Jerome​—Maysa a Kontrobersial a Nangyun-una iti Panangipatarus iti Biblia

IDI Abril 8, 1546, indeklara ti Konsilio ti Trent nga ‘inanamongan ti Iglesia Katolika [ti Latin a Vulgate] . . . ket awan ti asinoman nga aggandat wenno agdursok a sumupiat iti dayta uray pay ania ti makagapu.’ Nupay nalpas ti Vulgate nasurok a sangaribu a tawen sakbayna, nabayag idin a kontrobersial ken ti nangipatarus iti dayta, ni Jerome. Siasino ni Jerome? Apay a kontrobersial agraman ti Biblia a patarusna? Ania ti epekto ti gapuananna iti panangipatarus iti Biblia iti kaaldawantayo?

Itatanor ti Maysa nga Eskolar

Eusebius Hieronymus ti nagan ni Jerome iti Latin. Nayanak idi agarup 346 K.P. idiay Stridon, Dalmatia, a probinsia ti Roma, iti asideg ti agdama a pagbeddengan ti Italy ken Slovenia.a Adda mabalin dagiti dadakkelna, ket iti kinaagtutubona naramananna ti pagsaysayaatan ti adut’ kuartana. Pinagadalda idiay Roma. Ni Donatus, maysa a nalatak a gramatiko, ti maestrona. Nalaing ni Jerome iti gramatika, retorika, ken pilosopia. Inrugina met idi ti nagadal iti Griego.

Idi pimmanaw idiay Roma idi 366 K.P., ti la nakadandanonan ni Jerome, agingga a nakagteng idiay Aquileia, Italy, a nakasursuruanna iti asetisismo. Tangay nagustuanna dagiti kapanunotan maipapan iti nainget a panangtallikud iti bagi, asetiko ti panagbiagna ken dagiti gagayyemna kadagiti simmaganad a sumagmamano a tawen.

Idi 373 K.P., nawarawara ti grupoda. Awan ti makaammo no ania ti saanda a nagkikinnaawatan. Iti pannakaupayna, nagpadaya ni Jerome a napan idiay Bitinia, Galacia, ken Cilicia agingga a nakagteng idiay Antioquia, Siria.

Dakes ti epekto kenkuana ti nawatiwat a panagdaliasatna. Napaksuyan ken kimmapuy ti salun-at ni Jerome, ket gistay natay gapu iti gurigor. Iti suratna iti maysa a gayyemna, kinunana: “O, no kellaat la koma nga ipannak kenka ni Apo Jesu-Kristo. Nalpayen toy nanumo a bagik, nakapsut uray no saan a masakit.”

Di nagbayag, naaddaan ni Jerome iti sabali pay a parikut​—naespirituan​—a kas man la saan nga umdas ti panagsakit, kinaliday, ken pannakariribuk ti nakemna. Natagtagainepna a “naulod iti saklang ti pangukoman” ti Dios. Idi napagsaludsodan no siasino, insungbat ni Jerome: “Kristianoak.” Ngem kinuna daydiay nagsaludsod: “Agul-ulbodka. Pasurotnaka ni Cicero, saan a ni Kristo.”

Agingga iti daydi a tiempo, saan a ti Sao ti Dios no di ket dagiti napaganuan a klasika ti kangrunaan nga inadal ni Jerome. Kinunana: “Tinutuoknak ti apuy ti konsiensia.” Gapu ta kayatna a mailinteg dagiti bambanag, insapata ni Jerome iti tagtagainepna: “Apo, inlibakkan no agikutakto pay kadagiti nailubongan a libro, wenno no agbasaakto pay kadagiti kasta a libro.”

Idi agangay, inkalintegan ni Jerome a saan nga obligado a mangtungpal iti inkarina iti tagtagainep. Ngem uray kaskasano, determinado a mangtungpal iti sapatana. Gapuna, pimmanaw ni Jerome idiay Antioquia ket nagputputong idiay Chalcis iti let-ang ti Siria. Nagbiag a kas ermitanyo, ket impasnekna ti nagadal iti Biblia ken kadagiti teolohikal a literatura. Kinuna ni Jerome: “Napaspasnek ti panangbasak kadagiti libro ti Dios ngem kadagiti libro dagiti tattao.” Nasursurona met ti lokal a pagsasao ti Siria ken inrugina ti nagadal iti Hebreo iti tulong ti maysa a Judio a nagbalin a Kristiano.

