Rashi​—Naimpluensia a Komentarista ti Biblia

ANIA ti maysa kadagiti kaunaan a libro a naimaldit iti Hebreo? Maysa a komentario iti Pentateuko (dagiti lima a libro ni Moises). Naipablaak daytoy idiay Reggio Calabria, Italia, idi 1475. Ti autorna? Maysa a lalaki a naawagan Rashi.

Apay koma a maipaayan ti maysa a komentario iti kastoy a naisangsangayan a pammadayaw? Iti librona a Rashi​—The Man and His World, kuna ni Esra Shereshevsky a “nagbalin [ti komentario ni Rashi] a kangrunaan a libro iti pagtaengan dagiti Judio ken iti balay a pagadalan. Awanen ti sabali pay a gapuanan iti literatura dagiti Judio a naipaayan iti kasta a pannakabigbig . . . Adda nasurok a 200 a kanayonan a komentario a direkta a nangusig iti komentario ni Rashi iti Pentateuko.”

Dagiti laeng aya Judio ti naapektaran ti komentario ni Rashi? Nupay di ammo ti adu, ti komentario ni Rashi iti Hebreo a Kasuratan inimpluensiaanna dagiti patarus ti Biblia kadagiti naglabas a siglo. Ngem siasino ni Rashi, ken kasano a naaddaan iti kasta nga impluensia?

Siasino ni Rashi?

Nayanak ni Rashi idiay Troyes, Francia, idi tawen 1040.a Idi agtutubo pay laeng, nageskuela kadagiti narelihiosuan nga akademia dagiti Judio idiay Worms ken Mainz sadi Rhineland. Nagadal sadiay iti sidong ti sumagmamano kadagiti kalatakan idi a Judio nga eskolar idiay Europa. Idi agarup 25 ti tawenna, napilitan a nagsubli idiay Troyes gapu iti personal a kasasaadna. Tangay mabigbigbig idin kas naidaddaduma nga eskolar, napartak a nagbalin ni Rashi a relihioso a lider ti lokal a komunidad dagiti Judio ken nangipasdek iti bukodna a narelihiosuan nga akademia. Idi agangay, dakdakkel pay ketdin ti impluensia daytoy baro a sentro ti pagadalan dagiti Judio ngem kadagidiay akademia dagiti maestro ni Rashi idiay Alemania.

Iti daydi a tiempo, medio natalna ken naannayas ti panaglalangen dagiti Judio idiay Francia ken dagiti kaarrubada nga agkunkuna a Kristiano, isut’ gapuna a nawaywaya ni Rashi a mangaramid kadagiti gannuatna kas eskolar. Ngem saan a maysa nga eskolar a suminsina iti kagimongan. Nupay nalatak kas mannursuro ken pangulo ti akademia, panagaramid iti arak ti pangal-alaan ni Rashi iti pagbiagna. Gapu ta adu ti ammona kadagiti kastoy a gagangay a trabaho, masansan a makapulapolna dagiti ordinario a Judio, ket nakatulong daytoy kenkuana a mangtarus iti kasasaadda ken makipagrikna kadakuada. Ti lokasion ti Troyes nakatulong met iti nauneg a pannakaawat ni Rashi. Tangay adda iti kangrunaan a ruta dagiti komersiante, nagserbi ti siudad a pagdudupudopan dagiti tattao a naggapu iti nagduduma a pagilian. Gapu iti daytoy, nagbalin a pamiliar ken Rashi dagiti ugali ken kustombre ti nagduduma a nasion.

Apay a Kasapulan ti Maysa a Komentario?

Pagaammo a Judio dagiti tattao ti libro. Ngem ti “libro”​—ti Biblia​—naisurat iti Hebreo, ket Aleman, Arabe, Español, Pranses, ken adu a dadduma pay a pagsasao ti ar-aramaten idin “dagiti tattao.” Nupay maisursuro pay laeng idi ti Hebreo kadagiti kaaduan a Judio manipud iti kinaubingda, adu dagiti termino ti Biblia a saanda unay a maawatan. Maysa pay, iti las-ud ti adu a siglo, adda napigsa a pagannayasan ti rabbiniko a Judaismo a manglapped kadagiti tattao a mangtakuat iti literal a kaipapanan ti teksto ti Biblia. Naruay idi dagiti alegoria ken sarsarita maipanggep kadagiti sasao ken bersikulo ti Biblia. Adu kadagita a komento ken estoria ti nailanad kadagiti dadakkel a tomo dagiti kasuratan, a no pagtitiponen, maawagan Midrash.b

