Ni Satanas—Parbo Wenno Nakaam-amak a Kinapudno?
IDI un-unana, dagiti managpanunot a tattao naginteresda iti nangrugian ti kinadakes. Kuna ti A Dictionary of the Bible ni James Hastings: “Nariingan ti tao ti kaadda dagiti di makontrol a puersa, a makadangran ken makadadael.” Innayonna: “Dagiti nagkauna a tattao natural nga inammoda no ania dagiti makagapu, ken impapanda a nagtaud iti persona dagiti puersa ken dagiti dadduma a gapuanan ti puersa.”
Sigun kadagiti historiador, ti panamati kadagiti demonio a didiosen ken dakes nga espiritu ket mabalin a nangrugi iti nagkauna a pakasaritaan ti Mesopotamia. Pinati dagiti nagkauna a taga Babilonia a ti lubong dagiti natay, wenno “disso nga awan panagsubli,” ket imatmatonan ni Nergal, ti naranggas a dios a nabigbig kas “daydiay mangur-uram.” Pagbutnganda met dagiti demonio, nga ikagkagumaanda nga ay-aywen babaen ti orasion dagiti salamangkero. Iti mitolohia dagiti Egipcio, ni Set ti dios ti kinadakes, a “nailadawan nga addaan kadagiti langa ti maysa a parbo nga animal nga addaan iti narapis, bakkug a sungo, diretso, kuadrado a laplapayag ken nasikkil nga arig-tinidor nga ipus.”—Larousse Encyclopedia of Mythology.
Nupay dagiti Griego ken Romano ket addaan kadagiti naimbag ken dakes a didiosen, awananda iti naringringbaw a dakes a dios. Isuro dagiti bigbigbigenda a pilosopo nga adda dua nga agkontra a prinsipio. Kuna ni Empedocles a dagiti agsupadi a prinsipio ket Ayat ken Riri. Iti panangmatmat ni Plato, ti lubong ket addaan iti dua a “Kararua,” maysa ti agar-aramid iti naimbag ken maysa ti agar-aramid iti kinadakes. Kas kuna ni Georges Minois iti librona a Le Diable (Ti Diablo), “ti nagkauna a [Griego ken Romano] pagano a relihion saanda a patien nga adda ti Diablo.”
Idiay Iran, insuro ti Zoroastrianismo a ti kangatuan a dios a ni Ahura Mazda, wenno Ormazd, pinarsuana ni Angra Mainyu, wenno Ahriman, ket pinilina ti agaramid iti dakes isu a nagbalin a Naranggas nga Espiritu, wenno Manangdadael.
Iti Judaismo, adda simple a pannakailadawan ni Satanas kas Kabusor ti Dios a nangyeg iti basol. Ngem kalpasan ti adu a siglo, dayta a panangiladawan ket binallikug dagiti pagano a kapanunotan. Kuna ti Encyclopaedia Judaica: “Dakkel ti nagbalbaliwanna . . . kadagiti naudi a siglo K.K.P. Iti daytoy a tiempo, ti relihion [dagiti Judio] . . . inakseptarna ti dua nga agsupadi a prinsipio, a ti Dios ken dagiti puersa ti kinaimbag ken kinapudno ket binusor idiay langit ken ditoy daga dagiti nadangkes ken manangallilaw a mannakabalin a puersa. Agparang a maigapu daytoy iti impluensia ti relihion dagiti Persiano.” Kuna ti The Concise Jewish Encyclopedia: “Mabalin ti masalakniban kadagiti d[emonio] babaen ti panangtungpal kadagiti bilin ken panagusar kadagiti anting-anting.”
