Pakasaritaan ti Biag

“O Gapu iti Pammati a Di Kumapuy”!

KAS INSALAYSAY NI HERBERT MÜLLER

Sumagmamano a bulan kalpasan a sinakup dagiti soldado ni Hitler ti Netherlands, napawilan dagiti Saksi ni Jehova. Di nagbayag, nailista ti naganko kadagiti ipangpangruna a tiliwen dagiti Nazi ket kayarigak ti animal nga inanupda.

NAMINSAN, naibagak ken baketko a nalabit makapabang-ar no matiliwdakon dagiti soldado gapu ta naumaakon nga aglemlemmeng ken agliblibas. Ket nalagipko dagitoy a sasao ti maysa a kanta: “O gapu iti pammati a di kumapuy, irurumen man ti kabusor.”a Ti panangmennamenna iti dayta a kanta pinabilegnak ken impalagipna dagidi dadakkelko idiay Alemania ken daydi aldaw a kinanta dayta dagiti gagayyemko idi pinarubbuatdak. Kayatyo kadi a maammuan ti sumagmamano kadagitoy a laglagip?

Ti Ulidan Dagiti Dadakkelko

Idi naipasngayak iti ili ti Copitz idiay Alemania idi 1913, miembro ti Evangelical Church dagiti nagannak kaniak.b Idi 1920 kalpasan ti pito a tawen, naglusulos ni tatang iti iglesia. Idi Abril 6, nagkiddaw iti Kirchenaustrittsbescheinigung (Deklarasion ti Panaglusulos iti Iglesia). Nangaramid ti rehistrador sibil ti ili iti maysa a kopia. Ngem kalpasan ti makalawas, nagsubli ni tatang iti opisina tapno ipakaammona a di nailista iti deklarasion ti nagan ti anakna a babai. Nangaramid ti opisial iti maikadua a dokumento a mangibagbaga a karaman ni Martha Margaretha Müller nga aglusulos iti iglesia. Maysa ket kagudua pay la idi ti tawen ni kabsatko a Margaretha. No maipanggep iti panagserbi ken Jehova, kayat ni tatang a naan-anay!

Iti daydi met la a tawen a dagiti dadakkelko ket binautisaran dagiti Estudiante ti Biblia, kas pannakaawag idi kadagiti Saksi ni Jehova. Naistrikto ni tatang a nangpadakkel kadakami, ngem nalaklaka ti panagtulnogmi kenkuana gapu ta isut’ nasungdo ken Jehova. Kinasungdo met ti namagbalbaliw kadagiti dadakkelko. Kas pagarigan, adda idi ti tiempo a didakam pagay-ayamen iti ruar ti balay no Domingo. Ngem iti maysa a Domingo idi 1925, imbaga dagiti dadakkelmi nga agpasiarkami. Nagitugotkami iti merienda ken naglinglingaykami​—anian a panagbalbaliw manipud iti agmalmalem a pannakaipupok iti balay! Kinuna ni tatang a naadalna ti sumagmamano a punto iti kalkalpas a kombension a nangilinteg iti panangmatmatna kadagiti aktibidad iti Domingo. Adu pay ti dadduma a gundaway nga impakitana ti kasta a kinatulok nga agbalbaliw.

Nupay nakapuy ti salun-at dagiti nagannak kaniak, dida nagsardeng a nangasaba. Kas pagarigan, adda idi ti sardam a nagtrenkami a kadua dagiti kakongregasionmi ket napankam iti ili ti Regensburg nga ag-300 a kilometro manipud Dresden tapno iwarasmi ti tract nga Ecclesiastics Indicted. Kabigatanna, inwarasmi dagiti tract iti intero nga ili ket idi nalpas, nagtrenkami met la a nagawid. Dandani 24 nga oras amin ti nabusbosmi agingga iti panagawidmi.

