Dagiti Escita—Misterioso a Tattao iti Napalabas
ITI panagpatarayda iti katapukan, a napno ti kadosda kadagiti sinamsam a banag, dimteng dagiti kabaliero ti maysa nga agakar-akar nga ili. Dagitoy a misterioso a tattao sinakupda dagiti tanap ti Eurasia idi agarup 700 agingga 300 K.K.P. Napukawda idi agangay—ngem nangibatida iti pakalaglagipanda iti historia. Nadakamatda pay ketdi iti Biblia. Isuda dagiti Escita.
Iti sinigsiglo, nagdakiwas dagiti agakar-akar a tattao ken arban dagiti atap a kabalio iti karuotan ti Carpathian Mountains iti dumaya a Europa agingga iti pagaammo ita nga abagatan a daya ti Russia. Idi maikawalo a siglo K.K.P., adda panagakar iti laud gapu iti iraraut ti Tsino nga Emperador a ni Hsüan. Bayat a nagpalaudda, nakigubat ken pinagtalaw dagiti Escita dagiti Cimeriano, a nangkontrol idi iti Caucasus ken iti deppaar iti abagatan ti Nangisit a Baybay.
Iti panagsapulda iti kinabaknang, sinamsam dagiti Escita ti kabesera ti Asiria, ti Nineve. Idi agangay, nakialiadoda iti Asiria maibusor iti Media, Babilonia, ken dadduma pay a pagilian. Rimmautda uray agingga iti amianan ti Egipto. Gapu ta ti siudad ti Beth-shan iti amianan a daya ti Israel ket naawagan idi agangay a Scythopolis, ipamatmatna nga adda panawen a sinakup dayta dagiti Escita [Scythian iti Ingles].—1 Samuel 31:11, 12.
Idi agangay, nagnaed dagiti Escita kadagiti tanap ti agdama a Romania, Moldova, Ukraine, ken abagatan a Russia. Bimmaknangda sadiay kas ahente iti nagbaetan dagiti Griego ken dagiti agmulmula iti bukel iti agdama a Ukraine ken abagatan a Russia. Naglako dagiti Escita kadagiti bukel, diro, burbor, ken dinguen a kasukat dagiti arak, tela, armas, ken artistiko nga aramid dagiti Griego. Nakaurnongda ngarud iti adu a kinabaknang.
Nabileg a Kabaliero
Kadagitoy a kabaliero iti tanap, ti kabalio ti katupag ti kamelio no kadagiti tattao iti desierto. Nalaing a kabaliero dagiti Escita ket isuda ti maysa kadagiti kaunaan a nangusar iti silia ken estribo ti kabalio. Kinnanda ti lasag dagiti kabalio ken ininumda ti gatas ti kabaian a kabalio. Kinapudnona, inusarda pay dagiti kabalio kas daton a mapuoran. No adda matay idi a mannakigubat nga Escita, mapapatay ti kabaliona ket nadayaw a maitanem—naadornuan pay.
Kas panangiladawan ti historiador a ni Herodotus, adda dagiti makapaseggar a kaugalian dagiti Escita, agraman ti panangusarda kadagiti bangabanga dagiti biktimada kas paginuman. Iti panangrautda kadagiti kabusor, inkisapda ida babaen dagiti landok a kampilan, pakigubat a wasay, gayang, ken addaan barut a pana a manglapgis iti lasag.
Napapintas a Tanem Agpaay iti Agnanayon
Nakipaset dagiti Escita iti panagkulam ken shamanismo ken nagdayawda iti apuy ken ina a diosa. (Deuteronomio 18:10-12) Imbilangda ti tanem kas pagnaedan dagiti natay. Naidaton dagiti adipen ken animal agpaay iti natay nga apoda. Patienda a rumbeng a kumuyog dagiti kinabaknang ken adipen kadagiti apoda iti “sumuno a lubong.” Iti tanem ti maysa nga apo, lima nga adipen a lallaki ti nasarakan iti sakaanan ti apoda, a nakasaganada nga agungar ken mangituloy iti rebbengenda.
Naitabon dagiti agtuturay buyogen ti agkakangina a daton, ket kabayatan ti lamay, iparukpok dagiti Escita ti darada ken agpapukisda. Insurat ni Herodotus: “Pingasanda ti lapayagda, agpakalboda, sugatenda dagiti takiag, muging, ken agongda, ken duyokenda dagiti kannigid nga imada babaen ti pana.” Maisupadi iti dayta, imbilin ti Linteg ti Dios kadagiti Israelita a kapanawenanda: “Dikay sugatsugaten ti lasagyo gapu iti pimmusay a kararua.”—Levitico 19:28.
Rinibu a kurgan (bunton a tanem) ti imbati dagiti Escita. Adu nga alikamen a nasarakan kadagiti kurgan ti mangiladawan iti inaldaw a panagbiag dagiti Escita. Ti Ruso a ni Czar Peter the Great rinugianna ti nagkolekta iti kasta nga al-alikamen idi 1715, ket masarakan ita dagita a sumilapsilap a banag kadagiti museo idiay Russia ken Ukraine. Ti “artistiko nga animal” iramanna dagiti kabalio, agila, kali, pusa, leopardo, elk, ugsa, bird-griffin ken lion-griffin (parbo a parparsua nga addaan iti nagpayak wenno awan payakna a bagi ti maysa nga animal ket sabali met nga animal ti ulona).
