Ti Inkisision nga Español​—Kasano a Mapasamak Dayta?

Babaen ti koresponsal ti Agriingkayo! iti España

HUNIO 5, 1635 idi, idi napakaammuan ni Alonso de Alarcón nga adda bilin a naipaulog maipaay iti pannakaarestona. Dagiti protestana nga awan basolna di naikankano. Isut’ naibalud nga agsolsolo. Namitlo a daras a “naawis” a mangipudno iti krimen, ngem inwaragawagna ti kinaawan ti basolna.

Idi Abril 10, 1636, isut’ tinutuokda babaen iti rack (alikamen a mangbennat iti tutuokenda agingga a masukto dagiti saksaka ken im-imana) agingga a naawanan ti puot. Idi Oktubre 12, isut’ nakondenar a madusa iti 100 a babaot ket naidestierro iti innem a tawen.

“Maipaay iti Dakkel a Pakaidayawan iti Dios”

Ni Alonso ket maysa a managabel iti Toledo, España, (naipakita iti ngato) ama iti tallo a babbai, ket paralisado ti maysa a sikiganna. Ti doktorna met laeng ti nangipakaammo kadagiti managsaludsodna a ti panangtutuok ti mabalin a maipaay nga awan ti peggad​—siempre iti sikigan a saan a paralisado. Ni Alonso ket maysa a biktima iti Inkisision nga Español.

Ti krimen nga inaramidna? Isut’ napabasol a mangmangan iti karne iti Biernes (ipamatmatna ti panagkilingna kadagiti Judio) ken ti panangtabbaaw ken Birhen Maria (makuna nga imbagana a nalawlawag a birhen dagiti annakna ngem ni Maria). Ti nangpabasol kenkuana isu ti lokal a padi.

Inadal dagiti teologo ti kaso ket inkeddengda a ti pammabasol a maibusor kenkuana ket nalawag a pammaneknek iti kinaerehes. Ti interamente a pamay-an kunaenda a dayta ket ad majorem Dei gloriam (maipaay iti dakdakkel a pakaidayawan iti Dios), nupay ni Alonso ken dagiti 100,000 a dadduma pay a sinubok ti Inkisision ket saanda a makita a kasta.

Saan a nakaskasdaaw, ti Inkisision nga Español nagbalinen a pagsasao a maipaay iti relihiuso a panangilupitlupit ken ti kinapanatiko. Uray pay ti sao nga “inkisision,” nga idi damo kaipapananna laeng “ti panagsaludsod,” ket itan addaanen iti kaipapanan a panangtutuok, kinaawan ti kinahustisia, ken ti awan asina a di panangikankano iti kalintegan ti tao. Kasano a ti kasta a manangilupitlupit a pamay-an naipasdek? Ania dagiti kalatna? Maikalintegan kadi a kas “nasken dayta a kinadakes”?

Ti Inkisision​—Ti Dalan iti Panagkaykaysa?

Idi maika-13 a siglo ti Iglesia Katolika impasdekna ti inkisision idiay Francia, Alemania, Italia, España. Ti kangrunaan a panggepna isu ti pananglapped kadagiti relihiuso a grupo nga ibilang ti klero a napeggad iti iglesia. Kalpasan ti pannakapukaw dagitoy a grupo, daytoy nga indauluan ti iglesia nga Inkisision bimmasiten ti impluensiana, ngem dagiti immunan a napasamak maaddaanto kadagiti nakaam-amak a pagbanagan kadagiti adu nga Español iti agarup dua a siglo kamaudiananna.

Idi maika-15 a siglo dagiti Katoliko nga Ar-ari a da Isabella ken Ferdinand pinarmekda ti maudi kadagiti Muslim Moors a nangokupar iti España bayat iti walo a siglo. Dagitoy nga agtuturay nangsapulda kadagiti pamay-an iti panamagkaykaysada iti nasion. Ti relihion ti naibilang a maysa a nalaka nga alikamen tapno maibanag dayta a panggep.