Ipapanaw iti Pagtaengan

Ti pannakitimpuyogko iti Jugendgruppe (Grupo ti Agtutubo) iti kongregasionmi natulongannak met nga agmataengan iti naespirituan. Iti kada lawas, dagiti agtutubo nga agtawen iti nasursurok ngem 14 nakikaduada iti dadduma nga in-inauna a kabsat a lallaki iti kongregasion. Nagaayamkami ken nagtokar kadagiti instrumento ti musika, nagadal iti Biblia, ken nagsasarita maipapan iti panamarsua ken siensia. Ngem idi agtawenak iti 19 idi 1932, nagpatingga ti pannakikaduak iti dayta a grupo.

Iti Abril daydi a tawen, nakaawat ni Tatang iti surat manipud iti opisina ti Watch Tower Society idiay Magdeburg. Agsapsapul ti Sosiedad iti maysa a makamaneho iti lugan ken mayat nga agpayunir. Ammok a kayat dagiti dadakkelko nga agpayunirak, ngem kasla diak kabaelan. Gapu ta napanglaw dagiti dadakkelko, nagtartarimaanak kadagiti bisikleta, makina a pagdait, makinilia, ken dadduma pay nga alikamen ti opisina manipud idi 14 ti tawenko. Mapanawak aya ti pamiliak? Kasapulanda ti tulongko. Kasta met, saanak pay idi a nabautisaran. Kinasaritanak ni Tatang ken nagsalsaludsodannak tapno ammuenna no natarusak ti kaipapanan ti panagbautisar. Idi nakombinsir kadagiti sungbatko nga umdasen ti naespirituan a panagrang-ayko tapno mabautisaranak, kinunana: “Rumbeng nga awatem daytoy nga annongen.” Inawatko dayta.

Kalpasan ti makalawas, naawisak a mapan idiay Magdeburg. Idi impadamagko dayta kadagiti gagayyemko iti Grupo ti Agtutubo, kayatdak a parubbuaten babaen ti maysa a makaparagsak a kanta. Nasdaawda iti napilik a kanta gapu ta imbilangda a nakaporpormal dayta. Kaskasdi, dagus nga innala ti dadduma dagiti biolin, mandolin, ken gitarada sada nagkanta amin: “O gapu iti pammati a di kumapuy, irurumen man ti kabusor; dinto magaraw iti sango ti aniaman a rigat ditoy daga.” Diak impagarup iti daydi nga aldaw a dagidiay a balbalikas mapabilegdak kadagiti simmaruno a tawtawen.

Maysa a Nadawel a Pangrugian

Idi nasubok dagiti kakabsat idiay Magdeburg a kabaelak ti agmaneho, maysa a lugan ti intalekda kaniak ken iti uppat pay a payunir, ket nagturongkami iti rehion ti Schneifel nga asideg idiay Belgium. Dagus a naammuanmi a napateg ti luganmi. Kagura dagiti Katoliko ti kaaddami sadiay ket gapu iti panangsugsog dagiti papadi, dagiti pumurok ti masansan a nangsaneb tapno papanawendakami. Adu a gundaway a gapu ta nakalugankami, naitarayanmi ida a nagtagiigam iti gabion ken pitchfork.

Kalpasan ti Memorial idi 1933, ti manangaywan ti rehion a ni Paul Grossmann imbagana kadakami a napawilanen ti trabaho ti Sosiedad idiay Alemania. Dagus a kiniddaw ti sanga nga opisina idiay Magdeburg nga itugotko ti lugan tapno alaek dagiti literatura sadiay, sa ipanko idiay estado ti Saxony nga ag-100 a kilometro manipud Magdeburg. Ngem idi nakadanonak idiay Magdeburg, naiserran ti Gestapo (ti sekreta a Nazi) ti opisina ti Sosiedad. Imbatik ti lugan iti maysa a kabsat a lalaki idiay Leipzig sa nagawidak idiay pagtaenganmi​—ngem diak nagbayag.

