Ti Pannakabista ken Pannakapapatay ti “Erehes”
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY ITALIA
ITI maysa a paset ti naliday a korte adda nangato, nadaeg a pagtugawan dagiti hues. Ti pagtugawan ti tserman iti tengnga ket naakkuban iti nalitem a tela, a naparabawan iti nagdakkelan a kayo a krus a napatak a makita iti intero a korte. Iti sanguananna ti pagtakderan ti akusado.
Kastoy ti masansan a pannakailadawan dagiti korte ti nakaam-ames a Katoliko nga Inkisision. Ti nakaal-alingget a pammabasol kadagiti daksanggasat nga akusado ket “kinaerehes,” maysa a sao a mangipalagip kadagiti eksena ti panangtutuok ken panangpapatay babaen ti panangpuor iti estaka. Ti Inkisision (manipud Latin a verbo nga inquiro, “palutpoten”) ket maysa a naisangsangayan nga eklesiastikal a korte a naipasdek tapno mapukaw ti kinaerehes, kayatna a sawen, dagiti opinion wenno doktrina a di maitunos iti kadawyan a sursuro dagiti Romano Katoliko.
Kuna dagiti Katoliko a gubuayan a naipasdek dayta iti nadumaduma a tiempo. Impasdek ni Pope Lucius III ti Inkisision idiay Konsilio ti Verona idi 1184, ket pinasayaat ti dadduma a papa ti organisasion ken pamay-anna—no mausar ti kasta a sao a mangiladawan iti dayta nakaal-alingget nga institusion. Idi maika-13 a siglo, impasdek ni Pope Gregory IX dagiti mangpalutpot a pagukoman iti nadumaduma a paset ti Europa.
Nabuangay ti nakababain nga Inkisision Español idi 1478 babaen ti maysa a pammilin ti papa nga inruar ni Pope Sixtus IV gapu iti kiddaw dagiti agturay a da Ferdinand ken Isabella. Naipasdek dayta tapno maparmek dagiti Marranos, dagiti Judio a nagpakomberte kampay idi iti Katolisismo tapno maliklikanda ti pannakaidadanes; dagiti Moriscos, pasurot ti Islam a nakomberte iti Katolisismo gapu iti isu met la a rason; ken dagiti Español nga erehes. Gapu iti panatiko a kinaregtana, ti damo a kangrunaan a naulpit a managpalutpot iti España a ni Tomás de Torquemada, maysa a padi a Dominican, ti nagbalin a simbolo dagiti kadadaksan a parupa ti Inkisision.
Idi 1542, impasdek ni Pope Paul III ti Romano nga Inkisision, a mangkonkontrol idi iti intero a Katoliko a lubong. Dinutokanna ti sentral a pagukoman a buklen ti innem a kardinal a naawagan ti Kongregasion ti Nasantuan a Romano ken Unibersal nga Inkisision, maysa nga eklesiastikal a gunglo a nagbalin a “nakaal-aliaw a gobierno a namagkullayaw iti intero a Roma.” (Dizionario Enciclopedico Italiano) Ti pannakapapatay dagiti erehes ti namagkullayaw kadagiti lugar a naan-anay nga iturturayan ti hirarkia Katolika.
Ti Pannakabista ken ti Auto-da-fé
Paneknekan ti historia a tinutuok dagiti naulpit a managpalutpot dagidiay akusado iti kinaerehes tapno mapagpudnoda. Iti panagregget a mangpabassit iti basol ti Inkisision, nagsurat dagiti Katoliko a komentarista a kadaydi a tiempo, kadawyan met ti panangtutuok kadagiti sekular a pagukoman. Ngem dayta kadi ti mangikalintegan iti kasta nga aramid dagiti ministro nga agkunkuna a pannakabagi ni Kristo? Saan kadi a rumbeng nga impakitada koma ti kinamanangngaasi nga impakita ni Kristo kadagiti kabusorna? Tapno nainkalintegan ti panangmatmattayo iti daytoy, mabalintay nga usigen ti maysa a simple a saludsod: Inusar koma ngata ni Kristo Jesus ti panangtutuok kadagidiay di umanamong kadagiti pannursurona? Kinuna ni Jesus: “Itultuloyyo nga ayaten dagiti kabusoryo, nga aramidenyo ti naimbag kadagidiay manggurgura kadakayo.”—Lucas 6:27.