Teolohia Dagiti Apostata a Kristiano
No kasano a dagiti Judaismo inakseptarda dagiti saan a naibatay iti Biblia a kapanunotan mainaig ken ni Satanas ken dagiti demonio, nangbukel dagiti apostata a Kristiano kadagiti di nainkasuratan a kapanunotan. Kuna ti The Anchor Bible Dictionary: “Maysa kadagiti ballikug a kapanunotan ti nagkauna a teolohia isu ti panangsubbot ti Dios iti ilina babaen ti panagbayadna ken ni Satanas tapno mawayawayaanda.” Nagtaud dayta nga ideya ken ni Irenaeus (maikadua a siglo K.P.). Ninayonan pay dayta ni Origen (maikatlo a siglo K.P.), a nagkuna a “ti diablo legal a natagikuana dagiti tattao” ken minatmatanna “ti ipapatay ni Kristo . . . kas subbot a maibayad iti diablo.”—History of Dogma, ni Adolf Harnack.
Kuna ti The Catholic Encyclopedia nga “iti agarup sangaribu a tawen, [ti kapanunotan a ti subbot naibayad iti Diablo] ket nagbalin a nalatak a paset ti historia ti teolohia,” ken nagtalinaed a paset ti pammati ti iglesia. Dadduma nga Amma ti Iglesia, agraman ni Augustine (maikapat agingga iti maikalima a siglo K.P.), intandudoda ti kapanunotan a ti subbot ket naibayad ken ni Satanas. Kamaudiananna, idi maika-12 a siglo K.P., dagiti Katoliko a teologo a da Anselm ken Abelard nabigbigda a ti daton ni Kristo ket naidatag iti Dios, saan a ken ni Satanas.
Dagiti An-anito iti Edad Media
Kaaduan a konsilio ti Iglesia Katolika ket bumdeng nga agsao maipapan ken Satanas. Ngem idi 1215 K.P., imparang ti Fourth Lateran Council ti inawagan ti New Catholic Encyclopedia a “napateg a deklarasion ti pammati.” Kuna ti Canon 1: “Ti diablo ken dagiti dadduma a demonio naparsuada a naimbag babaen ti Dios, ngem nagbalinda a dakes gapu iti bukodda nga aramid.” Innayon ti doktrina a siaanep nga inkagumaan dagitoy a sulisogen ti sangatauan. Kasta unay ti panaginteres ti adu a tattao bayat ti Edad Media gapu iti daytoy naudi a kapanunotan. Ni Satanas ti adda iti likudan ti aniaman a banag nga agparang a karkarna, kas kadagiti di mailawlawag a sakit, kellaat nga ipapatay, wenno bassit nga apit. Idi 1233 K.P., nangipaulog ni Papa Gregory IX iti sumagmamano a pammilin maibusor kadagiti erehe, agraman ti bilin maibusor kadagiti Luciferian, dagiti naipagarup nga agdaydayaw iti Diablo.
Ti panamati a dagiti tattao ket mabalin a luganan ti Diablo wenno dagiti demoniona ti di nagbayag namataud iti panagamak ti kagimongan—ti nakaro a panagbuteng iti panaggamud ken panagkulam. Manipud maika-13 agingga maika-17 a siglo, ti panagbuteng kadagiti manggagamud ket kellaat a simmaknap idiay Europa ken dimmanon idiay Makin-amianan nga America babaen dagiti Europeano a kolonista. Uray dagiti Protestante a repormador a da Martin Luther ken John Calvin inanamonganda ti pananganup kadagiti manggagamud. Idiay Europa, ti pannakabista kadagiti manggagamud maibasar iti basta sayangguseng wenno malisioso a panangkondenar ket impatungpal ti Inkisision ken dagiti sekular a pangukoman. Ti panangtutuok ket gagangay a nausar tapno mapilit ti maysa a mangamin iti “basol.”
Dagidiay mapaneknekan a nagbasol ket masentensiaan a matay babaen ti pannakauram wenno, idiay England ken Scotland, babaen ti bitay. No maipapan iti bilang dagiti biktima, kuna ti The World Book Encyclopedia: “Sigun iti sumagmamano a historiador, manipud 1484 agingga 1782, ti Kristiano nga iglesia kinettelna ti biag ti agarup 300,000 a babbai gapu iti panaggamud.” No ni Satanas ti makinggapuanan iti daytoy a trahedia iti Edad Media, siasino dagiti instrumentona—dagiti biktima wenno dagiti panatiko a relihioso a manangidadanes?