Idi Setiembre 1480 nagparang manen ti Inkisision idiay España, ngem ti pannakabalinna ti imbanag ti Estado. Ti panggepna isu ti “panangdalus iti nasion ken ti panamagkaykaysa iti pammati.” Dagiti agtuturay a Katoliko iti España inallukoyda ni Papa Sixtus IV a mangipaulog iti maysa a bilin a mangipalubos kadakuada a manginagan kadagiti inkisitor wenno managsaludsod a ti panggepna isu ti panangimbestigar ken panangdusa kadagiti erehes. Kalpasan dayta, ginastuan ti Estado ti Inkisision ken impasdekna dagiti pamay-an iti panagandarna. Maysa a krusada a mangipaalagad iti nainget a relihiuso a panagkaykaysa ti nangrugin. Ti institusion ti pinaandar a nangnangruna dagiti praile a Dominican ken Franciscan ngem dayta ti ay-aywanan ti agturay.

Daytoy ket maysa a panagtipon a maipaay iti panglakagan iti nagbaetan ti Iglesia ken ti Estado. Ti iglesia tarigagayanna a pukawen ti makitkitana a peggad manipud kadagiti rinibribo nga Español a Judio ken Moors nga inkapilitan a nakumberte iti Katolicismo ngem dagitoy ti masuspetsa a mangsalsalimetmet iti dati a pammatida. Kamaudiananna usarennanto dayta met laeng nga alikamen a mangpukaw kadagiti grupo dagiti Protestante nga agparang iti sumaganad a siglo.

Ti Inkisision napaneknekan met a nakabilbileg nga armas a maipaay iti Estado. Dayta ti nanglapped kadagiti managalsa, nangipaay iti adu unay a sapul a nakumpiskar kadagiti biktimana, ken impamaysana ti pannakabalin iti im-ima ti agturay. Bayat iti nasurok a tallo a siglo daytoy nakaam-amak nga institusion ti nangipaalagad iti pagayatanna kadagiti tattao nga Español.

Ni Torquemada​—Ti Kadadaksan nga Inkisitor

Idi 1483, tallo a tawen kalpasan ti itataud manen ti Inkisision idiay España, ni Tomás de Torquemada, maysa a praile a Dominican ken nagtaud pay ketdi iti kaputotan a Judio a mismo, ti natudingan nga inkisitor-heneral. Di naringbawan ti kinarungsotna kadagiti masuspetsa nga erehes. Isut’ indayaw ni Papa Sixtus IV iti “panangiturongna iti regta[na] kadagidiay bambanag a makaipaay iti pakaidayawan iti Dios.”

Kamaudiananna, nupay kasta, ni Papa Alexander VI, a pinagamak ti kinamanaglablabes ni Torquemada, ti nangpadas a mangpabassit iti pannakabalinna babaen ti panangtudingna iti dua a sabali pay nga inkisitor-heneral. Ngem bassit laeng ti naaramidan dayta. Ni Torquemada nagtultuloy a nangipaay iti autoridad kadagiti isuamin, ket bayat ti panangakemna iti saad, isut’ nangpuor kadagiti agbilang iti 2,000 a tattao iti istaka​—“maysa a nakaap-aprang a panangpuor gapu iti prinsipio iti kinapanatiko,” sigun iti The Encyclopædia Britannica. Rinibo ti timmalaw a napan iti sabali a daga, bayat a di mabilang a dadduma pay ti nagsagaba iti pannakaibalud ken pannakatutuok ken nakumpiskar dagiti sanikuada. Nalawag, ni Torquemada nakumbinsir a ti trabahona ket naaramid gapu iti panagserbi ken ni Kristo. Kinapudnona, ti panagtignay ti iglesia ti nangikalintegan kadagiti tigtignayna.a

