Ti Inkisision Idiay Mexico​—Kasano a Napasamak?

DAREPDEPENYO nga addakayo iti sango ti relihiuso a korte a mangipilpilit a patienyo ti isursuro dayta a relihion. Dikay am-ammo no asino ti mangpabpabasol kadakayo wenno aniat’ nakabasolanyo. Imbes a maibaga kadakayo, pilpilitendakayo a mangipaay iti gapu ti pannakaarestoyo, tapno ilawlawagyo no ania ti patienyo a pammabasolda kadakayo, ken tapno ibagayo no asino ti nangpabasol kadakayo.

Agannadkayo iti panagsungbatyo​—mabalin a maipudnoyo ti maysa a banag a dikay nakabasolan ket pakaruenyo laeng ti kasasaadyo! Mabalin met a mairamanyo ti tattao nga awan pakainaiganda iti pammabasolda kadakayo.

No dikay agpudno, mabalin a matutuokkayo babaen ti panangpainumda kadakayo iti adu a danum. Wenno mabalin a nakair-irut a maigalut dagiti takkiag ken sakayo iti lamisaan a pagtutuokan agingga a nakasaksakiten ti ut-otna. Kinumpiskaren ti korte ti sanikuayo, ket mabalin a saanyon a mapasubli pay. Maaramid ti isuamin a sililimed. No masarakan a nakabasolkayo, mabalin a mapapanawkayo iti pagilianyo wenno mapuorankay pay a sibibiag.

Iti daytoy maika-20 a siglo, mabalin a narigatyo a maawatan ti maysa a nakaam-amak a relihiuso a panagtignay a kas itoy. Ngem sumagmamano a siglo iti napalabasen, napasamak ti kasta a kinaranggas idiay Mexico.

“Panangkumberte” Kadagiti Agindeg a Katutubo

Idi naparmek dagiti Español ti pagaammo itan a Mexico idi maika-16 a siglo, napasamak met ti relihiuso a panangparmek. Ti relihiuso a pannakakumberte ti katutubo a tattao ket panangsukat laeng bassit kadagiti tradision ken ritual, tangay manmano kadagiti padi a Katoliko ti nangipamaysa iti panangisuro ti Biblia. Dida inkankano ti panangsursuro iti pagsasao dagiti katutubo wenno insuro ida iti Latin, a pakaisuruan dagiti doktrina ti relihion.

Pagarupen ti dadduma a rumbeng a naan-anay a maisuro dagiti Indiano iti relihion. Ngem dadduma mamatida iti kapanunotan ni Praile Domingo de Betanzos, a sigun ken Richard E. Greenleaf, iti librona a Zumárraga and the Mexican Inquisition, “patien[na] a rumbeng a mailibak iti Indiano ti pannakaisuro ti Latin agsipud ta mangiturong dayta iti pannakabigbigna no kasanot’ kaignorante ti klero.”

Inkisision a Maibusor iti Katutubo a Tattao

No saan nga aklonen dagiti katutubo a Mexicano ti baro a relihion, maibilangda a kas managdayaw kadagiti didiosen ket nakaro ti pannakaidadanesda. Kas pagarigan, maysa kadakuada ti nabaot iti sangagasut iti publiko gapu iti panagdayawna iti pagano a diosna, nga inkutkotna iti sirok ti ladawan ti Kakristianuan, nga agpampammarang nga agdaydayaw kas iti panagdayaw ti “Kristiano.”

Iti kasumbangirna, ni Don Carlos Ometochtzin, hepe ti tribo ti Texcoco ken apoko ti ari dagiti Aztec, ni Netzahualcóyotl, pinagsasáwanna ti Iglesia. Kuna ni Greenleaf a “nakabasol ni Don Carlos iti Iglesia agsipud ta inkasabana kadagiti katutubo ti kinadakes dagiti praile.”

Idi naammuan daytoy ni Praile Juan de Zumárraga, inkisitor idi a tiempo, imbilinna ti pannakaaresto ni Don Carlos. Gaput’ napabasol a kas “erehes a diktador,” napuoran ni Don Carlos iti estaka idi Nobiembre 30, 1539. Adu pay a dadduma a katutubo ti nadusa gapu iti basol a panagsalamangka.

Inkisision Maibusor Kadagiti Ganggannaet

Dagiti ganggannaet nga agindeg idiay Mexico nga agkedked a mangaklon iti relihion a Katoliko napabasolda nga erehes, Luterano, wenno Judaizer. Ti Portugues a pamilia Carvajal ti maysa a pagarigan iti daytoy. Gapu ta napabasolda a mangal-alagad iti relihion a Judio, dandani aminda ti tinutuok ti Inkisision. Nakaam-amak ti iparangarang ti sumaganad a sentensia a naipatay a dusa iti maysa a miembro daytoy a pamilia: “Ti makuna a Doña Mariana de Carvajal kondenar[ek] a maipaay . . . iti garrote [maysa nga instrumento a pangbekkel] agingga a matay a gagangay, ket kalpasanna mapuoran iti gumilgil-ayab nga apuy agingga a dumapo ken awanen a pulos ti pakalaglagipan kenkuana.” Dayta ti apag-isu a napasamak.

No gandaten idi ti maysa a ganggannaet nga agawen ti pannakabalin ti klero, isut’ maisaklang. Napabasol ti maysa a lalaki a managan Don Guillén Lombardo de Guzman ta tarigagayanna a wayawayaan ti Mexico. Nupay kasta, ti pammabasol ti Holy Office a gapu ti pannakaaresto ken pannakaisaklangna ket isut’ maysa nga astrologo ken napasnek a mangal-alagad iti sursuro ni Calvin. Bayat ti pannakaibaludna isut’ nagmauyong. Kamaudiananna isut’ napuoran a sibibiag iti estaka idi Nobiembre 6, 1659.