Ti Bilin ti Papa

Kalpasan ti panagbiagna iti monasterio iti agarup lima a tawen, nagsubli ni Jerome idiay Antioquia tapno ituloyna ti panagadalna. Ngem nasangpetanna a nakaro ti pannakabingbingay ti simbaan. Kinapudnona, idi adda pay la iti let-ang, nagpabalakad ni Jerome ken Papa Damasus, a kinunana: “Nabingbingay ti simbaan iti tallo a bunggoy, ket agragut ti tunggal maysa kadagitoy a gumun-od iti suportak.”

Idi agangay, dimmasig ni Jerome ken Paulinus, maysa kadagiti tallo a lallaki a nangawag iti bagina nga obispo ti Antioquia. Immannugot ni Jerome a pakonsagrar ken Paulinus iti dua a kondision. Umuna, kayatna a nawaya a mangtun-oy kadagiti arapaapna iti monasterio. Ken maikadua, impettengna a saan a maobligar a mangannong iti aniaman a rebbengen ti padi iti simbaan.

Idi 381 K.P., kinuyog ni Jerome ni Paulinus iti Konsilio ti Constantinople ket kalpasanna kinaduana a napan idiay Roma. Nadlaw a dagus ni Papa Damasus a nautek ken nalaing ni Jerome iti lenguahe. Kalpasan ti makatawen, naital-o ni Jerome iti natan-ok a saad kas pribado a sekretario ni Damasus.

Kas sekretario, saan a naliklikan ni Jerome ti kontrobersia. Agparang nga isu ketdi ti nangparnuay iti dayta. Kas pagarigan, nagtultuloy a nagbiag kas asetiko nupay nanam-ay ti biag iti pagtaengan ti papa. Maysa pay, gapu iti panangitandudona iti nakasimsimple a panagbiagna ken nainget a panangbabalawna iti nailubongan a panaglablabes ti klero, adu ti nagbalin a kabusor ni Jerome.

Ngem uray no adda dagiti nangbabalaw kenkuana, naan-anay a sinuportaran ni Papa Damasus ni Jerome. Adda naimbag a rason ti papa a mangparegta ken Jerome a mangituloy iti panagsukisokna iti Biblia. Iti daydi a tiempo, adu dagiti Latin a bersion ti Biblia a maar-aramat. Adu kadagitoy ti saan a naannad ti pannakaipatarusna, a naglaonda kadagiti agdadata a kamali. Pakadanagan met idi ni Damasus ti pannakabingay ti Makindaya ken Makinlaud a sakup ti simbaan gapu iti lenguahe. Iti Daya, manmano ti makaammo iti Latin; iti Laud, basbassit ti makaammo iti Griego.

Gapuna, tinarigagayan ni Papa Damasus nga adda koma rebisado a Latin a patarus dagiti Ebanghelio. Kayat ni Damasus ti Latin a patarus nga umiso ti panangipaulogna iti orihinal a Griego, ngem nasayud ken nalawag. Maysa ni Jerome kadagiti sumagmamano nga eskolar a makaipaay iti kasta a patarus. Maikari unay a mangaramid iti dayta agsipud ta nalaing iti Griego, Latin, ken Siriac ken umdas ti pannakaammona iti Hebreo. Isu nga iti panangibilin ni Damasus, inrugi ni Jerome ti maysa a proyekto a nangusaranna iti simmaganad a 20 a tawen ti biagna.

Dumegdeg ti Kontrobersia

Nupay nagpartak ti panangipatarusna kadagiti Ebanghelio, nalawag ti panagipatarus ni Jerome ken nagsayaat ti pamay-anna. Pinagdidiligna amin a Griego a manuskrito nga adda idi. Inaturna ti estilo ken kababagas ti Latin a teksto tapno ad-adda a maitunos iti Griego a teksto.

