Pulos a Dinakam Binaybay-an ni Jehova

KAS INSALAYSAY NI NASHO DORI

Ti Mbreshtan ket maysa a bassit a purok iti bantay idiay makin-abagatan nga Albania, asideg iti Grecia. Naipasngayak sadiay idi 1907. Idi agtawenak iti lima, simrekak iti maysa a Griego nga eskuelaan, ngem naisardeng ti panageskuelak idi rimmaut dagiti soldado nga Italiano iti Albania kabayatan ti Gubat Sangalubongan I. Kalpasan ti gubat, intuloyko ti panagadalko ngem iti pagsasao nga Albaniano.

NUPAY saan unay a relihioso dagiti nagannak kaniak, sinurotda dagiti tradision ti Orthodox Church iti Albania. Maysa a padi idiay Mbreshtan ti kabsat ti lolok, isu a nagtrabahoak iti simbaan ken naimatangak a mismo dagiti pasamak sadiay. Kasla awan kapapayanna dagiti ritual, ken riniribuknak ti kinamanaginsisingpet.

Kas panangsurot iti kannawidan iti lugarmi, nangpili dagiti nagannak kaniak iti balasang nga ikallaysak. Naggapu ni Argjiro iti kabangibang a purok ti Grabova, ket nagkallaysakami idi 1928, idi agtawen iti 18.

Panangadal iti Kinapudno iti Biblia

Kadaydi a tiempo inreklamok ti Orthodox Church iti maysa a kasinsin a sumarsarungkar manipud Estados Unidos. “Idiay America, iti asideg ti pagtaengak,” insungbatna, “adda grupo dagiti tattao nga awan simbaanda, ngem agad-adalda iti Biblia.” Pinagsiddaawnak ti kapanunotan nga agad-adalda iti Biblia nga awan simbaan. Gapuna, dinamagko no mabalinnak a patulodan iti sumagmamano a literatura iti Biblia.

Naan-anay a nalipatakon ti nagsaritaanmi agingga nga agmakatawen kalpasanna idi makaawatak iti pakete manipud Milwaukee, Wisconsin. Adda iti unegna ti libro a The Harp of God iti pagsasao nga Albaniano ken Ti Pagwanawanan iti Griego. Pinalabsak a binasa ti libro ket nadlawko ti pannakatukoy ti pudno nga iglesia. Nasuronak iti dayta. ‘Diak kayat ti aniaman a banag a mainaig iti simbaan,’ kinunak iti bagik. Isu a diak binasa a naan-anay ti libro.

Idi 1929, nagsoldadoak ken naibaon iti siudad ti Tiranë, ti kabesera ti Albania. Sadiay a naam-ammok ni Stathi Muçi, nga agbasbasa iti Biblia a Griego. “Makimismisaka kadi?” sinaludsodko. “Saan,” insungbatna. “Pinanawakon ti iglesia. Maysaak kadagiti International Bible Students.” Kaduak ti maysa pay a soldado, kimmuyogkami ken ni Stathi a nakigimong iti daydi a Domingo. Sadiay a naammuak a saan a maysa a patakder wenno relihion ti pudno nga iglesia, no di ket buklen dagiti napulotan nga adipen ni Kristo. Naawatakon ti dakdakamaten idi ti The Harp of God.

Nagsubli da Nasho Idrizi ken Spiro Vruho idiay Albania manipud iti Estados Unidos idi ngalay ti dekada ’20 ket insaknapda dagiti kinapudno iti Biblia a naadalda sadiay. Rinugiak ti tumabuno kadagiti gimong idiay Tiranë, a kadua dagiti sumagmamano nga Estudiante ti Biblia. Di nagbayag, naglawag kaniak a nasarakakon ti organisasion ni Jehova. Gapuna, idi Agosto 4, 1930, nabautisaranak iti kabangibang a karayan.