Ti Agdama a Panamati Wenno Di Panamati
Idi maika-18 a siglo, simmaknap ti rasionalistiko a kapanunotan, a pagaammo kas Enlightenment. Kuna ti Encyclopædia Britannica: “Ti pilosopia ken teolohia ti Enlightenment ti nangikagumaan a mangimula kadagiti Kristiano ti kapanunotan a ti diablo ket produkto ti parparbo a mitolohia ti Edad Media.” Iti First Vatican Council (1869-70), nangted ti Iglesia Romano Katolika iti reaksion iti daytoy, ket pinatalgedanna ti panamatina iti kaadda ni Satanas a Diablo, sana pinatalgedan manen dayta iti Second Vatican Council (1962-65).
Kas inanamongan ti New Catholic Encyclopedia, pormal a “naikumit ti Iglesia iti panamati iti kaadda dagiti anghel ken demonio.” Nupay kasta, ti Théo, maysa a diksionario ti Katolisismo idiay Francia, inadmitarna nga “adu a Kristiano ita ti di mamati a ti diablo ti makagapu iti kinadakes ditoy lubong.” Kadagiti nabiit pay a tawen, nagbalin a naannad dagiti Katoliko a teologo maipapan iti dayta, a nagbalinda a natimbeng iti panangmatmat kadagiti opisial a doktrina ti Katoliko ken iti moderno nga aldaw a kapanunotan. Kuna ti Encyclopædia Britannica: “Ti liberal a Nakristianuan a teolohia ket agannayas a mangibilang kadagiti sasao ti Biblia maipapan ken ni Satanas kas ‘mangiladawan a sasao’ a saan a rumbeng a matmatan kas literal—no di ket maibilang dayta kas mitolohikal a panangikagumaan a mangyebkas iti kinapudno ken kinakaro ti kinadakes iti uniberso.” No maipapan kadagiti Protestante, kuna ti isu met laeng a reperensia: “Ti moderno a liberal a Protestantismo agannayas a mangilibak iti kinanasken ti panamati iti persona a diablo.” Ngem rumbeng kadi a dagiti pudno a Kristiano matmatanda kas “mangiladawan a sasao” laeng dagiti kunaen ti Biblia maipapan ken ni Satanas?
No Ania ti Isuro ti Kasuratan
No maipapan iti namunganayan ti kinadakes, nasaysayaat ti panangilawlawag ti Biblia ngem iti panangilawlawag ti pilosopia ken teolohia. Napateg ti ibaga ti Kasuratan maipapan ken ni Satanas tapno matarusan ti namunganayan ti kinadakes ken panagsagaba ti tao, agraman no apay a tinawen a kumarkaro dagiti saan a mairusok a kinaranggas.
Dadduma ti mangyimtuod: ‘No ti Dios ti naimbag ken naayat a Namarsua, apay a nangparsua iti dakes nga espiritu kas ken ni Satanas?’ Ipasdek ti Biblia ti prinsipio a perpekto amin nga aramid ni Jehova a Dios ken naikkan iti wayawaya nga agikeddeng ti amin nga adda panunotna a parsuana. (Deuteronomio 30:19; 32:4; Josue 24:15; 1 Ar-ari 18:21) No kasta, ti espiritu a parsua a nagbalin a Satanas ket naparsua a perpekto ken sipapakinakem a simmiasi iti dalan ti kinapudno ken kinalinteg.—Juan 8:44; Santiago 1:14, 15.
