Magurgura Gapu iti Pammatida

“Puntiriakayto ti pananggura dagiti amin a tattao maigapu iti naganko.” ​—MATEO 10:22.

1, 2. Addada kadi maisalaysayyo a pudno a kapadasan nga inibturan dagiti Saksi ni Jehova gapu iti panangannurotda kadagiti narelihiosuan a pammatida?

NAMIN-ADU a naarestar ken maulit-ulit a naisaklang kadagiti korte idiay Grecia ti maysa a mapagpiaran a makinkukua iti tiendaan a taga puro ti Creta. No pagtitiponen, nasurok nga innem a tawen a naibalud, a nayadayo iti asawana ken kadagiti lima nga annakna. Idiay Japan, naikkat iti eskuelaan ti maysa nga estudiante nga agtawen iti 17, nupay nakasingsingpet ken isu ti kalaingan iti klaseda a buklen ti 42 nga estudiante. Idiay Francia, adu dagiti naikkat lattan iti trabahoda, nupay nagaget ken napasnekda nga empleado. Ania ti pagpapadaan dagitoy a pudno a kapadasan?

² Bin-ig a Saksi ni Jehova dagiti tattao a nadakamat. Ania ti “krimen” a naaramidda? Kangrunaanna, ti panangannurotda kadagiti narelihiosuan a pammatida. Kas panangtungpal kadagiti pannursuro ni Jesu-Kristo, ti makinkukua iti tiendaan iranranudna kadagiti sabsabali ti pammatina. (Mateo 28:19, 20) Nasentensiaan kangrunaanna iti babaen ti nagkauna a linteg ti Grecia nga agkuna a maysa a krimen ti proselitismo. Naikkat ti estudiante gapu ta saan a maawat ti sinanay-Biblia a konsiensiana ti makiraman iti inkapilitan a panagsursuro iti kendo (eskrima dagiti Hapones). (Isaias 2:4) Ket naibaga kadagidiay naikkat iti trabahoda idiay Francia a ti kakaisuna a nakaikkatanda isu ti panangipabigbigda iti bagbagida kas Saksi ni Jehova.

3. Apay a manmano a mapasamak iti kaaduan kadagiti Saksi ni Jehova ti nakaro a panagsagaba iti ima dagiti dadduma a tattao?

³ Kakasta a nasaem a kapadasan ti inib-ibturan dagiti Saksi ni Jehova iti dadduma a pagilian kadagiti kallabes a tiempo. Nupay kasta, manmano a mapasamak iti kaaduan kadagiti Saksi ni Jehova ti nakaro a panagsagaba iti ima dagiti dadduma a tattao. Agdindinamag ti ili ni Jehova iti intero a lubong gapu iti nasayaat a kababalinda. Awan ngarud ti nainkalintegan a makagapu a kayat ti asinoman a ranggasan ida. (1 Pedro 2:11, 12) Saanda a makikumkumplot wenno makiramraman iti naranggas nga aramid. (1 Pedro 4:15) Iti kasupadina, ikagkagumaanda a tungpalen ti balakad ti Biblia nga agpasakupda nga umuna iti Dios, sa kadagiti sekular a gobierno. Agbaybayadda iti buis nga iparebbeng ti linteg ken ikagkagumaanda ti ‘makikappia iti isuamin a tattao.’ (Roma 12:18; 13:6, 7; 1 Pedro 2:13-17) Iti trabahoda a panangisuro iti Biblia, iparparegtada ti panagraem iti linteg, kadagiti pagalagadan iti pamilia, ken moralidad. Adu a gobierno ti mangpadpadayaw kadakuada gapu ta natulnogda iti linteg. (Roma 13:3) Kaskasdi, kas ipakita ti umuna a parapo, mabusbusorda no dadduma. Iti dadduma a pagilian, parparitan pay ketdi ida ti gobierno. Rebbeng kadi a pakasdaawantayo dayta?

Ti “Gatad” ti Panagbalin nga Adalan

4. Sigun ken Jesus, ania ti manamnama ti maysa nga agbalin nga adalanna?

⁴ Imbatad ni Jesu-Kristo no ania ti ramanen ti panagbalin nga adalanna. “Ti adipen saan a dakdakkel ngem iti apona,” kinunana kadagiti pasurotna. “No indadanesdak, idadanesdakayto met.” Adda idi dagiti nanggura ken Jesus “nga awan gapgapuna.” (Juan 15:18-20, 25; Salmo 69:4; Lucas 23:22) Namnamaen dagiti adalanna a mapasaranda met dayta​—ibubusor nga awan nainkalintegan a pakaibatayanna. Saan la a namnaminsan nga impakpakaunana kadakuada: “Puntiriakayto ti pananggura.”​—Mateo 10:22; 24:9.

