Uray iti Natay a Lenguahe Sibibiag ti Biblia

KADAGITI naglabas a sumagmamano a siglo, saanen a maus-usar ti di kumurang a kagudua kadagiti lenguahe iti lubong. Matay ti maysa a lenguahe no awanen dagiti katutubo a mangus-usar iti dayta. Iti dayta nga anag, maibilang ti Latin kas “natay a lenguahe,” uray pay no nasaknap a maad-adal dayta ken nagtalinaed kas opisial a pagsasao ti Vatican City.

Latin met ti lenguahe ti dadduma kadagiti immuna a nagipatarus iti Biblia. Dagiti kadi kasta a patarus ti Biblia a nangaramat iti saanen a maus-usar a lenguahe ket mabalin a “sibibiag” pay laeng ita, a mangapektar kadagiti agbasbasa iti Biblia? Ti makapainteres a pakasaritaan dagiti kasta a patarus ti tumulong a mangsungbat iti dayta a saludsod.

Dagiti Kadaanan a Latin a Patarus

Latin ti umuna a lenguahe ti Roma. Ngem idi nagsurat ni apostol Pablo iti komunidad dagiti Kristiano iti dayta a siudad, Griego ti inusarna.a Saan a parikut dayta, yantangay dagiti umili agpada nga us-usarenda dagita a lenguahe. Gapu ta adu kadagiti umili ti Roma ti naggapu iti paset ti Asia nga agus-usar iti Griego, makuna nga agbalbalinen a Griego ti siudad. Nadumaduma ti lenguahe dagiti rehion a masakupan ti Imperio ti Roma. Ngem bayat a dumakdakkel ti imperio, umad-adu met ti agus-usar iti Latin. Kas resultana, ti Nasantuan a Kasuratan iti Griego ket naipatarus iti Latin. Agparang a naaramid dayta idi maikadua a siglo K.P. idiay North Africa.

Dagita a patarus ket naawagan kas ti Vetus Latina, wenno ti Daan a Latin a bersion. Awanen ti magun-odan ita a nagkauna a manuskrito ti kompleto a Latin a patarus ti Kasuratan. Dagiti pasetna a magun-odan ita ken dagiti pasetna nga inadaw dagiti nagkauna a mannurat ipamatmatda a ti Vetus Latina ket saan nga impatarus ti maymaysa a tao. Imbes ketdi, agparang nga impatarus dayta ti nadumaduma nga agipatpatarus a nagbiag iti nagduduma a tiempo ken lugar. Gapuna, ad-adda a maitutop nga ibaga a maysa dayta a koleksion dagiti patarus manipud iti Griego.

Gapu iti tarigagayda a maipatarus ti Kasuratan iti Latin, adda dagidiay nangipaulog iti dayta iti bukodda isu a nagresulta iti nagduduma a patarus. Idi arinunos ti maikapat a siglo K.P., patien ni Augustine a “tunggal maysa nga addaan iti Griego a manuskrito ken mangipagarup nga adda pannakaammona iti dua a lenguahe​—uray no bassit laeng​—impatarusna dayta” iti Latin. Iti panangmatmat ni Augustine ken ti dadduma pay, adu unayen dagiti patarus a magun-odan ken mapagduaduaan ti kinaumiso dagita.

Ti Patarus ni Jerome

Ti lalaki a nangpadas a mamagpatingga iti panagduduma dagiti patarus ket ni Jerome, a nagserbi idi kas sekretario ni Damasus, ti obispo ti Roma idi 382 K.P. Ti obispo imparebisarna ken Jerome ti Latin a patarus ti Ebanghelio, ket nairingpasna dayta iti sumagmamano laeng a tawen. Kalpasanna, rinebisarna ti Latin a patarus ti dadduma pay a libro ti Biblia.

