Ti Pannakidangadang ti Biblia Español Maipaay iti Ilalasat

ITI maysa nga aldaw ti Oktubre idi 1559, nagtataripnong ti agarup 200,000 a Kastila a Katoliko iti makin-amianan a siudad ti Valladolid. Ti nakaawisanda isu ti auto-da-fé, a sadiay “napuoran a sibibiag dagiti dua a biktima, sangapulo ti nabekkel.” Dagitoy ket “erehes.”

Ti nalatak nga agtutubo nga ari a ni Felipe II a mismo ti nangidaulo iti okasion. Idi nagapelar ti nakondenar a tao a maipaay iti kaasi, simmungbat ti ari: “No ti anakko a mismo ti nakakaasi a kas kenka, siak a mismo ti mangawit kadagiti rineppet a kayo a mangpuor kenkuana.” Ania ti basol ti biktima? Basta binasbasana laeng ti Biblia.

Iti dayta met laeng a tiempo, okupado unay ti organisasion ti Katoliko nga Inkisision idiay siudad ti Seville iti Andalusia. Sadiay, kaaw-awat pay laeng ti maysa a grupo dagiti monghe idiay monasterio iti San Isidro del Campo ti maysa a naipatulod a sililimed a Biblia a Kastila. Liputan ngata ida dagiti managipakaammo? Dadduma a nakabigbig nga agpegpeggadda iti ipapatay ti nagtalaw iti pagilian. Ngem 40 kadagidiay nagtalinaed daksanggasatda ket napuoranda iti istaka, nairaman kadakuada ti nangipuslit iti Biblia iti pagilian​—mammano ti nakalisi iti panangpetpet ti Inkisision.

Nairaman kadagiti sumagmamano a nakalasat iti Inkisision isut’ dati a monghe, ni Casiodoro de Reina. (c. 1520-94) Isut’ timmalaw a napan idiay Londres, ngem uray idi adda sadiay awan kinatalgedna. Nangitukon ti Inkisision ti gunggona maipaay iti pannakakemmegna, ket ti embahador iti España iti turay nga Ingles inggakatna ti mangallukoy kenkuana nga agsubli idiay tengtenglen ti España a teritoria iti aniaman a pamay-an, naimbag man wenno dakes. Di nagbayag, dagiti ulbod a pammabasol a pannakikamalala ken homoseksualidad ti nangpilit kenkuana a pumanaw idiay Inglatera.

Gaput’ bassit laeng ti masapulanna ken dumakdakkel ti pamilia a taraonanna, isut’ nagkamang nga immuna idiay Frankfurt. Kalpasanna, ti panagsapsapulna iti pagkamangan gapu iti relihion ti nangiturong kenkuana idiay Francia, Holland, ken kamaudiananna idiay Switzerland. Ngem bayat daytoy amin a tiempo, isut’ okupado. ‘Malaksid iti tiempo a masakitak wenno agbibiaheak, . . . diak pulos simmardeng a nagtrabaho,’ inlawlawagna. Binusbosna ti adu a tawtawen a nagipatpatarus iti Biblia iti Kastila. Ti panangimaldit iti 2,600 a kopia ti Biblia ni Reina narugian kamaudiananna idi 1568 idiay Switzerland ken nakompleto idi 1569. Ti maysa a naisangsangayan a paset iti patarus ni Reina isu ti panangusarna iti Iehoua (Jehová) imbes a Seńor agpaay iti Tetragrammaton, ti uppat a Hebreo a letra iti personal a nagan ti Dios.

Ti Pannakaaramid ti Biblia Español

Maisupadi iti dayta, idi tiempo a mammanon ti Biblia idiay España, naimbag laengen ta naimbento ti pagimprentaan, agsaksaknap dagiti Biblia idiay Europa. Saan a kanayon a kastoy ti kasasaad. Iti adu a siglo ti Biblia ti kasaknapan ti pannakaiwarasna a libro. Magun-odan pay dagiti insurat-ima a kopia iti Latin ken, iti sumagmamano a siglo, uray pay iti pagsasao a Gothic. Inlawlawag ti maysa a historiador a bayat ti Edad Media, “ti Biblia​—kas gubuayan iti inspirasion ken autoridad, kas pagalagadan iti pammati ken kababalin​—ket nalatlatak idiay España ngem idiay Alemania wenno Inglatera.” Dagiti nagduduma a historia ti Biblia, dagiti Psalter (wenno, Salmo), glosario, estoria maipapan iti moral, ken dagiti umasping a sursurat nagbalinda a kaaduan a malako idi a tiempo.