Dagiti Escita ken ti Biblia
Naminsan la a direkta a dinakamat ti Biblia dagiti Escita. Mabasatayo iti Colosas 3:11: “Awan ti Griego wenno uray Judio, pannakakugit wenno uray di pannakakugit, ganggannaet, Escita, adipen, siwayawaya a tao, no di ket ni Kristo ti amin a bambanag ken adda iti isuamin.” Idi insurat ni Kristiano nga apostol Pablo dagita a sasao, ti Griego a termino a naipatarus kas “Escita” ipasimudaagna, saan a ti maysa nga espesipiko a nasion, no di ket ti kadadaksan a di sibilisado a tattao. Ipagpaganetget ni Pablo nga iti bileg ti nasantuan nga espiritu ni Jehova, wenno aktibo a puersana, mabalin a maaddaan iti nadiosan a personalidad uray dagiti kasta a tattao.—Colosas 3:9, 10.
Patien ti dadduma nga arkeologo a ti nagan nga Askenaz a masarakan iti Jeremias 51:27 ket katupag ti Asirio a sao nga Ashguzai, maysa a termino a mayaplikar kadagiti Escita. Dinakamat dagiti tapi a cuneiform ti aliansa dagiti Escita ken Mannai nga immalsa iti Asiria idi maikapito a siglo K.K.P. Sakbay unay a nangrugi nga agipadto ni Jeremias, sitatalged a limmasat dagiti Escita iti daga ti Juda, nga agturong ken aggapu iti Egipto. Adu ngarud kadagiti nakangngeg iti padto ni Jeremias maipapan iti pannakaraut ti Juda manipud amianan ti nalabit nagduadua iti kinahusto ti padtona.—Jeremias 1:13-15.
Adda dagiti eskolar nga agkuna a dagiti Escita ti tuktukoyen ti Jeremias 50:42, a pakabasaan iti kastoy: “Agiggemda iti bai ken gayang. Naulpitda ket saandanto a mangipakita iti asi. Ti unida ket kas iti baybay a naariwawa, ket agsakaydanto kadagiti kabalio; nayurnosda a kasla maymaysa a lalaki maipaay iti gubat maibusor kenka, O anak a babai ti Babilonia.” Ngem nangnangruna nga agaplikar daytoy a teksto kadagiti Medo ken Persiano, a nangparmek iti Babilonia idi 539 K.K.P.
Naikuna a ti “daga ti Magog” a nadakamat iti Ezequiel kapitulo 38 ken 39 ket tukoyenna dagiti tribu ti Escita. Nupay kasta, adda simboliko a kaipapanan ti “daga ti Magog.” Nabatad a tuktukoyenna ti daga, a nakaitapuakan ni Satanas ken dagiti anghelna kalpasan ti gubat idiay langit.—Apocalipsis 12:7-17.
Nairaman dagiti Escita iti pannakatungpal ti padto ni Nahum a nangipakpakauna iti pannakadadael ti Nineve. (Nahum 1:1, 14) Dagiti Caldeo, Escita, ken Medo sinamsamda ti Nineve idi 632 K.K.P., a nakaigapuan ti pannakaduprak ti Imperio ti Asiria.
Misterioso a Pannakaungaw
Naungaw dagiti Escita, ngem apay? “Ti kinapudnona, ditay ammo no ania ti napasamak,” kuna ti maysa a nalatak nga Ukranio nga arkeologo. Patien ti dadduma nga inabak ida dagiti Sarmaciano—maysa a baro nga agakar-akar a grupo manipud Asia idi umuna ken maikadua a siglo K.K.P.—yantangay kimmapuy ti bilegda gapu ta impamaysada ti atensionda iti nasaliwanwan a panagbiag.
Patien ti dadduma a naungawda gapu iti panagdadangadang dagiti pamilia nga Escita. Adda met dagiti agkuna a masarakan ti natda dagiti Escita kadagiti Osseciano iti Caucasus. Aniaman ti pudno kadagita, dagitoy a misterioso a tattao iti naglabas nangibatida iti pakalaglagipan iti natauan a historia—ti namagbalin iti nagan nga Escita kas kaibatogan ti kinaulpit.
[Mapa iti panid 24]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
◻ Nagkauna a Siudad
• Moderno a Siudad
Danube
SCYTHIA ← RUTA TI MIGRASION
• Kiev
Dnipro
Dniester
Nangisit a Baybay
OSSETIA
Caucasus Mountains
Caspian Sea
ASIRIA ← RUTA DAGITI RIMMAUT
◻ Nineve
Tigris
MEDIA ← RUTA DAGITI RIMMAUT
MESOPOTAMIA
BABILONIA ← RUTA DAGITI RIMMAUT
◻ Babilonia
Eufrates
PERSIA IMPERIOTI
◻ Susa
Persian Gulf
PALESTINA
• Beth-shan (Scythopolis)
EGIPTO ← RUTA DAGITI RIMMAUT
Nilo
Baybay Mediteraneo
GRECIA
[Dagiti Ladawan iti panid 25]
Mannakigubat a tattao dagiti Escita
[Credit Line]
The State Hermitage Museum, St. Petersburg
[Dagiti Ladawan iti panid 26]
Inlako dagiti Escita dagiti produktoda a kasukat dagiti artistiko nga aramid dagiti Griego ket nagbalinda a nakabakbaknang
[Credit Line]
Iti pammalubos ti Ukraine Historic Treasures Museum, Kiev