Ti bersion ni Jerome, a naawagan idi agangay iti Vulgate, ket naibatay iti nagduduma a patarus. Ti Salmo iti bersionna ket naibatay iti Septuagint, maysa a Griego a patarus ti Hebreo a Kasuratan a nairingpas idi maikadua a siglo K.K.P. Rinebisarna dagiti Ebanghelio ken impatarusna pay ti adu a paset ti Hebreo a Kasuratan manipud iti orihinal a Hebreo. Ti dadduma nga agipatpatarus ti nalabit a nangrebisar kadagiti dadduma a paset ti Kasuratan. Adda dagiti paset ti Vetus Latina a naitipon idi agangay iti Vulgate a patarus ni Jerome.

Manmano idi damo ti nangakseptar iti patarus ni Jerome. Krinitikar pay ketdi dayta ni Augustine. Kaskasdi, in-inut a napaneknekan a dayta a patarus ti kasayaatan a pagtuladan dagiti Biblia a kompleto ti librona. Idi maikawalo ken maikasiam a siglo, dagiti eskolar a kas kada Alcuin ken Theodulf inaturda dagiti kamali a sasao ken teksto a nakastrek iti bersion ni Jerome gapu iti maulit-ulit a pannakakopiana. Dadduma ti nangbingay-bingay kadagiti teksto iti nagduduma a kapitulo tapno nalaklaka nga adalen ti Kasuratan. Idi naimbento ti pagimprentaan, ti bersion ni Jerome ti kaunaan a Biblia a nayimprenta.

Iti Konsilio ti Trent idi 1546, ti Iglesia Katolika damo nga inawaganna iti Vulgate ti bersion ni Jerome. Indeklara ti konsilio nga “autentiko” daytoy a Biblia, a pinagbalinda kas reperensia dagiti Katoliko. Malaksid iti dayta, imbilin pay ti konsilio ti pannakarebisar dayta a bersion. Imatonan dayta dagiti espesial a komite ngem inkeddeng ni Pope Sixtus V nga iringpasna dayta a bukbukodna gapu ta matektekan a manguray iti pannakairingpasna ken agtalek unay iti bagina. Nangrugi a mayimprenta ti rebisionna idi natay ti papa idi 1590. Ngem saan met laeng a kayat nga usaren dayta dagiti kardinal gapu ta nagadu ti kamalina, isu nga impaisublida dagiti naiwarasen.

Maysa a baro a bersion a naipablaak idi 1592 iti sidong ti panangimaton ni Pope Clement VIII ti naawagan idi agangay kas Sixtine Clementine nga edision. Nagtalinaed dayta kas ti opisial a bersion ti Iglesia Katolika iti sumagmamano a tiempo. Ti Sixtine Clementine Vulgate ti nagbalin met a pagibatayan dagiti Katoliko a bersion a naipatarus iti lokal a pagsasao, kas iti Antonio Martini a bersion a naipatarus iti Italiano, a nairingpas idi 1781.

Moderno a Biblia iti Latin

Idi maika-20 a siglo, nakita a mabalin pay a pasayaaten dagiti nagduduma a bersion ti Biblia a kas iti Vulgate. Tapno maitungpal dayta, idi 1965 ti Iglesia Katolika binuangayna ti Commission for the New Vulgate ken impaannongna iti dayta a grupo ti pannakarebisar ti Latin a patarus maibatay iti kabaruan a pannakaammo. Dayta ti mausar kadagiti misa ti Katoliko nga agus-usar iti Latin.

Naipablaak idi 1969 ti umuna a benneg ti baro a patarus ket idi 1979, ni Pope John Paul II inaprobaranna ti Nova Vulgata. Ti umuna nga edision ket naglaon iti nagan ti Dios a Iahveh, a nagparang iti nagduduma a bersikulo agraman iti Exodo 3:15 ken 6:3. Kalpasanna, kas kinuna ti maysa a kameng ti komite maipapan iti maikadua nga opisial nga edision a naipablaak idi 1986, “ladingitenmi . . . a ti Dominus [‘Apo’] ket naisukat iti Iahveh.”