Ti libro nga Inquisition and Crimes, ni Don Artemio de Valle-Arizpe, deskribirenna dayta nga okasion: “Inggalutda dagiti nakabasol, nga inlansada ida iti estaka nga addaan kuelio a landok iti karabukobda. . . . Gimmil-ayab ti apuy ken asuk ti pammati. Pinalubosan ni Don Guillén . . . a kellaat a natinnag ti bagina ket ti kuelio a mangtengtengngel iti tengngedna ti nangbekkel kenkuana, nagpukaw ti bagina kalpasan ti nakaam-amak a kinarangrang ti gil-ayab. Pinanawanna daytoy a biag kalpasan ti sangapulo ket pito a tawen a nabannayat ken agtultuloy a panagsagaba kadagiti nasipnget ken naliday a pagbaludan ti Holy Office. Nagin-inut a naiddep dagiti gil-ayab ti apuy, ket no naiddepdan, ti laeng dumardarang a beggang ti nabati nga agraniag iti rabii.”

Naipasdek ti “Holy Office”

Kas naibagan, adu a katutubo ken dagiti Mexicano a naipasngay iti ganggannaet a daga ti nadusa, ket dadduma ti napapatay gapu iti panangbabalaw wenno di panangaklon iti baro a relihion. Daytoy pinarnuayna ti inkisision a pinataud dagiti praile ken kalpasanna dagiti obispo. Nupay kasta, ti umuna a Mayor nga Inkisitor idiay Mexico, ni Don Pedro Moya de Contreras, naggapu idiay España idi 1571 tapno opisial nga ipasdekna ti Tribunal of the Holy Office of Inquisition sadiay. Simmardeng a nagandar daytoy a korte idi 1820. Gapuna, nanipud 1539, adda agarup tallo gasut a tawen a panangriribuk, panangtutuok, ken pannakapapatay dagidiay a di umannugot iti pammati a Katoliko.

No adda mapabasol idi, isut’ matutuok agingga nga agpudno. Inanamaen ti korte nga idianna ti saan a Katoliko nga ar-aramidna ket aklonenna ti pammati ti iglesia. Mawayawayaan laeng ti napabasol no napaneknekanna nga awan basolna, no di napaneknekan ti basolna, wenno, kamaudiananna, no agpudno ken agbabawi. Iti maudi a kaso, maibasa iti publiko ti sasaona a kagurana ti basolna ket agkari a pagbabawyanna ti inaramidna. Nupay kasta, napukawnan ti sanikuana ket masapul nga agbayad iti nadagsen a multa. No nasarakan a nakabasol, mayawat kadagiti agtuturay ti gobierno tapno madusa. Kaaduanna, agtungpal daytoy iti pannakapuor iti estaka, mabalin a bayat a sibibiag wenno kalpasan ti pannakapapatayna sumagmamano laeng a kanito sakbayna.

Agpaay kadagiti dusa a pannakapapatay iti publiko, naaramid ti maysa a dakkel nga auto-da-fé. Maiwaragawag iti publiko iti intero a siudad tapno mapakaammuan ti tunggal maysa iti aldaw ken lugar a pagtitiponan. Iti dayta nga aldaw dagiti nakondenar rummuarda kadagiti pagbaludan ti Tribunal of the Holy Office a nakakawes iti sambenito (maysa a kita ti kagay nga awan manggasna), a nakapetpet dagiti imada iti kandela, nakatali ti tengngedda, ken nakakallugongda iti coroza (maysa a kasla sarangusong a kallugong). Kalpasan a naibasa dagiti krimen a maibusor iti pammati a Katoliko, maibanagen ti dusa a naikeddeng iti tunggal biktima.

Iti kastoy a pamay-an adut’ nakondenar ken nadusa iti nagan ti relihion. Ti kinadangkok ken ti kinapanatiko ti klero nalawag a naiparangarang kadagiti bunggoy a nangpaliiw kadagiti biktima a matay idiay estaka.

Talaga a Maibusor iti Kinakristiano

Tinudingan ni Kristo Jesus dagiti adalanna a mangkumberte kadagiti tattao iti pudno a Kinakristiano. Imbilinna: “Inkayo ngarud ket mangaramidkayo kadagiti adalan a tattao iti isuamin a nasnasion, a bautisaranyo ida iti nagan ti Ama ken ti Anak ken ti nasantuan nga espiritu, nga isursuroyo kadakuada a tungpalenda dagiti isuamin a bambanag nga imbilinko kadakayo.”​—Mateo 28:19, 20.

Nupay kasta, pulos a saan nga impamatmat ni Jesus a masapul a makumberte nga inkapilitan dagiti tattao. Imbes ketdi, kinuna ni Jesus: “Sadinoman nga adda asinoman a di umawat kadakayo wenno umimdeng kadagiti saoyo, iti iruruaryo iti dayta a balay wenno iti dayta a siudad pampagenyo ti tapuk kadagiti sakayo.” (Mateo 10:14) Ti maudi a pannakaukom dagitoy a tattao ket maipabiang iti Mannakabalin-amin a Dios, ni Jehova, nga awan ti pisikal a pannakibiang dagiti Kristiano.

Nalawag ngarud, a no adda napasamak nga Inkisision iti lubong, dayta ket talaga a maibusor kadagiti Nakristianuan a prinsipio.

Ti kasasaad a wayawaya iti relihion nga agsaksaknap idiay Mexico itatta palubosanna dagiti tattao a siwayawaya a mangalagad iti pamay-an a panagdayawda iti Dios. Ngem dagiti siglo ti makuna a Holy Inquisition agtalinaed a kas dakes a panid iti historia ti Iglesia Katolika idiay Mexico.