Nupay kasta, mamakdaar ti Biblia a ti relihiuso a kinaregta ti mabalin a di umiso ti pannakaiturongna. Idi umuna a siglo, dineskribir ni Pablo dagiti Judio a nangidadanes kadagiti Kristiano kas tattao nga addaan iti “regta a maipapan iti Dios; ngem saan a kas mayannurot iti umiso a pannakaammo.” (Roma 10:2) Impadto ni Jesus a ti di umiso ti pannakaiturongna a regta ti mabalin a mangpataud pay iti panangpapatay dagita kadagiti tattao nga awan ti basolna, a panunotenda a ‘mangidatdatonda iti sagrado a panagserbi iti Dios.’​—Juan 16:2.

Dagiti prinsipio wenno plano ni Torquemada iyilustrarna a naimbag ti nakalkaldaang a pagbanagan iti kinaregta a pinatangken iti kinapanatiko imbes a mabuyogan iti ayat ken ti umiso a pannakaammo. Ti kinaregtana ket saan a ti Nakristianuan a pamay-an a panangibanag iti panagkaykaysa iti pammati.

Ti Inkisision ken ti Biblia

Gapu kadagiti inkisitor, bayat dagiti siglo kasla imposible para kadagiti Español ti panagbasada iti Biblia iti gagangay a pagsasaoda. Ti basta panangikut iti maysa iti kadawyan a pagsasao ket ibilang dagiti inkisitor a kinaerehes. Idi 1557 ti Inkisision opisial a linapdanna ti Biblia iti aniaman kadagiti kadawyan a pagsasao iti España. Di mabilang a Biblia ti napuoran.

Agingga laeng idi 1791 a ti Katoliko a Biblia iti Español ti naimaldit kamaudiananna idiay España, a naibatay iti Latin Vulgate. Ti damo a kompleto a patarus iti iglesia Español manipud kadagiti orihinal a pagsasao, ti Biblia a Nacar-Colunga, ket saan a dimteng agingga idi 1944.

Ti kasaknap iti pannakabalin iti Inkisision iti daytoy a banag ket makita met iti kinapudno nga uray pay ti naisurat iti ima a Romance (immuna nga Español) a Biblia iti personal a libraria ti ari, idiay El Escorial, ti renipaso ti inkisitor-heneral. Ti pakdaar a “maiparit” ket makita pay laeng iti awan suratna a bulbulong iti dadduma kadagitoy a sursurat.

Nalabit ti pannakaiparit ti Biblia iti adu unay a siglo idiay España ket maysa a banag a nangipaay iti panaginteres dagiti tattao nga Español iti Nasantuan a Kasuratan itatta. Adu ti agik-ikuten iti Biblia ken addaanda iti napasnek a tarigagay a mangammo no ania a talaga ti isursurona.

Ti Pudno a Rupa iti Inkisision

Ti di maliklikan a nagbanagan iti Inkisision isu ti panangparang-ay iti kinabuklis ken panagsuspetsa. Ni Papa Sixtus IV nagreklamo a dagiti inkisitor ti mangipakpakita iti ad-adda a derrep a maipaay iti balitok ngem ti kinaregta a maipaay iti relihion. Aniaman a nabaknang a tao ket agpeggad iti pannakababalaw, ket uray pay no isut’ “maisublin iti iglesia” bayat ti pannakaim-imtuodna, dagiti sanikuana ti makumpiskar met laeng.

Dadduma ti maukom kalpasan ti ipapatayda, ket dagiti agtawid kadakuada ti mabaybay-an nga awan a pulos ti kuartada, no dadduma maibatay iti di mainagnaganan a nangipakaammo a mabalin a makaawatto iti percentahe wenno bingay iti nabaybay-anen a kinabaknang. Ti nasaknap a pannakausar dagiti espia ken dagiti manangipakaammo ti nangpataud iti panagamak ken panagsuspetsa. Masansan maipaay ti panangtutuok tapno magun-odan dagiti nagnagan dagiti “padada nga erehes,” isu nga agbanag iti pannakaaresto dagiti adu nga awan basolna a tattao iti uray nagbassitan a pammaneknek.