No kasano a nakritikar ti Vulgate sumagmamano a siglo sakbayna, kasta met laeng ti Nova Vulgata. Krinitikar pay ketdi dayta dagiti Katoliko nga eskolar. Nupay naiparang dayta kas patarus a mamagkaykaysa kadagiti relihion nga agkunkuna a Kristiano, imbilang dayta ti adu kas lapped iti panagkaykaysa dagiti saan nga agkakarelihion nga agipatpatarus iti Biblia. Inkeddeng ngamin dayta ti papa kas pagibatayan a patarus, imbes a ti orihinal a manuskrito no adda panagduadua mainaig iti panangipatarus iti maysa a teksto iti sabali a lenguahe. Idiay Germany, ti Nova Vulgata ti kangrunaan a pagsusupiatan dagiti Protestante ken Katoliko mainaig iti pannakarebisar ti maysa a patarus nga agpada nga akseptarenda. Sigun iti akusasion dagiti Protestante, dagiti Katoliko ipilitda nga itunos dayta a baro a patarus iti Nova Vulgata.

Nupay manmanon a maus-usar ti Latin, ti Biblia iti Latin ket addaan iti direkta ken saan a direkta nga impluensia iti minilion nga agbasbasa. Dayta ti nagtaudan dagiti narelihiosuan a termino iti adu a lenguahe. Ngem iti aniaman a lenguahe a naipatarus ti Sao ti Dios, agtultuloy dayta a namagbalbaliw iti biag ti minilion a tattao a situtulnog a mangikagkagumaan nga agbiag maitunos kadagiti agkakapateg a pannursurona.​—Hebreo 4:12.

[Footnote]

[Blurb iti panid 23]

Inaprobaran ni Pope John Paul II ti Nova Vulgata. Ti umuna nga edision ket naglaon iti nagan ti Dios a Iahveh

[Kahon iti panid 21]

DAGITI LIMMATAK A SASAO

Ti Vetus Latina, a naipatarus manipud iti Griego, ket naglaon iti adu a sasao a limmatak idi agangay. Ti maysa kadagita ket ti pannakaipatarus ti Griego a sao a di·a·theʹke, “tulag,” wenno “testamento.” (2 Corinto 3:14) Gapu iti dayta a patarus, adu a tattao ti mangtukoy iti Hebreo ken Griego a Kasuratan kas ti Daan a Tulag ken ti Baro a Tulag.

[Kahon iti panid 23]

MAPAGSUSUPIATAN NGA INSTRUKSION

Idi 2001, kalpasan ti uppat a tawen a panagsangal, ti Vatican Congregation for Divine Worship ken ti Discipline of the Sacraments impablaakda ti Liturgiam authenticam (Authentic Liturgy) nga instruksion. Adu a Katoliko nga eskolar ti napalalo a nangkritikar iti dayta.

Sigun iti daytoy nga instruksion, yantangay ti Nova Vulgata ti opisial nga edision ti simbaan, dayta ti agserbi a pagannurotan ti amin a patarus, uray no naiduma dayta iti kunaen dagiti orihinal a manuskrito. Ti laeng Biblia a maitunos iti dayta nga instruksion ti akseptaren dagiti Katoliko a klero. Ibaga dayta nga instruksion a kadagiti Katoliko a bersion, “ti nagan ti mannakabalin-amin a Dios nga irepresentar ti Hebreo a tetragrammaton (YHWH)” ket masapul a maipatarus iti “aniaman a sao a katupag” ti Dominus, wenno “Apo,” kas inannurot ti maikadua nga edision ti Nova Vulgata​—uray pay no ti umuna nga edision inusarna ti “Iahveh.”b

[Footnote]

[Ladawan iti panid 22]

Ti Alcuin a bersion ti Latin a Biblia, 800 K.P.

[Credit Line]

Manipud iti Paléographìe latine, ni F. Steffens (www.archivi.beniculturali.it)

[Dagiti Ladawan iti panid 22]

Sixtine Clementine Vulgate, 1592

[Dagiti Ladawan iti panid 23]

Exodo 3:15, Nova Vulgata, 1979

[Credit Line]

© 2008 Libreria Editrice Vaticana