Nagustuan ti kaaduan ti patarus ni Jerome iti uppat nga Ebanghelio, kasta met ti panangrebisarna iti Latin a bersion ti Salmo, a naibatay iti Griego a teksto ti Septuagint. Ngem adda latta dagiti nangbabalaw kenkuana. Insurat ni Jerome: “Adda dagiti makarimon a parsua nga inggagarada ti nangbabalaw kaniak, nga inkagumaak kano nga inatur ti dadduma a teksto kadagiti ebanghelio, a maikaniwas iti autoridad dagiti sibilisado a tattao idi un-unana ken iti kapanunotan ti intero a lubong.” Dimmegdeg ti kakasta a pammabalaw kalpasan ti ipapatay ni Papa Damasus idi 384 K.P. Saan nga agkadutdotan da Jerome ken ti baro a papa, isu a pimmanaw idiay Roma. Naminsan pay, nagpadaya ni Jerome.

Itatanor ti Maysa nga Eskolar ti Hebreo

Idi 386 K.P., nagnaed ni Jerome idiay Betlehem, a nagtalinaedanna iti nabatbati a paset ti panagbiagna. Kaduana ti bassit a bunggoy dagiti nasungdo a pasurotna, agraman ni Paula, maysa a nabaknang ken natan-ok a babai a taga Roma. Nagbalin nga asetiko ni Paula kas bunga ti panangaskasaba ni Jerome. Inggastuanna ti pannakaipasdek ti maysa a monasterio iti panangimaton ni Jerome. Sadiay nga inaramid ni Jerome ti kasayaatan nga obrana kas eskolar iti unos ti panagbiagna.

Iti panagnaedna idiay Palestina, naaddaan ni Jerome iti gundaway a mangparang-ay iti pannakaawatna iti Hebreo. Nangtangdan iti sumagmamano a Judio a mannursuro a tumulong kenkuana a mangtarus kadagiti narikrikut nga aspeto ti lenguahe. Ngem uray no adda mangisuro, saan a nalaka daydi. Maipapan iti maysa a maestro, ni Baraninas a taga Tiberias, kinuna ni Jerome: “Narigat ken dakkel ti nagastosko iti panangalak ken Baraninas a mangisuro kaniak iti rabii.” Apay a rabii ti panagadalda? Agsipud ta mabuteng ni Baraninas a maammuan dagiti padana a Judio nga isu ket makilanglangen iti maysa a “Kristiano”!

Idi kaaldawan ni Jerome, masansan nga uyawen dagiti Judio dagiti Gentil a makasao iti Hebreo gapu ta saan nga umiso ti panangibalikasda. Ngem inkarigatan ni Jerome ti nagadal ket nasursurona ti husto a pannakaibalikas dagiti sasao. Insurat met ni Jerome ti adu a Hebreo a sao iti Latin. Saan laeng a nakatulong daytoy kenkuana a manglagip kadagiti sao no di ket sinaluadanna pay ti pannakaibalikas ti Hebreo iti daydi a tiempo.

Ti Kangrunaan a Nangbabalawanda ken Jerome

Saan a nalawag no kasano kaadu ti paset ti Biblia nga inranta ni Papa Damasus nga ipatarus ni Jerome. Ngem nabatad no kasano ti panangmatmat ni Jerome iti dayta a banag. Maymaysa ti adda iti panunot ni Jerome ken determinado. Agragut a mangaramid iti banag a “makagunggona iti Simbaan, a maikari nga ipatawid.” Gapuna, inkeddengna ti mangaramid iti rebisado a Latin a patarus iti intero a Biblia.

Para iti Hebreo a Kasuratan, inranta ni Jerome nga ibatay ti patarusna iti Septuagint. Daytoy a Griego a patarus ti Hebreo a Kasuratan, a damo a naipatarus idi maikatlo a siglo K.K.P., ket imbilang ti adu kas direkta nga impaltiing ti Dios. Dayta ti gapuna a nagsaknap ti Septuagint kadagiti Griego ti pagsasaona a Kristiano iti daydi a tiempo.