Iti adu a pamay-an, ti kinarebelioso ni Satanas ket umasping iti “ari ti Tiro,” a nadeskribir iti daniw kas “naan-anay iti pintas” ken ‘awan pagkurangan ti daldalanna manipud idi aldaw a pannakaparsuana agingga a ti kinakillo nasarakan kenkuana.’ (Ezequiel 28:11-19) Saan a kinarit ni Satanas ti kinasupremo wenno ti saad ni Jehova kas ti Namarsua. Apay koma nga aramidenna dayta idinto ta ti Dios ti nangparsua kenkuana? Ngem ni Satanas kinaritna ti pamay-an ti panangusar ni Jehova iti kinasoberanona. Iti minuyongan ti Eden, imparipirip ni Satanas nga adda kalintegan a tagiragsaken ken pagimbagan ti umuna a pagassawaan ngem ipapaidam ti Dios. (Genesis 3:1-5) Naisungsongna da Adan ken Eva nga agrebelde maibusor iti nalinteg a kinasoberano ni Jehova, a nangyeg iti basol ken ipapatay kadakuada ken kadagiti kaputotanda. (Genesis 3:6-19; Roma 5:12) Gapuna, ipakita ti Biblia a ni Satanas ti kangrunaan a makagapu iti panagsagaba ti tao.
Sakbay ti Layus, adda dagiti anghel a simmurot ken ni Satanas iti iyaalsana. Naglasagda tapno mapennek ti seksual a derrepda kadagiti babbai ditoy daga. (Genesis 6:1-4) Idi Layus, nagsubli idiay langit dagitoy rebelioso nga anghel ngem saan nga iti “nakaisigudan a kasasaadda” iti Dios idiay langit. (Judas 6) Naipababada iti kasasaad a nakaro a naespirituan a kinasipnget. (1 Pedro 3:19, 20; 2 Pedro 2:4) Nagbalinda a demonio, a saanen nga agserserbi iti sidong ti kinasoberano ni Jehova no di ket agbibiagda iti panangituray ni Satanas. Nupay agparang a dida mabalin ti aglasag manen, adda nabileg a pannakabalin dagiti demonio a mangimpluensia iti pampanunot ken biag dagiti tattao, ket awan duadua nga isuda ti pakaigapuan ti adu a kinaranggas a maim-imatangantayo ita.—Mateo 12:43-45; Lucas 8:27-33.
Asidegen ti Panungpalan ti Turay ni Satanas
Nalawag nga agtigtignay ita dagiti dakes a puersa ditoy lubong. Insurat ni apostol Juan: “Ti intero a lubong adda iti pannakabalin daydiay nadangkes.”—1 Juan 5:19.
Ngem ti natungpal a padto ti Biblia ipakitana nga ikagkagumaan ti Diablo a pakaruen ti rigat ditoy daga agsipud ta ammona nga “ababan ti periodo ti tiempona” a nabatbati a mangdadael sakbay a maipupok. (Apocalipsis 12:7-12; 20:1-3) Kalpasan ti panungpalan ti turay ni Satanas, umayto ti nalinteg a baro a lubong, a sadiay “awanton” ti lulua, ipapatay, ken ut-ot. Kalpasanna, ‘maaramidto ti pagayatan ti Dios, kas sadi langit, kasta met iti daga.’—Apocalipsis 21:1-4; Mateo 6:10.
[Dagiti Ladawan iti panid 4]
Namati dagiti taga Babilonia ken ni Nergal (adayo a kannigid), maysa a naranggas a dios; ni Plato (iti kannigid) namati iti kaadda ti dua a nagduma a “Kararua”
[Credit Lines]
Cylinder: Musée du Louvre, Paris; Plato: National Archaeological Museum, Athens, Greece
[Dagiti Ladawan iti panid 5]
Da Irenaeus, Origen, ken Augustine insuroda a ti subbot ket naibayad iti Diablo
[Credit Lines]
Origen: Culver Pictures; Augustine: Manipud iti libro a Great Men and Famous Women
[Ladawan iti panid 6]
Ti panagamak kadagiti manggagamud nagtungpal iti pannakapapatay ti ginasut a ribu a tattao
[Credit Line]
Manipud iti libro a Bildersaal deutscher Geschichte