Napukaw ti Natangsit nga Agturay ti Maysa nga Imperio
“NI Ari Belsazar,” insurat ni mammadto a Daniel, “nangaramid iti maysa a dakkel a rambak a maipaay kadagiti sangaribu a panguluenna, ket imminum iti arak iti sanguanan dagiti sangaribu.” Nupay kasta, bayat nga agtultuloy ti rambak, ti ari “nagbaliw ti kasasaadna, ket naikuleng ti panunotna ket dagiti susuop dagiti lomona naglukayda, ket dagiti tumengna nagtinnim-ogda.” Sakbay a nagngudo ti rabii, “ni Belsazar nga ari dagiti Caldeos napapatay ket ni Dario a Medo inawatna ti pagarian.”—Daniel 5:1, 6, 30, 31.
Siasino ni Belsazar? Kasano a naawagan “ti ari dagiti Caldeos”? Ania nga agpayso ti saadna iti Neo-Babiloniko nga Imperio ti Babilonia? Kasano a napukawna ti imperio?
Kadua nga Agturay Wenno Ari?
Tinukoy ni Daniel ni Nabucodonosor a kas ama ni Belsazar. (Daniel 5:2, 11, 18, 22) Nupay kasta, saan a literal daytoy a relasion. Ti libro a Nabonidus and Belshazzar, ni Raymond P. Dougherty, ipamatmatna a nalabit ni Nabucodonosor ti apongna a lakay babaen iti inana, ni Nitocris. Mabalin met a ni Nabucodonosor, gapu ta immun-una a nagari, ket “ama” ni Belsazar maigapu iti panagtawidna iti trono. (Idiligyo ti Genesis 28:10, 13.) Aniaman ti kasasaad, dagiti surat a cuneiform kadagiti sumagmamano a damili a cylinder a nasarakan iti abagatan nga Iraq idi maika-19 a siglo ninagananda ni Belsazar a kas ti inauna nga anak a lalaki ni Nabonido nga ari ti Babilonia.
Tangay intampok ti salaysay ti Daniel kapitulo 5 dagiti pasamak iti daydi rabii a pannakatnag ti Babilonia idi 539 K.K.P., saanna nga isalaysay no kasano a nagun-odan ni Belsazar ti panagturayna nga ari. Ngem mangipaay ti arkeolohia iti pamalatpatan iti relasion da Nabonido ken Belsazar. “Ipalgak dagiti surat a nakali idiay Babilonia a ni Nabonido ket naidumduma nga agturay,” kuna ni Alan Millard, arkeologo ken nalaing kadagiti kadaanan a pagsasao a Semitiko. Kuna pay ni Millard: “Nupay dina inyaleng-aleng dagiti didios ti Babilonia, . . . napalalo nga atension ti impaayna iti bulan a dios kadagiti dua a sabali a siudad, ti Ur ken Harran. Iti sumagmamano a tawen a panagturayna, di man la nagnaed ni Nabonido idiay Babilonia; nagnaed ketdi iti adayo a nadam-eg a lugar iti Teima [wenno, Tema] iti amianan nga Arabia.” Nabatad a bayat ti panagturayna adu a tiempo ti binusbos ni Nabonido iti adayo iti Babilonia a kabesera. Bayat ti kaawanna, naited ken Belsazar ti panangituray.
Tapno ad-adda pay a malawlawagan ti pudno a saad ni Belsazar, kastoy ti kuna ti maysa a dokumento a cuneiform a nadeskribir kas “Bersikulo a Salaysay ni Nabonido”: “Intalek [ni Nabonido] ti ‘Kampamento’ iti kalakayan nga (anakna a lalaki), ti inauna, dagiti tropana uray sadinot’ ayanda iti pagilian iti babaen ni Belsazar (iti pammilinna). Impabiangna ti (amin) kenkuana, intalek[na] ti kinaari kenkuana.” Isu a ni Belsazar ket kaduana idi nga agturay.