Ti opisina ti Sosiedad idiay Switzerland inawisnak nga agpayunir iti Netherlands. Implanok ti agrubbuat kalpasan ti maysa wenno dua a lawas. Ngem binalakadannak ni Tatang a pumanawakon a dagus. Impangagko dayta ket pimmanawak idiay balay kalpasan ti sumagmamano nga oras. Kabigatanna, napan dagiti polis idiay balaymi tapno arestarendak gapu iti pammabasol a panaglibas. Naladawda unay.

Panangrugi iti Netherlands

Idi Agosto 15, 1933, nakagtengak iti pagtaengan dagiti payunir iti ili ti Heemstede, 25 a kilometro manipud Amsterdam. Kabigatanna, nangasabaak uray diak pulos ammo ti agsao iti Olandes. Inaramatko ti testimony card a naglaon iti nayimprenta a sermon. Anian a makaparegta idi inawat ti maysa a Katoliko a babai ti libro a Reconciliation! Nakaipaimaak met iti 27 a bokleta daydi nga aldaw. Iti ngudo daydi umuna nga aldaw, naragsakanak a nakakasaba manen a nawaya.

Kadagidi a tiempo, awan sabali a pamastrekan dagiti payunir malaksid kadagiti kontribusion a maawat no makaipaimada iti literatura. Dayta ti paggatangda iti taraon ken dadduma pay a kasapulan. No agtapus ti bulan ket adda bassit mabati, dayta ti pagbibingayan dagiti payunir tapno adda personal a gastuenda. Bassit ti material a sanikuami ngem kasta unay ti panangbendision ni Jehova kadakami isu nga idi 1934, natabunuak ti kombension idiay Switzerland.

Maysa a Matalek a Katakunaynay

Nakitak ti 18-anyos a ni Erika Finke iti daydi a kombension. Isut’ am-ammokon idi addaak pay la idiay pagtaenganmi. Gayyem ni kabsatko a Margaretha ken datin a pagsidsiddaawak ti natibker a takder ni Erika iti kinapudno. Di nagbayag kalpasan a nabautisaran idi 1932, adda nagipulong iti Gestapo nga agkedked ni Erika a mangisawang iti “Heil Hitler!” Sinapul ti Gestapo ket pinalutpotda no apay a nagkedked. Imbasa ni Erika ti Aramid 17:3 iti opisial idiay estasion dagiti polis ken inlawlawagna a maymaysa laeng ti dinutokan ti Dios a Manangisalakan, ni Jesu-Kristo. “Addada kadi dadduma a kapammatiam?” insaludsod ti opisial. Saan a nanginagan ni Erika. Idi binutbuteng ti polis nga isut’ ibaludda, kinuna ni Erika a kaykayatna ti matay ngem iti manginagan. Pinerreng ti polis sana imbugkaw: “Pumanawka ditoy. Agawidkan. Heil Hitler!”

Kalpasan ti kombension, nagawidak iti Netherlands ngem nagtalinaed ni Erika idiay Switzerland. Nupay kasta, nariknami a simminged ti panaggayyemmi. Adda pay la ni Erika idiay Switzerland idi nadamagna nga isut’ sapsapulen ti Gestapo idiay lugarda. Inkeddengna nga agyan ken agpayunir idiay Switzerland. Kalpasan ti sumagmamano a bulan, imbaon ti Sosiedad idiay España. Nagpayunir idiay Madrid, sa idiay Bilbao, ken idi agangay idiay San Sebastián, a nakaibaludanda iti kaduana a payunir gapu iti panangidadanes nga insayangkat dagiti klero. Napapanawda idiay España idi 1935. Immay ni Erika iti Netherlands ket nagkasarkami iti daydi met la a tawen.