Kalpasanna, nagsubliak idiay Mbreshtan tapno ituloyko ti trabahok a panagaramid iti sapatos. Ngem ti napatpateg, rinugiak met nga iranud kadagiti dadduma dagiti kinapudno iti Biblia a nasursurok. Kunak kadakuada: “Saan nga umasping ni Jesu-Kristo kadagiti imahen iti simbaan. Isut’ sibibiag!”

Panangasaba iti Laksid ti Ibubusor

Inagaw ni Ahmed Bey Zogu ti poder idi 1925, a pinagbalinna ti bagina a King Zog I idi 1928, ken nagturay agingga idi 1939. Immanamong ti ministrona iti human rights iti Nakristianuan a trabahotayo. Nupay kasta, naaddaankami kadagiti parikut. Daytoy ket gapu ta ni Musa Juka, a ministro ti interior, ti sisisinged a naisinggalut iti papa idiay Roma. Imbilin ni Juka a tallo laeng a relihion ti mabigbig​—Muslim, Orthodox, ken Romano Katoliko. Inkagumaan dagiti polis a kompiskaren dagiti libromi ken pasardengen ti panangasabami, ngem dida nagballigi.

Kabayatan ti 1930’s, masansan a sumarungkarak idiay Berat, maysa a dakdakkel a siudad idiay Albania a sadiay ni Mihal Sveci ti nangiwanwan iti trabahomi a panangasaba. Nangyurnoskami iti panagsursor a panangasaba iti intero a pagilian. Iti naminsan, naibaonak iti ili ti Shkodër iti las-ud ti dua a lawas, ket nagadu a literatura ti naipaimak. Idi 1935, maysa a grupokami a nangarkila iti bus tapno mangasaba iti ili ti Këlcyrë. Sa nayurnos ti nasaksaknap a panagsursor idiay Albania kadagiti ili ti Përmet, Leskovik, Ersekë, Korçë, Pogradec, ken Elbasan. Apag-isu a nalpasmi ti panagsursor idiay Tiranë tapno rambakanmi ti Panglaglagip iti ipapatay ni Kristo.

Ti abasto a naespirituan a taraon ti timmulong kadakami nga agtalinaed a napigsa iti naespirituan, gapuna a pulos a saanmi a narikna a nabaybay-ankami. Manipud 1930 aginggat’ 1939, regular nga immawatak iti Griego a Pagwanawanan. Kalatko met idi a basaen ti Biblia iti uray maysa laeng nga oras iti kada aldaw, nga inaramidko dayta iti las-ud ti 60 a tawen sakbay a kimmapuy ti panagkitak. Nabiit pay a mabalinen a gun-oden ti intero a Biblia iti pagsasao nga Albaniano, isu a maragsakanak ta nakasursuroak iti Griego idi ubingak. Nagsursuro met nga agbasa iti Griego ti dadduma a Saksi a taga Albania kadagidi nga aldaw tapno mabasada met ti intero a Biblia.

Idi 1938, nabautisaran ni Argjiro. Idi 1939, pito kadagiti sangapulo nga annakmi ti naipasngayen. Nakalkaldaang, tallo kadagiti immuna a pito nga annakmi ti pimmusay idi ubbingda pay.

Dagiti Rigat Kabayatan ti Gubat Sangalubongan II

Idi Abril 1939, sakbay la unay a nangrugi ti Gubat Sangalubongan II, rinaut dagiti tropa nga Italiano a Facista ti Albania. Di nagbayag kalpasanna, naipawil ti trabaho dagiti Saksi ni Jehova, ngem nagtultuloy a nangasaba ti bassit a grupomi nga agarup 50 a manangiwaragawag iti Pagarian. Nakompiskar ken nadadael ti ag-15,000 a libro ken bokletatayo idi Gubat Sangalubongan II.

Iti pagtaengan ni Jani Komino adda naisilpo a maysa a dakkel a bodega para kadagiti literatura. Idi naammuan dagiti soldado nga Italiano a naimaldit dagiti libro idiay Estados Unidos, nakasuronda. “Propagandistakayo! Bumusbusor ti Estados Unidos iti Italia!” kinunada. Naaresto dagiti naregta nga agtutubo nga agkabsat a da Thomai ken Vasili Cama, ket idi naammuanda a naggapu ken ni Komino dagiti libro nga inwarwarasda, isut’ naaresto met. Di nagbayag pinaayabannak ti polisia tapno mausisa.