Nupay kasta, kabayatan ti panangipatarus ni Jerome, natakuatanna nga adda dagiti saan nga agtutunos a paset dagiti Griego a manuskrito, nga umasping kadagidiay nasarakanna iti Latin. Nadismaya ni Jerome. Kamaudiananna, napanunotna a tapno makaaramid iti mapagtalkan a patarus, saanen nga agkonsulta kadagiti Griego a manuskrito, uray iti maipatpateg unay a Septuagint, ket ti orihinal a Hebreo a teksto a mismo ti usarenna.

Nasupiat daytoy a desision. Inawagan dagiti dadduma ni Jerome kas palsipikador iti teksto, managtabbaaw iti Dios, a tinallikudanna dagiti tradision ti simbaan tapno maay-ayo dagiti Judio. Uray ni Augustine​—ti kangrunaan a teologo ti simbaan iti daydi a tiempo​—impakpakaasina ken Jerome a subliananna ti teksto ti Septuagint, a kunana: “No ti patarusmo ti ad-adda a maaramat iti adu a simbaan, maamakak di la ket ta iti pannakaibasa ti Kasuratan, saan nga agkikinnaawatan dagiti Latin a Simbaan ken Griego a Simbaan.”

Wen, maamak ni Augustine amangan no mabingay ti simbaan no usaren dagiti simbaan iti Laud ti Latin a teksto ni Jerome​—a naibatay kadagiti Hebreo a teksto​—idinto ta ti bersion a Septuagint ti us-usaren pay laeng idi dagiti Griego a simbaan iti Daya.b Maysa pay, inkalintegan ni Augustine a saan nga umiso nga iwalin ti Septuagint gapu iti patarus a ni laeng Jerome ti makaidepensa.

Ania ti reaksion ni Jerome kadagitoy amin a bumusbusor? Kas iti sigud, saan nga inkaskaso ni Jerome dagiti nangbabalaw kenkuana. Intultuloyna ti nagipatarus a direkta manipud iti Hebreo, ket idi tawen 405 K.P., nalpasnan ti Latin a Bibliana. Adu a tawen kalpasanna, naawagan ti patarusna iti Vulgate, a tumukoy iti bersion a sapasap a maawat (“komon, daydiay popular” ti kayat a sawen ti Latin a vulgatus).

Dagiti Manayon a Gapuananna

Saan la a basta rebision ti sabali a teksto ti patarus ni Jerome iti Hebreo a Kasuratan. Kadagiti simmarsaruno a kaputotan, binalbaliwanna ti wagas a panangadal ken panangipatarus iti Biblia. Kinuna ti historiador a ni Will Durant a “ti Vulgate ti katan-okan ken kabilgan ti impluensiana a literatura iti maikapat a siglo.”

Nupay natadem ti dila ken mannakisupiat ni Jerome, agmaymaysa nga intandudona ti panangaramat iti naipaltiing a Hebreo a teksto iti panagsirarak iti Biblia. Buyogen ti nasiput a matana, inadal ken pinagdidiligna dagiti nagkauna a Hebreo ken Griego a manuskrito ti Biblia a ditay magun-odan itan. Maysa pay, immun-una ti obrana ngem ti obra dagiti Judio a Masorete. No kasta, maysa ti Vulgate a nagpateg a reperensia iti panamagdidilig kadagiti alternatibo a pannakaipatarus dagiti teksto ti Biblia.

Nupay saanda nga anamongan ti nalabes a kababalinna wenno dagiti narelihiosuan a kapanunotanna, apresiaren dagiti mangipatpateg iti Sao ti Dios ti kinapinget daytoy a kontrobersial a tao, a maysa kadagiti immuna a nangipatarus iti Biblia. Wen, naragpat ni Jerome ti kalatna​—nakaaramid iti banag a “maikari nga ipatawid.”

[Footnotes]

[Ladawan iti panid 28]

Estatua ni Jerome idiay Betlehem

[Credit Line]

Garo Nalbandian

[Picture Credit Lines iti panid 26]

Ngato a kannigid, Hebreo a manuskrito: Iti pammalubos ti Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem; Baba a kannigid, Siriac a manuskrito: Nakopia iti naayat a pammalubos ti The Trustees of Chester Beatty Library, Dublin; Ngato a tengnga, Griego a manuskrito: Iti pammalubos ti Israel Antiquities Authority