Siaannad a kinopia dagiti nasanay a managkopia dagiti nagsasayaat a manuskrito ti Biblia. Nupay alaenna ti intero a makatawen a kopiaen dagiti 20 nga eskriba a mangkopia iti maysa laeng a primera-klase a manuskrito, adu a Latin a Biblia ken rinibo a komentario iti Latin a Biblia ti agsaksaknap idiay España idi maika-15 a siglo.

Kasta met, idi nangrugin a rumang-ay ti pagsasao a Kastila, rimsua ti interes a maaddaan iti Biblia iti pagsasaona. Idi maika-12 a siglo, naipatarus ti Biblia iti Romance, wenno immuna a Kastila, ti pagsasao a kadawyan a sasawen dagiti tao.

Apagbiit Laeng a Panaginteres

Ngem di nagpaut ti panaginteres. Idi inusar dagiti Waldensians, Lollards, ken dagiti Hussites ti Kasuratan a mangikalintegan iti pammatida, napartak ken naranggas ti panagtignay. Dagiti autoridad a Katoliko minatmatanda ti panagbasa ti Biblia a buyogen ti panagsuspetsa, ket ti kabbaro pay laeng a panagipatarus iti gagangay a pagsasao nababalaw nga interamente.

Ti Konsilio Katoliko iti Toulouse (Francia), a naangay idi 1229, kinunana: “Iparitmi iti asinoman a pasurot a mangikut kadagiti libro iti Daan wenno Baro a Tulag a naipatarus iti gagangay a pagsasao. No adda napasnek a tao nga agtarigagay, mabalinna ti maaddaan iti Salmo wenno ti Breviary [libro iti kankanta ken karkararag] . . . ngem iti aniaman a kasasaad saan koma a mangikut kadagiti nadakamat iti ngato a libro a naipatarus iti Romance.” Uppat a tawen kalpasanna, ni Santiago I iti Aragon (ari iti dakkel a rehion iti Iberian Peninsula) inikkanna laeng dagidiay nga addaan iti Biblia a naipatarus iti gagangay a pagsasao iti walo nga aldaw a mangiyawat kadagitoy iti obispo iti lugarda tapno puoranna. Masuspetsa nga erehes ti asinoman a klero wenno pasurot a di mangaramid iti dayta.

Nupay adda dagitoy a panangiparit​—a saan met a kanayon a naipaalagad a siinget​—maipagpannakkel dagiti dadduma a Kastila ti panangikutda iti Biblia a Romance bayat ti maudi a paset iti Edad Media. Daytoy kellaat a nagpatingga idi naipasdek ti Inkisision Español iti sidong ni Reina Isabella ken Ari Ferdinand idi 1478. Idi 1492, idiay laeng siudad iti Salamanca, 20 a napapateg nga insurat-ima a kopia iti Biblia ti napuoran. Ti laeng manuskrito ti Biblia iti Romance a nakalasat isu dagidiay adda iti personal a libraria ti ari ken ti sumagmamano a natatan-ok a di mapagsuspetsaan.

Iti sumaganad a dua gasut a tawen, ti laeng opisial a naipablaak a Biblia idiay España​—malaksid iti Latin Vulgate​—isu ti Complutensian Polyglott, ti immuna a Biblia a naisurat iti sumagmamano a pagsasao, nga intandudo ni Cardinal Cisneros. Pudno a nakasaysayaat ti pannakaisuratna, a pudno a di nairanta a maipaay iti gagangay a tao. Adda laeng 600 a kopia a naaramid, ket sumagmamano laeng ti makaawat iti dayta agsipud ta daytat’ addaan iti teksto ti Biblia a Hebreo, Aramaiko, Griego, ken Latin​—saan a Kastila. Kasta met, nangina unay. Dayta aggatad iti tallo a balitok a ducat (katupag iti innem a bulan a sueldo ti gagangay a trabahador).