Ti nabileg a maibusor-Semitico a panagsuspetsa ti nangiturong kadagiti dadduma pay a panangabuso. Kas pangarigan, ni Elvira del Campo iti Toledo ti napabasol idi 1568 gapu iti panangisuotna kadagiti nadalus a kawkawes no Sabado ken ti saanna a pannangan iti karne ti baboy, a dagitoy a dua ti maipagarup a pammaneknek iti sililimed a panangalagad iti Judaismo. Natutuok nga awanan asi iti rack, isut’ nagpakaasi: “Appo, apay a dikay ibaga kaniak ti kayatyo a sawek?” Iti maikadua a daras a panangtutuok masapul nga ikumpesarna a saan a ti napili a tian ti namagbalin kenkuana a dina kayat ti mangan iti karne ti baboy, no di ket, ti pagannayasanna a Judio.

Dagiti Puspuso ken Is-isip Saan a Napagballigian

Nupay kasta, dagiti naturd a timtimek iti protesta ti nangngegan, uray pay iti kangitingitan iti pannakabalin ti Inkisision. Ni Elio Antonio de Nebrija, maysa kadagiti kangrunaan nga eskolar idi kaaldawanna, ti nababalaw iti Inkisision gapu iti tarigagayna a mangparang-ay iti teksto iti Biblia a Latin Vulgate. Isut’ nagprotesta: “Mapilitak kadi a mangiwaragawag a diak ammo ti naammuak? Ania a panangadipen wenno ania a pannakabalin ti nauyong unay a kas iti daytoy?” Ni Luis Vives, sabali pay nga eskolar a ti intero a pamiliana ti pinukaw ti Inkisision, ti nagsurat: “Agbibiagtayo iti napeggad a panawen isu a ditay mabalin ti agsao wenno agulimek nga awan iti peggad.”

Idi nasapa pay a maika-19 a siglo, ni Antonio Puigblanch, maysa a mannurat nga Español ken politiko a nangikampania iti pannakapukaw iti Inkisision, ti nangikalintegan: “[Agsipud ta ti] Inkisision ket maysa nga eklesiastikal a pangukoman, ti kinaingetna saan a maitunos iti espiritu iti kinaemma a rumbeng koma a mangilasin kadagiti ministro iti Ebanghelio.” Uray pay itatta, adu a napasnek a Katoliko ti mangpadpadas pay laeng a mangrisot iti pannakisuppiat iti akem ti iglesia iti Inkisision.

Gapuna, ti mainugot a saludsod ket: Dagiti kadi puspuso ken is-isip dagiti tattao ti pudno a napagballigian babaen kadagitoy a pamay-an? Napaliiw ti maysa a historiador: “Ti Inkisision, nupay no nangipaalagad iti panagkaykaysa iti sursuro ken ti pammarang a panangalagad, dina nabaelan a tinignay iti pudpudno a panagraem iti relihion.”

Kas pangarigan, ni Julián, maysa nga agtutubo a lalaki nga agad-adal nga agbalin a padi, ti nakigtot idi damo a nabasana iti paset iti iglesia iti Inkisision. Inkalintegan ti mannursurona a ti Dios inimbentona ti impierno tapno tutuokenna dagiti nadangkes iti agnanayon, ti iglesia mabalin nga usarenna ti panangtutuok no pagarupenna a kasapulan. Ngem daytoy a sungbat awan ti naaramidanna a mangpabassit kadagiti panagduaduana, ket pinanawanna ti seminario. Umasping iti dayta, ni Julio, maysa nga agtutubo nga Español nga abogado nga addaanen iti panagduadua iti Katolicismo, ti nakumbinsir a ti iglesia ket saan a mabalin a pudpudno a Nakristianuan idi nga adun ti nabasana maipapan iti Inkisision.