Maysa met nga eskolar iti Biblia ti apoko ni Rashi a ni Rabbi Samuel ben Meir (Rashbam). Iti komentariona iti Genesis 37:2, kinunana a “dagiti immun-una a komentarista [kasakbayan ni Rashi] . . . agduyosda a mangikasaba kadagiti sermon (derashot), nga imbilangda nga isu ti kapatgan a panggep, [ngem] saanda nga ugali nga ibuksilan ti literal a kaipapanan ti teksto ti Biblia.” Maipapan iti daytoy a pagannayasan, insurat ni Dr. A. Cohen (chief editor ti Soncino Books of the Bible): “Pudno a nangipasdek dagiti Rabbi iti paglintegan a di maawat ti interpretasion a di maitunos iti peshat wenno nalawag a kaipapanan ti teksto; ngem iti kinapudnona, saanda unay nga inkankano daytoy a paglintegan.” Iti kasta a narelihiosuan a kasasaad, matikaw ti ordinario a Judio no agbasa iti teksto ti Biblia ket kasapulanna ti mangilawlawag iti dayta.

Ti Kalat ken Dagiti Metodo ni Rashi

Nabayag idin a kalat ni Rashi a maawatan dagiti amin a Judio ti teksto ti Hebreo a Kasuratan. Tapno matungpal daytoy, inrugina ti nagurnong kadagiti kuaderno a nakaisuratan dagiti komento maipapan kadagiti espesipiko a sasao ken bersikulo nga iti pagarupna ket saan a matarusan ti agbasa. Nadakamat kadagiti nota ni Rashi ti eksplanasion dagiti mannursurona ken inusarna ti nabaknang a pannakaammona iti naan-anay a saklawen ti rabbiniko a literatura. Iti panangadalna iti lenguahe, inusar ni Rashi ti amin a mabalinna a pangalaan iti impormasion. Inadalna no kasano a dagiti tulnek ken dagiti accent mark nga inusar dagiti Masorete apektaranda ti kaipapanan ti teksto. Iti komentariona iti Pentateuko, namin-adu a nagkonsulta iti Aramaico a patarus (Targum ni Onkelos) tapno maibuksilan ti kayulogan ti maysa a sao. Nalaing ni Rashi a mangibagay ken magipamuspusan kadagiti bambanag iti panangusigna kadagiti di pay idi natakuatan a posibilidad iti panangilawlawag kadagiti preposition, conjunction, kayulogan dagiti verbo, ken dadduma pay nga aspeto ti gramatika ken sintaks. Dakkel ti naitulong dagiti kasta a komento iti panangtarus iti sintaks ken gramatika ti Hebreo a pagsasao.

Maisupadi iti napigsa a pagannayasan iti rabbiniko a Judaismo, nagtultuloy nga inkagumaan ni Rashi nga impaganetget ti simple ken literal a kaipapanan ti maysa a teksto. Ngem di mabalin nga ipuera ti literatura a Midrash a pagaammo unay dagiti Judio. Nakakadkadlaw iti komentario ni Rashi ti wagasna a mangikonektar kadagiti mismo a kasuratan iti Midrash a masansan a manglibeg iti literal a kaipapanan ti teksto ti Biblia.

Iti komentona iti Genesis 3:8, inlawlawag ni Rashi: “Adu dagiti aggadicc a midrashim a siuumiso nga inurnosen dagiti Mamasiribtayo iti Bereshit Rabbah ken dadduma pay nga antolohia iti midrash. Nupay kasta, ti laeng pakaseknak isu ti simple ken nalawag a kaipapanan (peshat) ti bersikulo, ken dagiti kasta nga aggadot kas ilawlawag ti Nainkasuratan a salaysay sigun iti kontekstona.” Babaen ti panangpili ken panangaturna kadagiti laeng midrashim nga iti pagarupna ket makatulong a manglawlawag iti kaipapanan wenno konteksto ti maysa a bersikulo, impuera wenno inikkat ni Rashi dagiti midrashim a pakaigapuan ti panagsisimparat ken pannakariro. Kas resulta ti kastoy a panangatur, nagbalin a pamiliar kadagiti simmarsaruno a kaputotan dagiti Judio kangrunaanna dagiti nagsasayaat a pili ni Rashi iti Midrash.

Nupay sipaparabur a pinadayawanna dagiti mannursurona, saan a bimdeng ni Rashi a sumupiat no iti panagkunana ket maikontra dagiti eksplanasionda iti nalawag a kaipapanan ti maysa a teksto. No dina maawatan ti maysa a teksto wenno ipagarupna a saan a husto ti panangilawlawagna idi iti dayta, madadaan a mangamin iti daytoy, a dinakamatna pay ketdi dagiti gundaway nga isu ket tinulongan dagiti estudiantena a mangilinteg iti pannakaawatna.