“Am-ammom kadi dagitoy a tattao?” sinaludsodda.

“Wen,” kinunak.

“Agkakatrabahuankay kadi?”

“Wen,” insungbatko. “Saksi ni Jehova-kami. Saankam a bumusor kadagiti gobierno. Neutralkami.”

“Nagiwarwaraska kadi iti kastoy a literatura?”

Idi simmungbatak iti wen, pinosasandak, ken naibaludak idi Hulio 6, 1940. Sadiay a naikaduaak iti lima pay a kapurokak​—da Josef Kaci, Llukan Barko, Jani Komino, ken dagiti agkabsat a Cama. Bayat nga addakam iti pagbaludan naam-ammomi ti tallo pay a Saksi​—da Gori Naçi, Nikodhim Shyti, ken Leonidas Pope. Naiseksekkam amin a siam iti 1.8 por 3.7 metro a selda!

Kalpasan ti sumagmamano nga aldaw, nakawarankami a sangsangkamaysa ken naipan iti siudad ti Përmet. Tallo a bulan kalpasanna, nayakarkami iti pagbaludan idiay Tiranë ken naibaludkami iti walo pay a bulan a di man la nabista.

Kamaudiananna, naisaklangkami iti maysa a korte militar. Nasentensiaankami ken ni Kabsat Shyti iti 27 a bulan, ni Kabsat Komino iti 24 a bulan, ken nawayawayaan ti dadduma kalpasan ti 10 a bulan. Nayakarkami iti pagbaludan idiay Gjirokastër, a sadiay timmulong ni Kabsat Gole Flloko a nangasikaso ti pannakawayawayami idi 1943. Kalpasanna nagnaed ti pamiliami idiay siudad ti Përmet, a sadiay nagbalinak a manangaywan iti bassit a kongregasion.

Nupay naipawil ti trabahomi ken kangitingitan idi ti Gubat Sangalubongan II kadagiti pagilian iti aglikmutmi, intuloymi nga aramiden ti kabaelanmi a mangtungpal iti annongenmi a mangikasaba iti mensahe ti Pagarian. (Mateo 24:14) Idi 1944, agdagup iti 15 a Saksi ti adda iti pagbaludan. Nupay kasta, kabayatan dagitoy a narigat a panawen, pulos a saanmi narikna a binaybay-annakam ni Jehova.

Nasubok iti Isyu ti Neutralidad

Nupay nagpatingga ti gubat idi 1945, nagtultuloy dagiti parikutmi ken kimmaro pay ketdi. Naipatungpal ti inkapilitan a panagbutos kabayatan ti eleksion idi Disiembre 2, 1946. Naibilang a kabusor ti Estado ti asinoman nga aggandat a di makiraman. Dagidiay adda iti kongregasionmi idiay Përmet nangrugida nga agsaludsod, “Aniat’ aramidentayo?”

“No agtalekkayo ken Jehova,” insungbatko, “saanen a masapul a saludsodenyo kaniak no ania ti aramiden. Ammoyon a neutral dagiti tattao ni Jehova. Saanda a paset ti lubong.”​—Juan 17:16.

Dimteng ti aldaw ti eleksion, ket immay iti pagtaenganmi dagiti delegado ti gobierno. Siaalumamay nga inrugida, “O, agkapetay pay sa agsasarita. Ammoyo kadi no ania nga aldaw ita?”

“Wen, ita a maaramid ti eleksion,” insungbatko.

“Ti ket nasayaat agdardaraskayo, amangan no maladawkayo,” kinuna ti maysa nga opisial.

“Saan, awan planok a mapan. Para ken Jehova ti butosmi,” kinunak.