Nailimed ti Biblia Español

Idi karrugi ti maika-16 a siglo, rimsua ni Francisco de Enzinas, maysa a Kastila a kapada ni “Tyndale.” Anak ti maysa a nabaknang a haciendero a Kastila, rinugianna ti nagipatarus iti Kristiano a Griego a Kasuratan iti Kastila bayat nga isut’ maysa pay laeng nga agtutubo nga estudiante. Kalpasanna impaimalditna ti patarusna idiay Netherlands, ket idi 1544 situtured a pinadasna a ginun-od ti panangipalubos ti ari iti pannakaiwarasna idiay España. Ti emperador ti España, ni Carlos I, adda idiay Brussels idi a tiempo, ket ni Enzinas ginundawayanna daytoy tapno dawaten ti pammalubos ti ari iti proyektona.

Ti naisangsangayan a panagsarita dagiti dua a lallaki ket naipadamag kas iti sumaganad: “Ania a kita ti libro daytoy?” inimtuod ti emperador. Simmungbat ni Enzinas: “Daytoy ket paset iti Nasantuan a Kasuratan a maawagan Baro a Tulag.” “Sino ti nangisurat iti libro?” inimtuodna kenkuana. “Ti nasantuan nga espiritu,” insungbatna.

Pinalubosan ti emperador ti pannakaipablaakna ngem sigun iti maysa a kondision​—a ti pagkomkompesaran ti emperador, maysa a Kastila a monghe, anamonganna met dayta. Daksanggasat ni Enzinas, ta dayta nga anamong saan a dimteng, ket di nagbayag isut’ imbalud ti Inkisision. Kalpasan ti dua a tawen isut’ nakalibas.

Sumagmamano a tawen kalpasanna, maysa a rebisado nga edision daytoy a patarus ti naimaldit idiay Venice, Italia, ket daytoy nga edision ti Kasuratan ti sililimed nga inserrek ni Julián Hernández idiay Seville, España. Ngem isut’ nakemmeg, ket kalpasan ti dua a tawen a pannakatutuok ken pannakaibalud, isut’ napapatay agraman ti dadduma a kakaduana nga estudiante ti Biblia.a

Idiay Konsilio iti Trent (1545-63), inulit-ulit ti Iglesia Katolika ti panangkondenarna ti pannakaipatarus ti Biblia iti lokal a pagsasao. Daytat’ nangipablaak iti indese dagiti maiparit a liblibro, a nakairamanan dagiti amin a patarus ti Biblia a napataud nga awan ti pammalubos ti simbaan. Kadawyan a daytoy kaipapananna nga amin a Biblia a Kastila a naimaldit iti lokal a pagsasao ket naparitan ket ti basta panangikut ti maysa mabalin a patalgedanna ti ipapatay ti tao.

Sumagmamano a tawen kalpasan ti pannakaipablaak ti patarus ni Reina, ni Cipriano de Valera, sabali pay a dati a monghe a nakalisi iti pungtot iti Inkisision idiay Seville, ti nangrebisar iti dayta. Daytoy a bersion ket naimaldit idiay Amsterdam idi 1602 K.P., ket dadduma a kopia ti sililimed a naiserrek idiay España. Iti orihinal ken rebisado a bersionna, ti Biblia a Reina-Valera isu pay laeng ti kasaknapan a maus-usar a patarus kadagiti Kastila ti pagsasaona a Protestante.

Nalukatan dagiti Ruangan

Kamaudiananna, idi 1782 ti tribunal iti Inkisision impaulogna a mabalin a maipablaaken ti Biblia no la ketdi addaan iti panangilawlawag iti historia ken doktrina. Idi 1790 ti obispo a Katoliko iti Segovia, ni Felipe Scio de San Miguel, babaen ti panangusarna iti Latin Vulgate, impatarusna ti Biblia iti Kastila. Daksanggasat, daytat’ nakangingngina​—1,300 reals, maiparit a presio iti daydi a tiempo​—ken saan a nalawag ti sasaona, a gapu itoy maysa a historiador a Kastila ti nangdeskribir iti dayta a “daksanggasat unay.”

