Apay nga Agilimedda?

“AWANEN ti nadagdagsen pay ngem iti palimed.” Wenno uray kaskasano, kasta ti kuna ti pagsasao a Pranses. Daytoy kadi ti makailawlawag no apay a maragsakantayo no adda ammotayo a palimed ngem no dadduma masikorantayo no ditay maibaga? Kaskasdi, kadagiti napalabas a siglo adu a tattao ti mayat nga agilimed, a nagtitimpuyogda kadagiti nalimed a grupo nga addaan maymaysa a kalat.

Dagiti misterioso a kulto a masarakan idiay Egipto, Grecia, ken Roma mairamanda kadagiti kaunaan kadagitoy a nalimed a grupo . Idi agangay simiasi dagitoy a grupo iti narelihiosuan a nalikudanda ket naaddaanda iti politikal, ekonomiko, ken sosial a panggep. Kas pagarigan, idi nabuangay dagiti asosasion idiay Europa idi edad media, nagilimed dagiti miembroda kangrunaanna tapno masalakniban ti pagsapulanda.

Dagiti nalimed a grupo iti moderno a panawen masansan a mabuangayda gapu kadagiti nadayaw a rason, nalabit gapu “kadagiti sosial ken naparabur a panggep,” sigun iti Encyclopædia Britannica, ken “tapno maipatungpal dagiti programa iti panangtulong kadagiti marigrigat ken iti edukasion.” Adda met dagiti asosasion sekreta (fraternal organization), gunglo dagiti agtutubo, sosial a gunglo, ken dadduma pay a grupo a nalimed, wenno medio nalimed. Kadawyanna, awan dakes a panggep dagitoy a grupo, pagay-ayat laeng dagiti miembroda ti agilimed. Dagiti ritual ti pannakimiembro ket makatukay unay iti rikna ken palagdaenda ti singgalut ti panaggagayyem ken panagkaykaysa. Marikna dagiti miembro a saanda nga agbukbukod ken adda serbida. Kaaduanna, saan a pangta kadagiti saan a miembro ti kastoy a kita dagiti nalimed a grupo. Awan pagdaksanna kadagiti taga-ruar ti saanda a pannakaammo kadagiti palimed.

No Agbalin a Napeggad ti Panagilimed

Saan nga agpapada ti kinalimed dagiti amin a nalimed a grupo. Ngem adda pagdaksan dagidiay addaan “palimed iti likud dagiti palimed,” kas kuna ti Encyclopædia Britannica. Ilawlawagna nga “iti panangusarda kadagiti birngas, nainget a pannubok wenno panangipalgak,” mabalinan dagiti miembro a nangato ti saadna nga “ilasin ti bagbagida,” iti kasta maguyugoy “dagiti nababbaba ti saadna a mangikagumaan a mangragpat iti nangato a saad.” Nabatad a napeggad dagita a grupo. Dagidiay nababbaba ti saadna mabalin a saanda a pulos ammo dagiti agpayso a panggep ti organisasion, ta saanda pay a nadanon dayta a tukad ti pannakaammo. Nalaka ti mairaman iti maysa a grupo a dagiti kalat ken dagiti pamay-an ti panangragpat kadagitoy ket saan unay nga ammo ken, iti kinapudnona, nalabit saan a nailawlawag a naan-anay. Ngem ti tao a miembron ti kasta a grupo mabalin a matakuatannanto inton kamaudiananna a marigatan a rumuk-at; naparautan, no ar-arigen, kadagiti kawar ti panagilimed.

Nupay kasta, napegpeggad ti panagilimed no ilegal wenno dakes ti ar-aramiden ti maysa a grupo ket ngarud, ikagumaanda nga ilimed ti mismo a kaaddana. Wenno no agdindinamag ti kaaddana ken dagiti panggepna, mabalin nga ikagumaanna nga ilimed dagiti miembrona ken dagiti apagbiit a planona. Pudno daytoy kadagiti napeklan a grupo dagiti terorista a pasaray mangkigtot iti lubong babaen ti panangrautda.

Wen, mabalin a napeggad ti panagilimed, agpadpada kadagiti indibidual ken iti kagimongan. Panunotenyo dagiti nalimed a bunggoy dagiti agtutubo a siraranggas a mangbikbiktima kadagiti inosente, dagiti sindikato ti krimen kas iti nalimed a Mafia, dagiti grupo a mangitantandudo iti kinatan-ok dagiti puraw kas iti Ku Klux Klan,a malaksid pay kadagiti adu a grupo dagiti terorista iti aglikmut ti lubong nga agtultuloy a mangkelkeltay kadagiti gannuat a mangtun-oy iti sangalubongan a talna ken talged.

Ania ti Ar-aramidenda Ita?

Idi dekada 1950, kas di ninamnama a bunga ti Cold War, nabuangay dagiti nalimed a grupo iti sumagmamano a pagilian ti Makinlaud a Europa nga agserbi a pangibatayan kadagiti movimiento a bumusor no bilang gay-aten dagiti Soviet a sakupen ti Makinlaud a Europa. Kas pagarigan, sigun iti pagiwarnak nga Aleman a Focus, “79 a bodega dagiti nalimed nga armas” ti naipasdek idiay Austria iti daytoy a panawen. Adda dagiti pagilian ti Europa a di pay ketdi makaammo kadagitoy a grupo. Realistiko nga impadamag ti maysa a pagiwarnak idi rugrugi ti dekada 1990: “Saan pay nga ammo no mano kadagitoy nga organisasion ti aktibo ita ken no ania ti ar-aramidenda.”

Wen, pudno dayta. Siasino ti makaammo a talaga no mano kadagitoy a nalimed a grupo ita a kanito ti mangriribuk a nakarkaro ngem iti mabalin a panunoten ti asinoman kadatayo?

[Footnote]