5, 6. (a) Ania ti makagapu nga indagadag ni Jesus kadagiti agbalin a pasurotna a ‘pattapattaenda ti gatad’? (b) Apay a ditay koma masdaaw no busorendatayo?

⁵ Gapuna, indagadag ni Jesus kadagiti agbalin a pasurotna a “pattapattaenda ti gatad” ti panagbalin nga adalan. (Lucas 14:28, Revised Standard Version) Apay? Saan a tapno maikeddeng no rebbeng nga agbalinda a pasurotna wenno saan, no di ket tapno determinadoda a mangtungpal iti ramanen ti panagbalin a pasurotna. Masapul a nakasaganatayo a mangibtur iti aniaman a suot wenno pakarigatan a kakuykuyog dayta a pribilehio. (Lucas 14:27) Awan ti mangpilpilit kadatayo nga agserbi ken Jehova kas maysa a pasurot ni Kristo. Datayo a mismo ti sibubulos a mangikeddeng iti dayta; maysa met dayta a desision a naibatay iti pannakaammo. Ammotayon a malaksid kadagiti bendision a masagraptayo babaen ti dedikado a pannakirelasion iti Dios, agbalintayo a ‘puntiria ti pananggura.’ Saantay ngarud a masdaaw no busorendatayo. ‘Napattapattatayon ti gatad,’ ket naan-anay a nakasaganatayo a mangbayad iti dayta.​—1 Pedro 4:12-14.

⁶ Apay a dagiti dadduma, agraman dagiti turayen ti gobierno, kayatda a busoren dagiti pudno a Kristiano? Tapno masungbatan dayta, makatulong ti panangusig iti dua a relihioso a grupo idi umuna a siglo K.P. Agpadada idi a magurgura​—ngem nagduma unay dagiti makagapu.

Gumurgura ken Magurgura

7, 8. Aniada a sursuro ti nangyanninaw iti panangumsi kadagiti Gentil, ket kas resultana, ania a kababalin ti timmanor kadagiti Judio?

⁷ Idi umuna a siglo K.P., adda ti Israel iti babaen ti turay ti Roma, ket ti Judaismo a sistema ti relihion dagiti Judio, tengtenglen dagiti manangirurumen a panguluen a kas kadagiti eskriba ken Fariseo. (Mateo 23:2-4) Binallikug dagitoy panatiko a panguluen dagiti alagaden ti Linteg Mosaiko maipapan iti pannakaisina kadagiti nasion tapno maumsi dagiti di Judio. Iti panangaramidda iti dayta, nakabukelda iti relihion a nangimula iti gura kadagiti Gentil, ket iti kasta ginura met ida dagiti Gentil.

⁸ Saan a narigat para kadagiti panguluen a Judio nga itukit ti panangumsi kadagiti Gentil, tangay dagiti Judio iti daydi a tiempo imbilangda a makarimon a parparsua dagiti Gentil. Insuro dagiti panguluen ti relihion a di mabalin nga agmaymaysa ti Judio a babai a kadua dagiti Gentil, ta “maipagarup a garamugamda.” Di mabalin nga “agmaymaysa [ti lalaki a Judio] a makipulapol kadakuada ta maipagarup a mammapatayda.” Di mabalin nga usaren ti gatas nga innala ti maysa a Gentil malaksid no adda Judio a nakaimatang iti pannakaala ti gatas. Gapu iti impluensia dagiti panguluenda, adayo ti rikna ken siiinget a limmasin dagiti Judio.​—Idiligyo ti Juan 4:9.