Sumagmamano a tawen kalpasanna, ti ari a Kastila a ni Fernando VII imbilinna iti obispo ti Astorga, ni Félix Torres Amat, a mangaramid iti nasaysayaat a patarus, a naibatay met laeng iti Latin Vulgate. Rimmuar daytoy a patarus idi 1823 ket nasaksaknap ti pannakaiwarasna ngem ti patarus ni Scio. Nupay kasta, daytat’ di naibasar iti orihinal a Hebreo ken Griego, ket addaan kadagiti gagangay a pagkapuyan ti naipatarus a naibatay iti maysa a patarus.

Nupay adda rinang-ayan daytoy, saan pay laeng a patien ti simbaan ken dagiti agtuturay ti pagilian a masapul a basaen dagiti gagangay a tattao ti Kasuratan. Idi ni George Borrow, maysa a pannakabagi ti British and Foreign Bible Society, dinawatna ti pammalubos a mangimaldit iti Biblia iti Kastila idi 1830’s, imbaga kenkuana ti ministro ti gobierno a ni Mendizábal: “Naimbag nga apo, saan a dagiti Biblia ti tarigagayanmi, no di ket dagiti paltog ken dagiti pulbura, tapno parmekenmi dagiti rebelde, ken nangnangruna ngem amin, ti kuarta, a pangsueldomi kadagiti tropa.” Intuloy ni Borrow nga impatarus ti Ebanghelio ni Lucas iti Kastila a pagsasao dagiti Gaitano, ket idi 1837 isut’ naibalud gapu iti panangikagumaanna!

Kamaudiananna, saanen a malapdan ti panagipatarus. Idi 1944 ti simbaan a Kastila immalditna ti umuna a patarusna iti Nasantuan a Kasuratan a naibatay kadagiti orihinal a pagsasao​—agarup 375 a tawen kalpasan ti patarus ni Casiodoro de Reina. Daytoy ti patarus dagiti eskolar a da Nácar ken Colunga. Daytoy napasarunuan iti patarus da Bover ken Cantera idi 1947. Nanipud idi addan nakaad-adu a Kastila a patarus iti Biblia.

Naipanamnama ti Balligi

Nupay no nakidangadang ti Biblia a Kastila iti adu a siglo tapno makalasat, nangabak ti pannakidangadang kamaudiananna. Dagiti kasta unay a panagsakripisio dagiti natutured a managipatarus a kas ken ni Reina ket pudno nga adda pategna. Mano a tattao a gumatang iti Biblia ti agsarimadeng a mangpanunot iti tiempo idi a maiparit ti panangikut iti Biblia?

Itatta, ti Biblia ti kaaduan a malako kadagidiay pagilian nga Español-pagsasaona, ket adu ti magun-odan a patarus. Mairaman kadagitoy isu ti Versión Moderna (Modern Version, 1893), a kankanayon a mangusar iti nagan ti Dios a Jehová; ti Pauline Edition of the Bible (1964), a mangusar iti nagan a Yavé iti Hebreo a Kasuratan; ti Nueva Biblia Española (New Spanish Bible, 1975), ngem nakalkaldaang ta dina inusar ti Jehová wenno Yavé; ken ti Traducción del Nuevo Mundo (New World Translation, 1967), nga impablaak ti Watch Tower Society, isu a mangusar iti Jehová.

Sarungkaran dagiti Saksi ni Jehova dagiti pagtaengan dagiti milion nga Español ti pagsasaona a tattao iti linawas tapno tulonganda ida a mangapresiar iti pateg ti Nasantuan a Biblia​—maysa a libro a napateg a pakatayan, maysa a libro a napateg nga alagaden. Kinapudnona, ti estoria ti pannakidangadang ti Español a Biblia tapno makalasat ket maysa pay a pammaneknek a “ti sao ti Diostayo . . . mataginayonto.”​—Isaias 40:8.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 10]

Ti Complutensian Polyglott ket nakopia ket madadaan ngarud a masukimat. (Kitaenyo ti panid 8)

[Credit Line]

Impaay ti Biblioteca Nacional, Madrid, España