Natured a “Managdaliasat Tapno Maisaknap ti Ebanghelio”
NAIPADAMAG nga idi agtawen iti 18 ni George Borrow, kabaelannan ti agsao iti 12 a lenguahe. Dua a tawen kalpasanna, “naglaka ken nagsayaat” a maipatarusna ti 20 a nagduduma a pagsasao.
Idi 1833, naawis daytoy a nakalalaing a tao tapno pagsaludsodan ti British and Foreign Bible Society idiay Londres, Inglatera. Gapu ta awan pagpletena, ngem determinado a mangaprobetsar iti dayta a nasayaat a pribilehio, ni Borrow nga agtawen idin iti 30 nagna iti 180 a kilometro iti uneg laeng ti 28 nga oras manipud iti pagtaenganna idiay Norwich.
Makakarit ti impaannong ti Bible Society ken ni Borrow—iti uneg ti innem a bulan, adalenna ti Manchu a lenguahe a maus-usar iti dadduma a paset ti Tsina. Nagkiddaw ni Borrow iti libro ti gramaria, ngem ti naitedda kenkuana ket ti laeng kopia ti Manchu nga Ebanghelio ni Mateo, ken maysa a Manchu-Pranses a diksionario. Kaskasdi, iti uneg ti 19 a lawas, nagsurat idiay Londres, “Naadalkon a nalaing ti Manchu,” babaen ti “tulong ti Dios,” kinunana. Ad-adda a naisangsangayan daytoy a gapuanan agsipud ta naipadamag a naigiddan iti dayta ti panangpasayaatna iti patarus ti Ebanghelio ni Lucas iti pagsasao a Nahuatl, maysa kadagiti lenguahe dagiti katutubo idiay Mexico.
Ti Biblia iti Manchu
Idi maika-17 a siglo, idi damo a maisurat ti Manchu, a nausar ti manuskrito a nabulod iti alpabeto nga Uighur ti Mongolia, nagbalin dayta kas ti opisial a lenguahe nga inusar ti gobierno ti Tsina. Nupay adda tiempo a kimmapuy ti pannakausar ti Manchu, magagaran dagiti kameng ti British and Foreign Society a mangyimprenta ken mangiwaras iti Biblia iti dayta a lenguahe. Idi agarup 1822, pinonduanda ti pannakaipablaak ti 550 a kopia ti maysa nga edision ti Ebanghelio ni Mateo, nga impatarus ni Stepan V. Lipoftsoff. Isu ket kameng ti Russian Foreign Office a 20 a tawen a nagnaed idiay Tsina. Nayimprenta dayta idiay St. Petersburg, ngem kalpasan ti pannakaiwaras ti sumagmamano laeng a kopia, nadadael dagiti nabatbati gapu iti layus.
Di nagbayag, naipatarus ti intero a Kristiano a Griego a Kasuratan. Idi 1834, dimmakkel ti panaginteres iti Biblia idi nadiskobre ti maysa a kadaanan a manuskrito a bersion ti kaaduan a paset ti Hebreo a Kasuratan. Siasino ti mabalin a mangorganisar iti pannakarebisar ti Manchu a Biblia ken mangkompleto iti patarus? Ti British and Foreign Bible Society dagus nga inayabanda ni George Borrow a mangitungpal iti dayta a trabaho.
Iti Russia
Kalpasan ti isasangbay ni Borrow idiay St. Petersburg, ad-adda pay nga inadalna ti Manchu tapno mabalinna a rebisaren ket ad-adda a mapasayaat ti teksto ti Biblia. Ngem narigat dayta nga annongenna, ken 13 nga oras kada aldaw a timmulong iti panangpataud kadagiti letra a naaramid iti metal para iti pannakayimprenta ti The New Testament, a nadeskribir idi agangay kas “napintas nga edision a gapuanan ti oriente.” Sangaribo a kopia ti nayimprenta idi 1835. Nupay kasta, nakeltay ti panggep ni Borrow a maipan ken maiwaras dagita idiay Tsina. Gapu ta maamak ti gobierno ti Russia amangan ta mamatmatan dayta a panangiwaras kas panagmisionero a mabalin a mangdadael iti nasinged a relasionda iti Tsina, pinaritanna ni Borrow nga agdaliasat iti beddeng ti Tsina no adda awitna nga “uray maysa laeng a Biblia a Manchu.”
Sumagmamano a kopia ti naiwaras agarup sangapulo a tawen kalpasanna, ken nagparang idi 1859 dagiti patarus dagiti Ebanghelio da Mateo ken Marcos kadagiti lenguahe a pakairamanan ti Manchu ken Tsino. Ngem kaaduan a tattao idi a makabasa iti Manchu kaykayatda ti agbasa iti Tsino, isu a nangrugi a mapukaw ti posibilidad a makompleto ti Biblia a Manchu. Kinapudnona, nangrugi idin a di mausar ti Manchu ken simmaknap ti pannakausar ti Tsino. Naan-anay ti pannakabalbaliw ti lenguahe idi nagbalin ti Tsina kas maysa a republika idi 1912.
Ti Iberian Peninsula
Gapu ta naparayray kadagiti kapadasanna, nagsubli ni George Borrow idiay Londres. Naibaon manen idi 1835 idiay Portugal ken Espania, “tapno ammuenna no nakasagana met laengen dagiti tattao a mangakseptar kadagiti kinapudno nga isursuro ti Kristianidad,” kas panangibagana idi agangay. Dagitoy a pagilian ket saan pay idi a nadanon ti British and Foreign Bible Society gapu iti nasaknap a riribuk iti politika ken iti kagimongan. Pagragsakan ni Borrow nga isarita ti Biblia kadagiti tattao kadagiti aw-away ti Portugal. Ngem di unay nagbayag, nagturong idiay Espania ni Borrow gapu iti narelihiosuan a kinaaleng-aleng ken panangidumduma.