9. Ania ti epekto ti sursuro dagiti panguluen a Judio maipanggep kadagiti di Judio?

⁹ Gapu iti kakasta a pannursuro maipanggep kadagiti di Judio, saan a nasayaat ti relasion dagiti Judio ken Gentil. Dagiti Gentil imbilangda dagiti Judio a gumurgura iti intero a sangatauan. Maipapan kadagiti Judio, kinuna ti Romano a historiador a ni Tacitus (nayanak idi agarup 56 K.P.) a “kasta unay ti busorda kadagiti amin a dadduma a tattao.” Kinuna pay ni Tacitus a dagiti Gentil a nagbalin a proselita a Judio nasursuruanda a mangtallikud iti pagilianda ken di mangipateg kadagiti pamilia ken gagayyemda. Kadawyanna, dagiti Romano pinanuynoyanda dagiti Judio, a liniklikanda gapu iti kaaduda. Ngem idi immalsa dagiti Judio idi 66 K.P., sidadangkok a bimmales dagiti nauyong a Romano, a nangiturong iti pannakadadael ti Jerusalem idi 70 K.P.

10, 11. (a) Ania ti imbilin ti Linteg Mosaiko a pannakatrato dagiti ganggannaet? (b) Ania ti maadaltayo iti napasamak iti Judaismo?

¹⁰ Kasano a naigidiat ti kasta a panangmatmat kadagiti ganggannaet iti porma ti panagdayaw a naibalabala iti Linteg Mosaiko? Pudno nga intandudo ti Linteg ti pannakaisina kadagiti nasion, ngem daytoy ket tapno masalakniban dagiti Israelita, nangnangruna ti nasin-aw a panagdayawda. (Josue 23:6-8) Nupay kasta, imparebbeng ti Linteg ti pannakatrato dagiti ganggannaet a buyogen ti kinahustisia ken di panangidumduma ken maawatda a sipaparabur​—no la ket ta saanda a sipapanayag a labsingen dagiti linteg ti Israel. (Levitico 24:22) Gapu iti panangiwaksida iti nabatad a nainkalintegan a kababagas ti Linteg maipanggep kadagiti ganggannaet, nangbukel dagiti Judio a panguluen ti relihion idi kaaldawan ni Jesus iti maysa a porma ti panagdayaw a nangiparegta iti pananggura ket iti kasta magurgura dayta. Nagbanaganna, ti nasion dagiti Judio idi umuna a siglo napukawna ti pabor ni Jehova.​—Mateo 23:38.

¹¹ Adda kadi maadaltayo iti daytoy? Wen, adda! Ti panaginlilinteg, panagpasindayag, ken panangumsi kadagidiay saantay a kapammatian dina irepresentar a siuumiso ti nasin-aw a panagdayaw ken Jehova, ken saan met a makaay-ayo kenkuana. Usigenyo dagiti matalek a Kristiano idi umuna a siglo. Saanda a ginura dagiti di Kristiano, wenno immalsa iti Roma. Nupay kasta, nagbalinda a ‘puntiria ti pananggura.’ Apay? Ken siasino dagiti nanggura kadakuada?

Dagiti Nagkauna a Kristiano​—Ginura Dagiti Siasino?

12. Kasano a silalawag nga ipakita ti Kasuratan a kayat ni Jesus a maaddaan dagiti pasurotna iti natimbeng a panangmatmat kadagiti di Kristiano?

¹² Nalawag manipud kadagiti sursuro ni Jesus a kayatna a maaddaan dagiti adalanna iti natimbeng a panangmatmat kadagiti di Kristiano. Iti sabali a bangir, kinunana a dagiti pasurotna naisinada iti lubong​—kayatna a sawen, idianda dagiti kababalin ken aramid a maikaniwas iti nalinteg a daldalan ni Jehova. Agtalinaedda a neutral no iti gubat ken politika. (Juan 17:14, 16) Iti sabali a bangir, imbes nga isungsongna ti panangbusor kadagiti di Kristiano, kinuna ni Jesus kadagiti pasurotna nga ‘ayatenda dagiti kabusorda.’ (Mateo 5:44) Indagadag ni apostol Pablo kadagiti Kristiano: “No ti kabusormo mabisin, pakanem; no mawaw, ikkam ti mainum.” (Roma 12:20) Kinunana pay kadagiti Kristiano nga ‘aramidenda ti naimbag kadagiti isuamin.’​—Galacia 6:10.