Umas-asideg a Pangta ti Gubat

Kalpasan ti kasar, nagpayunirkami idiay Heemstede ken idi agangay, immakarkam iti siudad ti Rotterdam. Sadiay a naipasngay ti anakmi a ni Wolfgang idi 1937. Kalpasan ti makatawen, immakarkami iti siudad ti Groningen, iti amianan a paset ti Netherlands, a nakikabbalayanmi iti agassawa nga Aleman a da Ferdinand ken Helga Holtorf agraman ti balasangda. Idi Hulio 1938 impadamag kadakami ti Sosiedad nga inyetnagen ti gobierno nga Olandes ti panangipawilna a mangasaba dagiti umili nga Aleman. Agarup daydi met la a tiempo a nadutokanak kas adipen ti sona (manangaywan ti sirkito) ket immakarkami a sangapamiliaan iti Lichtdrager (Lightbearer), ti kukua ti Sosiedad a paraw a pagdagusan dagiti payunir a mangaskasaba iti amianan a paset ti Netherlands. Masansan a panawak ti pamiliak, nga agbisikletaak a mapan kadagiti kongregasion tapno paregtaek dagiti kakabsat nga itultuloyda ti mangasaba. Ket kasta ti inaramid dagiti kakabsat. Ad-adda pay ketdi nga impasnek ti dadduma ti panagserbida. Nasayaat nga ulidan ni Wim Kettelarij.

Naam-ammok ni Wim a maysa a barito nga immawat iti kinapudno ngem okupado unay kas maysa a kasamak. “No kayatmo a nawayaka nga agserbi ken Jehova, rumbeng nga agbirokka iti sabali a trabaho,” imbalakadko kenkuana. Nagsapul iti sabali a panggedan. Idi nagsarakkami manen, pinaregtak nga agpayunir. “Ngem masapul nga agtrabahoak tapno adda taraonko,” insungbatna. “Addanto kanem. Ni Jehova ti makaammo kenka,” impanamnamak kenkuana. Nagpayunir ni Wim. Idi agangay, uray idi madama ti Gubat Sangalubongan II, nagserbi a kas agdaldaliasat a manangaywan. Naregta pay la a Saksi ni Wim nga agtawen itan iti nasurok a 80. Talaga nga inaywanan ni Jehova.

Napawilan ken Sapsapulenda

Idi Mayo 1940, agarup makatawen manipud naipasngay ti maikadua nga anakmi a ni Reina, simmuko dagiti soldado nga Olandes ket sinakup dagiti Nazi ti Netherlands. Idi Hulio, sinamsam ti Gestapo ti opisina ken pagimprentaan ti Sosiedad. Nagsasaruno ti panangarestar kadagiti Saksi iti simmaruno a tawen ket natiliwak. Gapu ta maysaak a Saksi ken Aleman nga agkabannuag tapno agsoldado, saan a narigat a panunoten no ania ti aramiden kaniak ti Gestapo. Insaganakon ti bagik a diakto pulos makitan ti pamiliak.

Ngem idi Mayo 1941, winayawayaannak ti Gestapo sadak imbaon nga agreport para iti serbisio militar. Kasla saan a nakappapati dayta. Iti dayta met la nga aldaw, naglemmengak ken nagserbiak manen iti sirkito iti dayta met la a bulan. Nailistaak a maysa kadagiti ipangpangruna a tiliwen ti Gestapo.

No Kasano a Nakadaer ti Pamiliak

Immakar ti asawak ken ti annakko iti purok ti Vorden iti makindaya a paset ti pagilian. Ngem tapno dida agpeggad, linimitarak dagiti panangsarungkarko kadakuada. (Mateo 10:16) Tapno natalgedak, di inusar dagiti kakabsat ti pudpudno a naganko malaksid laeng iti aliasko a Duitse Jan (Aleman a John). Imbes a “Tatang,” “Ome Jan” (Tata John) ti naibilin a pangawag kaniak ni Wolfgang, ti uppat ti tawenna a putotko. Makapaladingit unay dayta kenkuana.