Ngem mabalin kadi nga ibilang nga ari ti kadua nga agturay? Iti kinapudnona, ipakita ti maysa nga estatua ti nagkauna nga agturay a nasarakan iti amianan a Siria idi dekada 1970 nga adda idi agturay a maawagan nga ari, idinto ta nababbaba ti saadna. Ti estatua ket estatua ti agturay iti Gozan ken nasuratan iti pagsasao dagiti taga Asiria ken iti Aramaico. Iti pagsasao dagiti Asiriano, naawaganda dayta a tao a gobernador iti Gozan, ngem iti katupagna a surat nga Aramaico, naawagan nga ari. Isu a saan a ni Belsazar ti immuna a naawagan a nakoronaan a prinsipe a sumandi nga agturay sigun kadagiti opisial a surat dagiti taga Babilonia ngem naawagan nga ari sigun iti Aramaico a surat ni Daniel.
Ti urnos da Nabonido ken Belsazar nga agkaduada nga agturay nagtultuloy agingga iti maudi nga al-aldaw ti Neo-Babiloniko nga Imperio. Gapu ta kasta, iti daydi rabii a pannakatnag ti Babilonia, intukon ni Belsazar a pagbalinenna ni Daniel a maikatlo nga agturay iti pagarian, saan a maikadua.—Daniel 5:16.
Nalabes ti Panagtalekna ken Natangsit nga Agturay
Ipamatmat dagiti maudi a pasamak iti panagturay ni Belsazar a ti prinsipe ket nalabes ti panagtalekna ken natangsit. Idi nagpatingga ti panagturayna idi Oktubre 5, 539 K.K.P., nagkamang ni Nabonido idiay Borsippa, ta inabak dagiti puersa ti Medo-Persia. Mararaut idi ti Babilonia. Ngem narikna ni Belsazar nga isut’ natalged unay iti siudad a napalawlawan kadagiti dadakkel a pader ta iti dayta met laeng a rabii, nangaramid “iti maysa a dakkel a rambak a maipaay kadagiti sangaribu a panguluenna.” Ni Herodotus, historiador a Griego idi maikalima a siglo K.K.P., kunaenna nga iti uneg ti siudad, dagiti tattao “agsasalada idi, ken agraragsakda.”
Nupay kasta, iti ruar ti bakud ti Babilonia, nasiput ti buyot ti Medo-Persia. Iti sidong ti panangiturong ni Ciro, imbaw-ingda ti pagayusan ti dandanum ti Karayan Eufrates, a nagayus a lumasat iti tengnga ti siudad. Sisasaganan a tumapog dagiti soldadona iti karayan apaman nga umababaw ti danum. Umulida iti bakras ket sumrekda iti siudad babaen kadagiti silulukat a gambang a ruangan nga adda iti pader iti sanguanan ti karayan.
No nasiputan koma ni Belsazar ti maar-aramid iti ruar ti siudad, mabalin a naiserrana koma dagiti gambang a ruangan, impuestona dagiti maingel a lallakina kadagiti pader iti abay ti karayan, ket nakemmegna koma dagiti kabusor. Imbes ketdi, idi nakainumen, impairuar ti natangsit nga ari dagiti baseha iti templo ni Jehova. Ket isu, dagiti bisita, dagiti assawa, ken kamalalana, sitatabbaaw nga imminumda kadagitoy, bayat a dinaydayawda dagiti didios ti Babilonia. Kellaat a nagparang a datdatlag ti maysa nga ima ket nagsurat iti pader ti palasio. Gapu iti butengna, pinaayaban ni Belsazar dagiti masirib a lallaki tapno maipatarusda dayta a mensahe. Ngem “saanda a kabaelan a basaen ti surat wenno maipakaammo iti ari ti katarusanna.” Idi agangay, “naisangpet ni [Daniel] iti saklang ti ari.” Babaen ti panangpaltiing ti Dios, impalgak ti natured a mammadto ni Jehova ti kaipapanan ti datdatlag a mensahe, nga impadtona ti pannakatnag ti Babilonia kadagiti Medos ken Persas.—Daniel 5:2-28.
Dagiti Medos ken Persas silalaka a pinarmekda ti siudad, ket ni Belsazar saan a nakalasat a sibibiag iti dayta a rabii. Iti ipapatayna, ken ti nabatad nga isusuko ni Nabonido ken Ciro, naggibus ti Neo-Babiloniko nga Imperio.
[Ladawan iti panid 8]
Ipatarus ni Daniel ti mensahe maipapan iti pannakaparmek ti Imperio ti Babilonia