13. Apay a dagiti Judio a panguluen ti relihion kabusbusorda unay dagiti adalan ni Kristo?

¹³ Ngem di nagbayag, nagbalin dagiti adalan ni Kristo a ‘puntiria ti pananggura’ ti tallo a grupo. Umuna, dagiti Judio a panguluen ti relihion. Di pakasdaawan nga apagbiit la a naala dagiti Kristiano ti atensionda! Addaan dagiti Kristiano kadagiti nangato a prinsipio iti moralidad ken integridad, ken sireregta nga impakaammoda ti makapanamnama a mensahe. Rinibu ti nangtallikud iti Judaismo ken nagbalin a Kristiano. (Aramid 2:41; 4:4; 6:7) Iti imatang dagiti Judio a panguluen ti relihion, apostata laeng dagiti Judio nga adalan ni Jesus! (Idiligyo ti Aramid 13:45.) Nakita dagitoy a makapungtot a panguluen a pinagbalin ti Kristianidad nga awan serserbi dagiti tradisionda. Kinapudnona, kinontrana pay ketdi ti panangmatmatda kadagiti Gentil! Manipud idi 36 K.P., naipaayanen dagiti Gentil iti gundaway nga agbalin a Kristiano, a makipagkaykaysa iti pammati kadagiti Judio ken mangsagrap kadagiti pribilehio a kas iti sagsagrapen dagiti Judio a Kristiano.​—Aramid 10:34, 35.

14, 15. (a) Apay a dagiti pagano a managdaydayaw binusorda dagiti Kristiano? Mangtedkayo iti ehemplo. (b) Nagbalin dagiti nagkauna a Kristiano a ‘puntiria ti pananggura’ ti ania a maikatlo a grupo?

¹⁴ Maikadua, dagiti Kristiano ket ginura dagiti pagano a managdaydayaw. Kas pagarigan, idiay nagkauna nga Efeso, napigsa a negosio ti panangaramid kadagiti pirak a sinan-templo ni Artemis a diosa. Ngem idi nangasaba sadiay ni Pablo, adu kadagiti taga-Efeso ti nangipangag ken simmardeng a nagdaydayaw ken Artemis. Gapu ta agpeggad ti negosioda, nangparnuay dagiti platero iti riribuk. (Aramid 19:24-41) Kasta met laeng ti napasamak idi a nagsaknap ti Kristianidad idiay Bitinia (makin-amianan a laud a Turkey itan). Di nagbayag kalpasan ti pannakakompleto ti Kristiano a Griego a Kasuratan, impadamag ti gobernador ti Bitinia, ni Pliny nga Inaudi, nga awanen ti matatao dagiti templo dagiti pagano ken manmanon ti gumatang iti garami a kanen dagiti animal a pagdaton. Napabasol​—ken naidadanes​—dagiti Kristiano agsipud ta saan a kasapulan iti panagdaydayawda ti panagidaton kadagiti animal ken dagiti idolo. (Hebreo 10:1-9; 1 Juan 5:21) Nalawag a ti panagsaknap ti Kristianidad inapektaranna dagiti sumagmamano a grupo a nagunggonaan iti napaganuan a panagdayaw, ket kinarurod met dayta dagidiay naawanan iti pagsapulan ken panguartaan.

¹⁵ Maikatlo, nagbalin dagiti Kristiano a ‘puntiria ti pananggura’ dagiti nasionalistiko a Romano. Idi damo, ti ammo dagiti Romano maipapan kadagiti Kristiano ket maysa la a bassit ken nalabit panatiko a relihioso a grupo. Ngem idi agangay, patay ti pannusa iti asinoman nga agkuna laeng nga isu ket maysa a Kristiano. Apay nga imbilangda a maikari a maidadanes ken mapapatay dagiti nasingpet nga umili nga agbibiag kas Kristiano?

Dagiti Nagkauna a Kristiano​—Apay a Nagurgurada iti Kagimongan Dagiti Romano?

16. Kadagiti ania a pamay-an a nagtalinaed dagiti Kristiano a naisina iti lubong, ket kas bungana, apay a nagurgurada iti kagimongan dagiti Romano?