“Bueno, umaykayo ngarud ken agbutos para iti oposision.”

Inlawlawagko a pudpudno a neutral dagiti Saksi ni Jehova. Idi nagdinamag ti takdermi, kimmaro ti panangparigat kadakami. Nabilinkam a mangisardeng iti panaggigimongmi, isu a nangrugikam a sililimed nga aggigimong.

Panagsubli iti Nakayanakanmi a Purok

Idi 1947, nagsubli ti pamiliak idiay Mbreshtan. Di nagbayag kalpasanna, iti maysa a nalam-ek a malem ti Disiembre, napaayabanak iti opisina ti Sigurimi (secret police). “Ammom kadi no apay a pinaayabanka?” sinaludsod ti opisial.

“Mapampanunotko a maigapu dayta kadagiti pammabasol a nangngegmo maibusor kaniak,” insungbatko. “Ngem kuna ti Biblia a guraennakam ti lubong, gapuna a saanen a nakaskasdaaw kaniak dagiti pammabasol.”​—Juan 15:18, 19.

“Saanmo a dakamaten ti Biblia kaniak,” imbugkawna. “Kabilenka.”

Pimmanaw ti opisial ken dagiti tattaona ngem binilinnak nga agtakder iti ruar iti kalam-ekan. Kalpasanna, pinagsublinak iti opisinana ken binilinnak a mangisardeng iti panaggigimong iti pagtaenganmi. “Mano ti agnanaed iti purokyo?” sinaludsodna.

“Sangagasut ket dua pulo,” kinunak.

“Aniat’ relihionda?”

“Albanian Orthodox.”

“Ket sika?”

“Maysaak kadagiti Saksi ni Jehova.”

“Maymaysa ti turong ti sangagasut ket duapulo a tattao ket sika sabali ti turongem?” Kalpasanna, binilinnak a mangpasged kadagiti kandela iti simbaan. Idi kinunak a diak aramiden dayta, rinugiannak a pinangpang-or iti landok. Agala unan iti parbangon idi pinalubosannak kamaudiananna.

Napasardeng Dagiti Abasto a Literatura

Idi nagpatinggan ti Gubat Sangalubongan II, nakaawatkam manen iti Pagwanawanan babaen ti koreo, ngem idi agangay, saanen a naitulod dagiti magasin. Kalpasanna, maysa a rabii iti agarup alas dies, pinaayabannak ti secret police. “Simmangpet ti maysa a magasin iti pagsasao a Griego,” imbagada kaniak, “ket kayatmi nga ilawlawagmo no ania dayta.”

“Saanak unay a nalaing iti Griego,” kinunak. “Nalalaing ti kaarrubak iti dayta. Nalabit matulongannakayo.”

“Saan, kayatmi nga ilawlawagmo daytoy,” kinuna ti maysa nga opisial bayat nga inruarna ti sumagmamano a Griego a kopia Ti Pagwanawanan.

“A, kukuak dagitoy!” kinunak. “Siempre, mailawlawagko daytoy. Ammoyo, aggapu dagitoy a magasin idiay Brooklyn, New York. Sadiay ti pakasarakan iti hedkuarter dagiti Saksi ni Jehova. Maysaak kadagiti Saksi ni Jehova. Ngem kasla nagbiddutdan sa iti direksion. Siak koma ti rumbeng a nakaipatulodan dagitoy a magasin, saan a kadakayo.”

Dida ited kaniak dagiti magasin, ket nanipud idi agingga iti 1991, iti nasurok nga 40 a tawen, saankam a nakaawat iti aniaman a literatura iti Biblia idiay Albania. Bayat dagidi a tawen, nagtultuloykami a nangasaba, a ti laeng Biblia ti aramatenmi. Agarup 20 a Saksi ti adda iti pagbaludan idi 1949; dadduma ti nasentensiaan iti lima a tawen.