Naimpluensiaan Kadagiti Kasasaad Idi Kaaldawanna

Ni Rashi ket maysa a tao a di paudi iti panawen. Maipapan iti dayta, astoy ti pananggupgop ti maysa nga autor: “Ti dakkel a naitulong [ni Rashi] iti biag dagiti Judio isu ti panangipaulogna kadagiti amin a napateg a teksto iti pagsasao iti daydi a tiempo. Nalawag ken nalaka a maawatan dagiti sao nga inaramatna, a buyogen ti kinapasnek ken kinadungngo, agraman naisangsangayan a kinalaing ken kinasaririt, nga uray la naibilang dagiti komentariona a sagrado ken maipatpateg kas literatura. Nagsurat ni Rashi iti Hebreo a kas man la Pranses, a buyogen ti kinasirib ken kinangayed. No awan mausarna nga eksakto a sao a Hebreo, sao a Pranses ti aramatenna, a nadeletiar kadagiti letra a Hebreo.” Dagitoy a Pranses a sasao a naisurat iti Hebreo​—nasurok a 3,500 a sasao ti inusar ni Rashi​—nagbalinda a napateg a reperensia dagiti agad-adal iti pilolohia ken pannakaibalikas ti Kadaanan a Pranses.

Nupay medio natalingenngen ti kasasaad a nariingan ni Rashi, kadagiti tawen ti kinalakayna, dumegdegdeg ti panagbinnusor dagiti Judio ken dagiti agkunkuna a Kristiano. Idi 1096, rinaut ti Umuna a Krusada dagiti Judio idiay Rhineland, a nagadalan idi ni Rashi. Rinibu a Judio ti napapatay. Idi madamag ni Rashi dagitoy a panangpapatay, agparang a naapektaran ti salun-atna (a nagtultuloy a kimmaro agingga iti ipapatayna idi 1105). Manipud idin, dakkel ti namalbaliwan dagiti komentariona iti Kasuratan. Ti maysa a nalatak a pagarigan isu ti Isaias kapitulo 53, a nangdakamat iti agsagsagaba nga adipen ni Jehova. Kas iti Talmud, inyaplikar idi ni Rashi dagitoy a teksto iti Mesias. Ngem agparang a kalpasan dagiti Krusada, impapanna nga agaplikar dagitoy a teksto kadagiti Judio, nga agsagsagaba idi nga awan gapgapuna. Dakkel daytoy a pannakabalbaliw ti interpretasion dagiti Judio kadagitoy a teksto.d Dayta ti gapuna a ti di nakristianuan nga aramid ti Kakristianuan inyadayona dagiti adu, agraman dagiti Judio, iti kinapudno maipapan ken Jesus.​—Mateo 7:16-20; 2 Pedro 2:1, 2.

Kasanona nga Inimpluensiaan ti Panangipatarus iti Biblia?

Saan laeng a Judaismo ti naimpluensiaan ni Rashi. Ti Pranses a Franciscano a komentarista ti Biblia a ni Nicolas ti Lyra (1270-1349) masansan a madakamatna idi dagiti kapanunotan ni “Rabbi Solomon [Rashi],” isut’ gapuna a nabirngasan iti “ti Bakes ni Solomon.” Adu met a komentarista ken managipatarus ti naimpluensiaan ni Lyra, a pakairamanan dagiti immuna a nangipatarus iti Ingles a King James Version ken ti repormador a ni Martin Luther, a nangbalbaliw iti panangipatarus iti Biblia idiay Alemania. Napalalo ti panagsammaked ni Luther ken Lyra nga uray la naputar ti pagsasao a: “No saan a tinokar ni Lyra ti lira, saan koma a nagsala ni Luther.”

Naaringan unay ni Rashi iti kapanunotan dagiti rabbi a di maitunos iti Nakristianuan a kinapudno. Ngem gapu iti nauneg a pannakaawatna kadagiti Biblikal a Hebreo a termino, sintaks, ken gramatika ken ti agtultuloy a panangikagumaanna a mangibuksil iti nalawag ken literal a kaipapanan ti teksto, nangipaay ni Rashi iti nabagas a reperensia a pangidiligan dagiti managsirarak ken managipatarus iti Biblia.

[Dagiti Footnote]

[Picture Credit Line iti panid 26]

Teksto: Per gentile concessione del Ministero dei Beni Culturali e Ambientali