¹⁶ Nagurgura dagiti Kristiano iti kagimongan dagiti Romano kangrunaanna gapu iti panangannurotda kadagiti narelihiosuan a pammatida. Kas pagarigan, nagtalinaedda a saan a paset ti lubong. (Juan 15:19) Saanda a nagtakem iti gobierno, ken nagkedkedda nga agserbi iti militar. Nagbanaganna, “naibilang[da] a natay iti imatang ti lubong, ken awan serserbida iti amin nga aramid iti biag,” kuna ti historiador a ni Augustus Neander. Ti di pannakipaset iti lubong kaipapananna met ti panangidian kadagiti dakes nga aramid ti rinuker a kagimongan dagiti Romano. “Makariribuk idi iti managayat ragragsak a lubong dagiti pagano dagiti babassit a Kristiano a komunidad gapu iti kinarelihioso ken kinadesenteda,” inlawlawag ti historiador a ni Will Durant. (1 Pedro 4:3, 4) Babaen ti panangidadanes ken panangpapatayda kadagiti Kristiano, mabalin a tinarigagayan dagiti Romano a pagulimeken ti mangsidsidir a timek ti konsiensia.

17. Ania ti mangipakita a naballigi ti trabaho a panangasaba dagiti Kristiano idi umuna a siglo?

¹⁷ Dagiti Kristiano idi umuna a siglo inkaskasabada ti naimbag a damag ti Pagarian ti Dios a buyogen ti di agbalbaliw a regta. (Mateo 24:14) Idi agarup 60 K.P., naikuna ni Pablo a ti naimbag a damag ‘naikaskasaban kadagiti isuamin a parsua nga adda iti baba ti langit.’ (Colosas 1:23) Idi agngudo ti umuna a siglo, adun ti napagbalin dagiti pasurot ni Jesus nga adalan iti intero nga Imperio Romano​—iti Asia, Europa, ken Africa! Nagbalin a Kristiano uray ti dadduma a kameng ti “sangakabbalayan ni Cesar.”a (Filipos 4:22) Nangtukay iti ibubusor ti kastoy a naregta a panangaskasaba. Kuna ni Neander: “Nagtultuloy a rimmang-ay ti Kristianidad kadagiti amin a kita ti tao, ket agpeggad a madaeganna ti relihion ti estado.”

18. Kasano a ti panangipaay iti naan-anay a debosion ken Jehova ket nagbalin a pakaigapuan ti panangbusor ti Romano a gobierno kadagiti Kristiano?

¹⁸ Dagiti pasurot ni Jesus impaayda ken Jehova ti naan-anay a debosion. (Mateo 4:8-10) Nalabit a daytoy nga aspeto ti panagdayawda ti kangrunaan a nangbusoran kadakuada dagiti Romano. Pinanuynoyan dagiti Romano ti dadduma a relihion, no la ket ta agdaydayaw met iti emperador dagiti mangan-annurot kadagitoy. Di mabalin a makiraman dagiti nagkauna a Kristiano iti kasta a panagdayaw. Ammoda a manungsungbatda iti autoridad a natantan-ok ngem iti Estado ti Roma, nga isu ni Jehova a Dios. (Aramid 5:29) Gapuna, uray no mapagwadan nga umili ti maysa a Kristiano iti amin a dadduma pay a banag, naibilang latta a kabusor ti Estado.

19, 20. (a) Siasino ti kangrunaan a manungsungbat iti nagdakes a pammardaya a naisaknap maipapan kadagiti matalek a Kristiano? (b) Aniada nga ulbod a pammabasol ti naidissuor kadagiti Kristiano?

¹⁹ Adda maysa pay a makagapu no apay a nagbalin idi dagiti matalek a Kristiano a ‘puntiria ti pananggura’ iti kagimongan dagiti Romano: Naglakada a patien ti nagdakes a pammardaya maibusor kadagiti Kristiano, pammabasol a dagiti Judio a panguluen ti relihion ti kangrunaan a manungsungbat. (Aramid 17:5-8) Idi agarup 60 wenno 61 K.P., idi nga adda ni Pablo idiay Roma a mangur-uray iti panangusig ni Emperador Nero, kinuna dagiti pangulo a Judio maipapan kadagiti Kristiano: “Pudno a no maipapan itoy a sekta naammuanmi a masupsuppiat iti isuamin a lugar.” (Aramid 28:22) Awan duadua a nangngeg ni Nero ti pannakapadpadakesda. Idi 64 K.P., idi a naipabasol kenkuana ti uram idiay Roma, naikuna a dagiti Kristiano a datin a maparpardaya ti pinili a pinabasol ni Nero. Agparang a daytoy ti makagapu a nayussuat ti nadawel a panangidadanes a nairanta a mangikisap kadagiti Kristiano.