Naiduma ti karit idiay Espania, nangruna kadagiti umili a Gypsy a kadakuada naaddaan ni Borrow iti kinasinged, yantangay makasaritana dagitoy iti lenguaheda. Di nagbayag kalpasan ti isasangbayna, inrugina nga ipatarus ti “Baro a Tulag” iti Gitano, ti Espaniol a lenguahe dagiti Gypsy. Nangawis iti dua a babbai a Gypsy tapno tumulong kenkuana iti dayta a trabaho. Basaenna kadakuada ti Espaniol a bersion sa kiddawenna nga ipatarusda dayta kenkuana. Dayta ti timmulong kenkuana a nangadal iti umiso nga usar dagiti pannao dagiti Gypsy. Kas resulta dayta a panangikagumaan, ti Ebanghelio ni Lucas ket naipablaak idi primavera ti 1838, a nakatignayan ti maysa nga obispo a mangibaga: “Kombertienna ti intero nga Espania babaen ti lenguahe dagiti Gypsy.”
Naautorisaran ni George Borrow nga agsapul iti “maysa a tao a nalaing a mangipatarus iti Kasuratan iti pagsasao a Basque.” Dayta a trabaho ket naitalek ken ni Dr. Oteiza a “nalaing iti dayta a dialekto, a medio ammok met nga usaren,” insurat ni Borrow. Idi 1838, nagbalin ti Ebanghelio ni Lucas a kaunaan a libro ti Biblia a naipatarus iti Basque nga Espaniol.
Gapu iti tarigagayna a makasursuro dagiti ordinario a tattao, dinaliasatna dagiti adayo, masansan a napeggad a lugar tapno maiwarasna dagiti libro ti Biblia kadagiti napanglaw nga adda kadagiti aw-away. Pinanggepna a wayawayaan ida manipud iti kinaignorante iti Biblia ken an-anito. Iti panangibutaktakna iti kinaawan serserbi dagiti baybayadanda, kastoy ti maysa nga iyimtuodna: “Posible kadi a ti Dios a naimbag anamonganna ti panangilako iti basol?” Ngem gapu ta maamak ti Bible Society di la ket ta maparitan dagiti aktibidadda gapu iti kasta a panangatake kadagiti nabangonan a patpatien, nabilin ni Borrow nga ipamaysana laengen ti trabaho iti panangiwaras kadagiti Kasuratan.
Berbal a napalubosan ni Borrow a mangyimprenta iti El Nuevo Testamento, maysa nga Espaniol a Baro a Tulag, a di mairaman dagiti nainotar a doktrina ti Romano Katoliko. Dayta ket iti laksid ti damo nga ibubusor ti primero ministro, a nangibaga a ti bersion ket napeggad ken “ilegal a libro.” Kalpasanna, nanglukat ni Borrow idiay Madrid iti paglakuan iti Espaniol a Baro a Tulag, a nakaigapuan ti panangbusor kenkuana dagiti lider ti relihion ken sekular nga autoridad. Nagresulta dayta iti pannakaibaludna iti 12 nga aldaw. Idi indepensana ti kalinteganna, nakiddaw ken ni Borrow a sitatalna a pumanaw iti pagilian. Gapu ta ammona nga ilegal ti pannakaibaludna, dinakamatna ti ulidan ni apostol Pablo ket inkeddengna ti agtalinaed agingga a siuumiso a maabsuelto, ket madalusan ti naganna.—Aramid 16:37.
Idi pimmanaw ti naregta nga emisarioda manipud Espania idi 1840, inreport ti Bible Society: “Dandani 14,000 a kopia ti Kasuratan ti naiwaras idiay Espania iti uneg ti naudi a lima a tawen.” Gapu ta dakkel ti nagbalin a pasetna iti dayta, ginupgop ni Borrow dagiti kapadasanna idiay Espania kas “ti karagsakan a tawtawen ti biagko.”
Ti The Bible in Spain, a damo a naipablaak idi 1842—ken maipabpablaak agingga ita—ket maysa a nabiag, personal a salaysay ni George Borrow maipapan kadagiti panagdaliasat ken kapadasanna. Iti daytoy a libro, a giddato a limmatak, inawaganna ti bagina kas ti “managdaliasat tapno maisaknap ti Ebanghelio.” Insuratna: “Pinanggepko a bisitaen dagiti nalimed ken naiputputong a luglugar kadagiti narigat a daliasaten a turturod ken bambantay, tapno kasaritak dagiti tattao, iti dalanko nga agturong, ken Kristo.”
Babaen ti panangiwaras ken panangipatarusna iti Kasuratan buyogen ti kasta a kinagagar, nakaipasdek ni George Borrow iti pagtuladan—pudno a maysa a nakapatpateg a pribilehio.
[Mapa iti panid 29]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Gapu iti panangikagumaanna a maipatarus ken maiwaras ti Biblia, napan ni George Borrow manipud (1) Inglatera agingga (2) Russia, (3) Portugal, ken (4) Espania
[Credit Line]
Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.
[Ladawan iti panid 28]
Ti panglukat a sasao ti Ebanghelio ni Juan iti pagsasao a Manchu, nayimprenta idi 1835, a mabasa nga agpababa manipud kannigid nga agpakannawan
[Credit Line]
Manipud iti libro a The Bible of Every Land, 1860
[Picture Credit Line iti panid 27]
Manipud iti libro a The Life of George Borrow babaen ken ni Clement K. Shorter, 1919