Bayat ti nalimed a panagdaliasatko, inaywanan ni Erika dagiti ubbing ken nagtultuloy a nangasaba. Idi dua ti tawen ni Reina, ipasakay ni Erika iti kargadera ti bisikleta sana ikuyog a mangasaba iti aw-away. Nupay adda krisis idi iti makan, di pulos napadasan ni Erika ti nakaro a panagkirang ti taraon ti pamiliami. (Mateo 6:33) Maysa a Katoliko a mannalon a nagpatarimaan kaniak idi iti makina a pagdait ti nangted ken Erika kadagiti patatas. Isu pay ti para idanon kadagiti mensahek ken Erika. Idi naminsan nga adda ginatangna iti botika, nagbayad ni Erika iti maysa a gulden (kuarta ti Netherlands). Gapu ta ammo ti makinbotika nga isut’ aglemlemmeng ken di makaala kadagiti kard a para iti rasion a taraon, impadawatna ti agas agraman ti dua a gulden. Dagita a kinamanangaasi ti nakatulong ken Erika nga aganus.​—Hebreo 13:5.

Pannakibinnulig Kadagiti Natured a Kakabsat

Kabayatanna, intultuloyko ti nagbisita kadagiti kongregasion​—nupay dagiti laeng lallaki nga addaan responsabilidad ti kinatungtongko. Gapu ta birbirokendak ti Gestapo, diak pulos makapagbayag iti maysa a lugar iti sumagmamano nga oras. Saan a naipalubos a makipagkita kaniak ti kaaduan a kakabsat. Ti am-ammoda laeng isu dagiti Saksi iti bassit a grupoda nga agadal iti Biblia. Kas resultana, adda dua a babbai nga agkabsat iti lasag nga agnanaed iti nagduma a lugar iti maymaysa a siudad ti nakaammo laeng kalpasan ti Gubat Sangalubongan II a nagbalinda a Saksi kabayatan ti gubat.

Sabali pay nga annongek ti mangbirok kadagiti pagilemmengan iti literatura ti Sosiedad. Nagilemmengkami met iti papel, makina a pagimprenta, ken makinilia a pagaramid kadagiti kopia ti Pagwanawanan, no kasapulan dagitoy. No dadduma, nasken nga iyakarmi dagiti libro nga inyimprenta ti Sosiedad iti sabali a pagilemmengan. Malagipko pay a naminsan, diak impadpadlaw a nangibiaheak ti 30 a karton a napno iti literatura​—nakaam-amak a trabaho!

Kanayonanna, inorganisarmi ti pannakaibiahe ti taraon manipud kadagiti away iti makindaya a Netherlands nga agturong kadagiti siudad iti laud uray no maiparit dayta. Mangikargakami ti taraon iti kareson a guyoden ti kabalio nga agpalaud. No makagtengkami iti karayan, dikam mabalin ti lumasat kadagiti rangtay gapu ta addada soldado a guardia. Ngarud, iyakarmi dagiti kargami iti babassit a bilog, iballasiwmi ti taraon iti karayan, sa iyakarmi iti sabali a kareson. No makadanonkami iti siudad a papananmi, aguraykam agingga a rumabii sa ikkatenmi dagiti sapatos ti kabalio ket sitatalna nga agturongkami iti pagipaknian ti kongregasion iti taraon. Manipud sadiay, maiwaras ti taraon kadagiti kakabsat nga agkasapulan.

Mabalin a pakatayan ti maysa no masarakan dagiti soldado nga Aleman ti kasta a pagipaknian iti taraon. Kaskasdi, sumagmamano a kakabsat ti nagboluntario a tumulong. Kas pagarigan, ti pamilia Bloemink iti ili ti Amersfoort impaayda ti salas ti balayda a bodega ti taraon nupay nakaas-asideg dayta iti garison dagiti soldado nga Aleman! Inrisgo dagitoy natutured a Saksi ti biagda agpaay iti kakabsatda.