Nanayonan Dagiti Parikut

Idi 1950’s, naibilin kadagiti tattao a mangitugotda kadagiti dokumento a mangipakpakita a sinuportaranda ti militar. Ngem nagkedked dagiti Saksi ni Jehova a mangitugot iti kakasta a dokumento. Gapu itoy, naibaludkami ken ni Kabsat Komino iti kanayonan pay a dua a bulan.

Kabayatan ti panawen a panangpalubos ti Estado iti kaadda ti nadumaduma a relihion, naaddaankam iti wayawaya. Nupay kasta, idi 1967 napawilan amin a relihion, a namagbalin iti Albania nga opisial a naan-anay nga ateistiko a pagilian. Intultuloy dagiti Saksi ti naggigimong, ngem nagbalin a nakarigrigat dayta. Nangidait ti sumagmamano kadakami iti naisangsangayan a bulsa iti apurro ti jacketmi tapno mailemmengmi ti maysa a bassit a Biblia. Kalpasanna, mapankami iti kataltalonan a mangbasa iti dayta.

Natiliw dagiti Saksi idiay Tiranë, ket tallo ti nasentensiaan iti lima a tawen kadagiti nasulinek a kampo nga inkapilitan ti panagtrabaho. Kas resultana, nagsagaba ti pamiliada. Saankam a napapanaw nga adda iti babassit, naiputputong a purok gapu ta saankam a naibilang a nakaro a peggad. Ngem gapu iti neutral a takdermi naikkat ti naganmi kadagiti listaan dagiti umawat iti taraon. Gapuna, nakarigrigat idi ti biag. Kasta met, dua pay kadagiti annakmi ti pimmusay. Ngem pulos a saanmi narikna a binaybay-annakam ni Jehova.

Nagraira ti buteng idiay Albania. Nawanawanan ti tunggal maysa, ket inreport ti secret police ti asinoman a naggandat a mangyebkas iti kapanunotan a naiduma manipud iti agturturay a partido. Isu a nakaan-annadkami iti panagaramid iti naisurat a report maipapan kadagiti trabahomi. Saankam a makapaggigimong maipaay iti naespirituan a panagpipinnaregta kadagiti grupo a nasursurok ngem dua wenno tallo. Kaskasdi, pulos a dikam nagsardeng a mangasaba.

Iti panangikagumaan a mangriribuk kadagiti kakabsat, insayangguseng ti secret police nga espia ti maysa a prominente a Saksi idiay Tiranë. Daytoy ti nangpukaw iti panagtalek ti dadduma ken nangapektar unay iti panagkaykaysami. Gapu iti kinaawan ti aniaman nga agdama a literatura iti Biblia ken kinaawan komunikasion iti makitkita nga organisasion ni Jehova, adda sumagmamano a napabutngan.

Malaksid iti daytoy, insayangguseng dagiti autoridad a nagpakamatay ni Spiro Vruho, maysa a mararaem unay a Kristiano a panglakayen idiay Albania. “Kitaenyo,” kinunada, “uray ni Vruho ket simmukon.” Naammuan laengen kalpasanna a napapatay gayam ni Kabsat Vruho.

Idi 1975, nakipagnaedkami ken ni Argjiro iti anakmi a lalaki idiay Tiranë iti sumagmamano a bulan. Iti panawen ti eleksion, pinilitdakam dagiti autoridad iti siudad babaen ti panangipangta a: “No dikay agbutos, ikkatenmi iti trabaho ti anakyo.”

“Duapulo ket lima a tawenen ti anakko iti trabahona,” insungbatko. “Addaankayo iti detaliado a personal a rekord maipapan kenkuana ken iti pamiliana. Saanak a nagbutos iti nasurok nga 40 a tawen. Gagangay nga adda daytoy nga impormasion iti rekord dagiti tattao. No awan daytoy, ngarud saan nga umiso ti rekordyo. No adda dayta iti rekordyo, no kasta saankayo a nasungdo iti partido gapu ta pinalubosanyo nga agtrabaho iti adu a tawen.” Idi mangngegda daytoy, kinuna dagiti autoridad a no agsublikami idiay Mbreshtan, saandan nga ipapilit ti isyu.