²⁰ Dagiti ulbod a pammabasol kadagiti Kristiano ket masansan a kombinasion dagiti agdadata a kinaulbod ken panangtiritir kadagiti patpatienda. Napanagananda iti ateista gapu ta maymaysa ti Dios a pagdaydayawanda ken saanda a nagdaydayaw iti emperador. Tangay binusor dagiti dadduma a di Kristiano a kameng ti pamilia dagiti Kristiano a kakabagianda, napabasol dagiti Kristiano iti panamagsisina kadagiti pamilia. (Mateo 10:21) Naawaganda iti kanibal wenno agsidsida iti tao. Sigun kadagiti dadduma, naibatay dayta a pammabalaw iti pannakaballikug ti sasao nga insawang ni Jesus iti Pangrabii ti Apo.​—Mateo 26:26-28.

21. Ania dagiti dua a rason a nagbalin dagiti Kristiano a ‘puntiria ti pananggura’?

²¹ No kasta, adda dua a kangrunaan a rason a nagbalin dagiti matalek a Kristiano a ‘puntiria ti pananggura’ dagiti Romano: (1) dagiti sursuro ken aramidda a naibatay iti Biblia, ken (2) dagiti ulbod a pammabasol kadakuada. Aniaman ti makagapu, maymaysa laeng ti panggep dagiti bumusbusor​—ti pannakaparmek ti Kristianidad. Siempre, ti agpayso a nangisungsong iti pannakaidadanes dagiti Kristiano ket dagiti kabusor a nabilbileg ngem iti tao, dagiti di makita a dakes nga espiritu.​—Efeso 6:12.

22. (a) Ania nga ehemplo ti mangipakita nga ikagkagumaan dagiti Saksi ni Jehova ti ‘agaramid iti naimbag kadagiti isuamin’? (Kitaenyo ti kahon iti panid 11.) (b) Ania ti maisalaysay iti sumaganad nga artikulo?

²² Kas kadagiti nagkauna a Kristiano, dagiti Saksi ni Jehova iti agdama a panawen nagbalinda met a ‘puntiria ti pananggura’ iti nadumaduma a pagilian. Kaskasdi, saanda a kagura dagiti saan a Saksi; saanda met nga agrebrebelde kadagiti gobierno. Iti kasupadina, agdindinamagda iti intero a lubong gapu iti panangipakitada iti napudno nga ayat kadagiti tattao, aniaman ti kasasaadda iti kagimongan, puli, ken kultura a nagtaudanda. Apay ngarud a maidaddadanesda? Ken kasano ti panangsangoda iti ibubusor? Dagitoy a saludsod ti maisalaysay iti sumaganad nga artikulo.

[Footnote]

Kasanoyo a Sungbatan?

◻ Apay nga indagadag ni Jesus kadagiti agbalin a pasurotna a pattapattaenda ti gatad ti panagbalin nga adalan?

◻ Ania ti epektona iti Judaismo ti agraraira idi a panangmatmat kadagiti saan a Judio, ket ania ti maadaltayo iti daytoy?

◻ Aniada a tallo a grupo ti nangbusor kadagiti matalek a nagkauna a Kristiano?

◻ Ania dagiti kangrunaan a rason a nagbalin dagiti nagkauna a Kristiano a ‘puntiria ti pananggura’ dagiti Romano?

[Kahon iti panid 11]

‘Panangaramid iti Naimbag Kadagiti Isuamin’

Ikagkagumaan dagiti Saksi ni Jehova a tungpalen ti balakad ti Biblia nga “aramidentayo koma ti naimbag kadagiti isuamin.” (Galacia 6:10) Kadagiti tiempo ti panagkasapulan, ti ayat iti kaarruba tignayenna ida a tumulong kadagidiay saanda a karelihionan. Kas pagarigan, idi rimsua ti riribuk idiay Rwanda idi 1994, nagboluntario dagiti Saksi idiay Europa a napan idiay Africa tapno tumulongda a mangsaranay. Napartak a naipatakder dagiti nasayaat pannakaorganisarna a kampo ken ospital iti ruar. Nawadwad a taraon, kawes, ken ules ti naisangpet babaen ti eroplano. Dagiti nagkamang a nagunggonaan iti daytoy a saranay ket nasurok a mamitlo nga ad-adu ngem kadagiti Saksi iti dayta a lugar.

[Ladawan iti panid 9]

Dagiti Kristiano idi umuna a siglo inkaskasabada ti naimbag a damag a buyogen ti di agbalbaliw a regta