek uray idi nakayawanda idiay Babilonia?

¹⁵ Uray pay no nakayawanda idiay Babilonia, saan a bimdeng dagiti matalek a kameng ti nasion a mangsaksi maipapan iti Kinadios ken pannakabalin ni Jehova. Kas pagarigan, situtured nga impatarus ni Daniel ti kaipapanan dagiti tagtagainep ni Nabucodonosor, inlawlawagna ti naisurat iti diding ken ni Balsasar, ken nagkedked a makikompromiso iti sanguanan ni Dario maipanggep iti panagkararag. Kasta met dagiti tallo a Hebreo, idi nagkedkedda nga agruknoy iti maysa a ladawan, nangipaayda ken ni Nabucodonosor iti nakaskasdaaw a pammaneknek.​—Daniel 3:13-18; 5:13-29; 6:4-27.

16. Kasano nga impadto ni Jehova ti panagsubli ti Israel iti dagada, ken aniat’ panggep daytoy a panagsubli?

¹⁶ Nupay kasta, pinanggep ni Jehova a maipaay manen ti maysa a nasional a pammaneknek iti daga ti Israel. Ni Ezequiel, a nagipadto kadagiti nakayawan a Judio idiay Babilonia, nagsurat maipapan iti pangngeddeng ni Jehova maipanggep iti naglangalang a daga: “Paaduekto dagiti tattao kadakayo, ti intero a balay ti Israel, ti isuamin, ket dagiti ili mapagnaedandanto, ken dagiti rakrak a disso matarimaandanto.” (Ezequiel 36:10) Apay nga aramiden ni Jehova daytoy? Kangrunaanna kas pangsaksi iti naganna. Babaen ken Ezequiel kinunana: “Saanko nga aramiden daytoy gapu kadakayo, O balay ti Israel, no di ket gapu iti nasantuan a naganko, isu a tinabbaawanyo iti nagtengngaan dagiti nasion.”​—Ezequiel 36:22; Jeremias 50:28.

17. Ania dagiti nainaig a kasasaad iti sasao ti Isaias 43:10?

¹⁷ Idi a naipadto ti panagsubli ti Israel manipud pannakakayaw idiay Babilonia a napaltiingan ni mammadto Isaias a mangisurat ti sasao iti Isaias 43:10, a kunkunana a ti Israel ti saksi ni Jehova, ti adipenna. Idiay Isaias 43 ken 44, nadeskribir ni Jehova kas Namarsua iti Israel, Daydi, Dios, Daydiay Santo, Manangisalakan, Mannubbot, Ari, ken Nangaramid. Isaias 43:3, 14, 15; 44:2) Napalubosan ti pannakakayaw ti Israel gapu ta ti nasion naulit-ulit a dina impadayag [ni Jehova] a kasta. Nupay kasta, isuda pay laeng ti tattaona. Kinuna ni Jehova kadakuada: “Dika agbuteng, ta siak sinubbotka. Siak inayabanka nga innaganan. Sika ti kukuak.” (Isaias 43:1) Agpatingga ti pannakakautibo ti Israel idiay Babilonia.

18. Kasano a pinaneknekan ti pannakawayawaya ti Israel manipud Babilonia a ni Jehova ti kakaisuna a pudno a Dios?

¹⁸ Kinapudnona, inaramid ni Jehova ti pannakawayawaya ti Israel manipud Babilonia a pangsubok kadagiti didiosen. Kinaritna dagiti ulbod a didiosen dagiti nasion nga iruarda dagiti saksida, ken ninagananna ti Israel kas saksina. (Isaias 43:9, 12) Idi winayawayaanna ti Israel, pinaneknekanna nga awan serserbi dagiti didiosen ti Babilonia ken isu laeng ti pudno a Dios. (Isaias 43:14, 15) Idi, ag-200 a tawen sakbay ti pannakawayawayada, ninagananna ni Ciro ti Persia kas adipenna a mangwayawaya kadagiti Judio, nangipaay iti kanayonan a pammaneknek iti Kinadiosna. (Isaias 44:28) Mawayawayaan ti Israel. Apay? Ilawlawag ni Jehova: “Tapno iparangarangda [ti Israel] koma ti pannakadayawko.” (Isaias 43:21) Mangipaay dayta iti kanayonan a gundaway iti panangsaksi.

19. Ania a pammaneknek ti impaay ti awis ni Ciro kadagiti Israelita nga agsubli idiay Jerusalem ken iti gapuanan dagiti matalek a Judio kalpasan dayta a panagsubli?

¹⁹ Idi dimteng ti panawen, pinarmek ni Ciro iti Persia ti Babilonia kas naipadto. Nupay maysa a pagano, inwaragawag ni Ciro ti Kinadios ni Jehova idi nangipaulog iti bilin kadagiti Judio idiay Babilonia: “Uray siasinoman nga adda kadakayo amin nga ilina, ti Diosna adda koma kenkuana. Bay-anyo koma a sumang-at idiay Jerusalem, nga adda sadi Juda, ken bangonenna manen ti balay ni Jehova a Dios ti Israel​—isu ti pudno a Dios​—nga adda idiay Jerusalem.” (Esdras 1:3) Adu a Judio ti nangipangag. Nagdaliasatda nga agturong idiay Naikari a Daga ken nangipatakderda iti maysa nga altar iti lugar a nakaipasdekan ti templo idi un-unana. Iti laksid ti panangupay ken nainget nga ibubusor, kamaudiananna naibangonda manen ti templo ken ti siudad ti Jerusalem. Napasamak amin dagitoy, kas kinuna mismo ni Jehova, “saan a maipuon iti kinamaingel, wenno pannakabalin, no di ket babaen ti espiritu[na].” (Zacarias 4:6) Dagitoy a gapuanan ket kanayonan a pammaneknek a ni Jehova ti pudno a Dios.

20. Iti laksid dagiti pagkapkapuyan ti Israel, aniat’ maikuna maipapan iti panangsaksida iti nagan ni Jehova iti nagkauna a lubong?

²⁰ Iti kasta, intultuloy ni Jehova nga inaramat ti Israel, nupay maysa a nasion a buklen dagiti imperpekto ken no dadduma nasukir a tattao, kas saksina. Idi kasakbayan dagiti Kristiano, dayta a nasion, agraman ti templo ken kinapadina, inladawanna ti sentro ti pudno a panagdaydayaw ditoy lubong. Siasinoman nga agbasa iti Hebreo a Kasuratan maipapan kadagiti aramid ni Jehova mainaig iti Israel ket pulos a dina pagduaduaan nga adda laeng maymaysa a pudno a Dios, ken Jehova ti naganna. (Deuteronomio 6:4; Zacarias 14:9) Nupay kasta, kasapulan ti dakdakkel pay nga amang a panangsaksi iti nagan ni Jehova, ket usigentayo daytoy iti sumaganad nga artikulo.

Malagipyo Pay Aya?

◻ Kasano a sinaksian ni Abraham a ni Jehova ti pudno a Dios?

◻ Ania a naisangsangayan a kababalin ni Moises ti timmulong kenkuana nga agbalin a maysa a matalek a saksi?

◻ Kas maysa a nasion, kadagiti ania a pamay-an a nangsaksi ti Israel maipapan ken Jehova?

◻ Kasano nga impakita ti pannakawayawaya ti Israel manipud Babilonia a ni Jehova ti kakaisuna a pudno a Dios?

[Ladawan iti panid 10]

Babaen ti pammati ken panagtulnogna, nangipaay ni Abraham iti naisangsangayan a pammaneknek a ni Jehova ti pudno a Dios