Timmulong ni Jehova kadakami nga agassawa nga agtalinaed a matalek iti tiempo ti pannakaipawil. Idi Mayo 1945, naabak dagiti soldado nga Aleman ken nagpatingga met laengen ti panaglemlemmengko. Kiniddaw ti Sosiedad nga agtultuloyak nga agserbi kas agdaldaliasat a manangaywan agingga nga adda makabael a kakabsat. Idi 1947, sinublat ni Bertus van der Bijl ti trabahok.c Tiempo met idi a naipasngay ti maikatlo nga anakmi ket nagnaedkami iti makindaya a paset ti pagilian.

Ladingit ken Rag-o

Naammuak idi nalpasen ti gubat a naibalud ni Tatang makatawen kalpasan ti ipapanawko iti pagtaenganmi a nagpa-Netherlands. Namindua a nawayawayaan gapu ta masakit ngem naibalud met laeng. Naipan iti kampo konsentrasion idiay Buchenwald idi Pebrero 1938 sa nayakar idiay Dachau. Idiay a natay ni tatangko idi Mayo 14, 1942. Nagtalinaed a natibker ken nasungdo agingga iti panungpalan ti biagna.

Naipan met ni Nanang iti kampo idiay Dachau. Nagtalinaed sadiay agingga a nawayawayaan idi 1945. Gapu ta nakatulong unay ti natibker nga ulidan dagiti dadakkelko iti tinagiragsakko a bendision iti naespirituan, maysa a pribilehio ti pannakipagnaed ni Nanang kadakami idi 1954. Immay met ni kabsatko a Margaretha​—a nagpayunir idiay Komunista a Daya nga Alemania manipud idi 1945. Nupay masakit ni nanang ken di pulos makasao iti Olandes, nagtultuloy a nakiraman iti panangasaba agingga a naturposna a simamatalek ti naindagaan a biagna idi Oktubre 1957.

Naisangsangayan ti kombension idiay Nuremberg, Alemania, idi 1955. Idi nakasangpetkami sadiay, dagiti kakabsat manipud Dresden impadamagda ken Erika nga adda met ni nanangna idiay a kombension. Gapu ta ti Daya nga Alemania ti agturturay iti Dresden, 21 a tawen a di nakita ni Erika ni nanangna. Nayurnos ti panagsinnarakda ket naginnabrasa ti agina. Anian a nagragsak a panagkinnita manen daydi!

Idi agangay, naaddaankami iti walo nga annak. Nakalkaldaang ta natay iti aksidente ti lugan ti maysa kadagiti babbaromi. Nupay kasta, ti pannakakita nga agserserbi dagiti amin a sibibiag nga annakmi ken Jehova ket gubuayan ti pudpudno a rag-o. Makaparagsak ta agpadpada a manangaywan ti sirkito ti anakmi a ni Wolfgang, kaduana ni baketna, ken ti anakda a lalaki.

Agyamanak ta nakitak ti irarang-ay ti trabaho ni Jehova ditoy Netherlands. Idi nangrugiak a payunir ditoy idi 1933, addada agarup sangagasut a Saksi. Ita, addan nasurok a 30,000. Nupay kumapkapsuten ti bagimi, determinadokam pay la ken ni Erika nga agbiag a maitunos iti liriko ti kadaanan a kanta: “O gapu iti pammati a di kumapuy.”

[Footnotes]

[Ladawan iti panid 23]

Ti “Jugendgruppe” bayat nga agin-inana kalpasan ti panangasaba

[Ladawan iti panid 24]

Kaduak dagiti padak a payunir a nangwanas iti teritoria ti Schneifel. Agtawenak idi iti 20

[Ladawan iti panid 25]

Kaduak da Erika ken Wolfgang idi 1940

[Ladawan iti panid 26]

Agpakannawan manipud kannigid: Ti apok a ni Jonathan ken ni Mirjam nga asawana; ni Erika, siak, ti anakko a ni Wolfgang ken ni Julia nga asawana

[Ladawan iti panid 26]

Daytoy a ladawan ni tatangko ket indrowing ti kabsat a kaduana a naibalud idi 1941