Kellaat a Panagbalbaliw

Idi 1983 immakarkami manipud iti Mbreshtan a nagturong idiay siudad ti Laç. Di nagbayag kalpasanna, idi 1985, pimmusay ti diktador. Nagturay sipud pay daydi immuna nga inkapilitan nga eleksion idi 1946. Idi agangay, narebbek ti estatuana agraman ken ni Stalin, a nangsakup iti kangrunaan a plasa iti Tiranë.

Kadagiti dekada iti panangipawil iti trabahomi, adu a Saksi ti naidadanes, ken dadduma ti napapatay. Kinuna ti maysa a lalaki kadagiti Saksi iti lansangan: “Idi panawen dagiti Komunista, timmallikudkami amin iti Dios. Dagiti laeng Saksi ni Jehova ti nagmatalek kenkuana iti laksid dagiti suot ken rigat.”

Bayat nga ad-adu a wayawaya ti naipaay, adda siam a nagreport iti trabaho iti Nakristianuan a ministerio idi Hunio 1991. Idi Hunio 1992, makabulan kalpasan a naikkat ti panangipawil, 56 ti nakiraman iti trabaho a panangasaba. Iti nasapa iti dayta a tawen, kasta la unay ti ragsakmi ta 325 ti timmabuno iti Panglaglagip iti ipapatay ni Kristo. Sipud idin, ngimmato ti bilang dagiti manangaskasaba agingga iti nasurok nga 600, ken maysa a dagup a bilang a 3,491 ti timmabuno iti Panglaglagip idi Abril 14, 1995! Kadagiti kallabes a tawen diak mailadawan ti rag-ok a makakita iti kinaadu dagiti agtutubo a mainaynayon kadagiti kongregasionmi.

Nagtalinaed ni Argjiro a matalek ken Jehova ken nasungdo kaniak amin kadagitoy adu a tawen. Bayat ti kaaddak iti pagbaludan wenno iti panagdaliasat a trabaho a panangasaba, isut’ siaanus a nangasikaso kadagiti kasapulan ti pamiliami a saan a nagrekreklamo. Maysa kadagiti annakmi a lalaki ken ni baketna ti nabautisaran idi 1993. Daytat’ nangparagsak unay kadakami.

Maipaay Laeng iti Pagarian ti Dios

Maragsakanak a makakita a kasta unay ti panagkaykaysa ti organisasion ni Jehova idiay Albania a mangtagtagiragsak iti naespirituan a kinarang-ay. Mariknak ti kas iti narikna ni lakay a Simeon idiay Jerusalem a sakbay a natay naipaayan iti nagpateg a pribilehio a makakita iti nabayagen a naikari a Mesias. (Lucas 2:30, 31) Ita, no mapagsaludsodanak no ania a kita ti gobierno ti kayatko, kunaek: “Diak kayat ti Komunismo wenno kapitalismo. Saan a napateg no dagiti tattao wenno ti Estado man ti makinkukua iti daga. Dagiti gobierno ti mangar-aramid kadagiti kalsada, mangipaay iti koriente kadagiti nasulinek a purok, ken mangipaay iti urnos. Nupay kasta, ti gobierno ni Jehova, ti nailangitan a Pagarianna, ti kakaisuna a solusion kadagiti narikut a parikut a maipaspasango iti Albania kasta met iti dadduma pay a paset ti lubong.”

Ti ar-aramiden dagiti adipen ti Dios iti intero a daga a panangikaskasaba iti Pagarian ti Dios ket saan a trabaho ti asinoman a tao. Trabaho ti Dios daytoy. Datayo dagiti adipenna. Nupay adu ti nagbalin a parikutmi idiay Albania ken nabayag a naputed ti komunikasionmi iti makitkita nga organisasion ni Jehova, pulos a dinakam binaybay-an. Kanayon nga adda ditoy ti espirituna. Inwanwannakam iti tunggal addang iti dalan. Nakitak daytoy iti intero a panagbiagko.