Ti panangusar kadagiti pammutbuteng, panangibalud, panangtutuok, ken uray pay iti panangpapatay tapno magun-odan iti napolitikaan ken narelihiusuan a panggep ti napaneknekan a saan a nabunga. Ti iglesia Español, a namulitan babaen iti historiana a panangidadanes, ti mangan-ani pay laeng kadagiti nagbanagan iti panangimulana iti kinaranggas, gura, ken panagsuspetsa.

Ti Kadi Pagtungpalan Ikalinteganna ti Pamay-an?

Ti kapanunotan a ‘relihiuso a panagkaykaysa iti aniaman a gatad’ ket napeggad. Ti relihiuso a kinaregta ti mabalin a nalaka laeng nga agbalin a kinapanatiko. Daytoy a trahedia ti mabalin a maliklikan dagiti matalek a mangsursurot kadagiti prinsipio iti Biblia. Ti ulidan dagiti umuna-siglo a Kristiano ti mangpaneknek a pudno daytoy.

No maipapan iti pamay-an nga inusar dagiti immuna a Kristiano a mangtaginayon iti panagtutunos iti doktrina, ilawlawag ti The New Encyclopædia Britannica: “Bayat ti immuna a tallo a siglo iti Kinakristiano, ti dusa a maibusor kadagiti erehes ket naan-anay a naespirituan, gagangay a ti pannakailaksid.” Daytoy ket maitunos iti Nainkasuratan a bilin: “Ti maysa a tao nga erehes kalpasan ti umuna ken maikadua a panangbalakad, liklikan.”​—Tito 3:10, Douay.

Nakristianuan a Pannakidangadang​—Maipaay kadagiti Is-isip dagiti Dadduma

Deskribiren ti Biblia ti panangasaba iti naimbag a damag a kas naespirituan a pannakidangadang. Ti kalat isu ti panangiyeg iti “tunggal panunot a makayawan tapno pagtulnogen dayta ken Kristo.” Tapno maibanag iti agnanayon a panagkaykaysa, mabalin a kasapulan dagiti armas ngem saan a maipaay a pangtutuok. Imbes ketdi, ti naespirituan nga armas, “a pinabileg ti Dios,” isunto ti pamay-an, a kanayon a mausar agraman ti “kinapakumbaba ken ti nauneg a panagraem.”​—2 Corinto 10:3-5; 1 Pedro 3:15.

Siraragsak, manginanamatayonto iti tiempo inton ti relihiuso a panangidadanes ket awanton. Ti kari ti Dios ket di agbayag dumtengto ti tiempo a “saandanton a mangdangran wenno mangpataud iti panangdadael.” Ti pudpudno a relihiuso a panagkaykaysa maibanagton, ket ti intero a “daga mapnonto iti pannakaammo ken ni Jehova a kas dagiti dandanum saknapanda ti baybay.”​—Isaias 11:9; Apocalipsis 21:1-4.

[Dagiti Footnote]

[Dagiti ladawan iti panid 24]

Nareppet dagiti lungon nabaybay-an ti biktima iti uneg bayat iti adu nga al-aldaw

[Credit Line]

Exposición de Antiguos Instrumentos de Tortura, Toledo, España

Ladder rack a nausar a mangbennat kadagiti saksaka ken im-ima ti biktima

[Credit Line]

Exposición de Antiguos Instrumentos de Tortura, Toledo, España

[Dagiti ladawan iti panid 25]

Ti pendulum​—ti biktima ti maibitin a dagiti punguapunguanna ti mareppet iti likudanna

[Credit Line]

Exposición de Antiguos Instrumentos de Tortura, Toledo, España

Rukib a pagtaengan dagiti balud, kas ken ni Alonso de Alarcón

[Credit Line]

Exposición de Antiguos Instrumentos de Tortura, Toledo, España

[Ladawan iti panid 26]

Pagbaludan iti Holy Brotherhood, a sadiay ti pagtaengan dagiti biktima idiay Toledo