Saan nga impasigurado ti Inkisision iti napabasol ti aniaman a kinahustisia. Gapu ta kanayon nga aramidenna, awan limitasion ti pannakabalin ti naulpit a managpalutpot. “Umdasen ti panagatap, akusasion, uray pay saosao, tapno paayaban ti naulpit a managpalutpot ti maysa a tao a sumaklang kenkuana.” (Enciclopedia Cattolica) Pasingkedan ni Italo Mereu, maysa a historiador iti linteg a ti hirarkia Katolika a mismo ti makin-utek ken nangipatungpal iti naulpit a panangpalutpot a sistema ti hustisia, a nangbaybay-a iti kadaanan a mangakusar a sistema nga impasdek dagiti Romano. Kalikaguman ti linteg dagiti Romano a paneknekan ti mangakusar ti pammabasolna. No adda aniaman a panagduadua, nasaysayaat ti mangabsuelto ngem ti mangkondenar iti asinoman nga inosente. Sinukatan ti hirarkia Katolika daytoy legal a prinsipio iti ideya a ti panagatap pagarupenna ti panagbasol, ket masapul a paneknekan ti akusado nga awan basolna. Saan a maipalgak ti nagnagan dagiti agserbi kas testigo (nagipulong), ket ti mangidepensa nga abogado, no adda man, agpeggad a maibilang a nadangkes ken mapukaw ti saadna no pangabakenna ti maipagarup nga erehes. Kas resultana, bigbigen ti Enciclopedia Cattolica, “ti akusado aktual nga awan gawayna. Ti laeng maaramidan ti abogado ket balakadan ti nakabasol nga agpudno!”
Ti pannakabista agturpos iti auto-da-fé, maysa a Portugues a balikas a kaipapananna “aramid ti pammati.” Ania dayta? Ipakita dagiti drawing kadagidi a tiempo a dagiti daksanggasat nga akusado iti kinaerehes agbalinda a biktima ti nakakaskas-ang nga eksena. Depinaren ti Dizionario Ecclesiastico ti auto-da-fé kas maysa a “publiko a tignay ti pannakikappia nga aramiden dagiti nakondenar ken agbabbabawi nga erehes” kalpasan a maibasa ti sentensiada.
Naitantan idi ti panangsentensia ken panangpapatay kadagiti erehes tapno ti sumagmamano [nga erehes] ket mapagtitipon iti maysa a nakaal-aliaw a buya iti mamindua iti makatawen wenno nasursurok. Maysa nga atiddog a libut dagiti erehes ti maiparada iti imatang dagiti agbuybuya, a nakipaset iti agkakanat a nakaal-aliaw ken sadistiko a pakakayawan. Mapauli dagiti sentensiado iti maysa nga entablado iti tengnga ti maysa a dakkel a plasa, sa maibasa a sipipigsa dagiti sentensiada. Naitantan ti pannakadusa dagidiay nangibabawi, a kaipapananna, tallikudanda dagiti doktrina nga erehes, ket maibabawi ti gasatda nga ekskomunikasion ken masentensiaan iti nadumaduma a dusa agraman pannakaibalud agingga iti tungpal biag. Naipan kadagiti sibil a turayen dagidiay saan a nagbabawi ngem nagpudno iti padi iti maudi a kanito tapno mabekkel, mabitay, wenno maputolan, sa mapuoran. Napuoran a sibibiag dagiti di nagbabawi. Mapasamak ti mismo a panangpapatay sumagmamano a tiempo kalpasanna, a sarunuen ti sabali manen a pannakaipabuya iti publiko.
Nalimed unay ti aktibidad ti Romano nga Inkisision. Uray ita, di mapalubosan dagiti eskolar nga agsirarak iti pagidulinan kadagiti historikal a rekord. Nupay kasta, ti naannad a panagsirarak ti nangipalgak iti adu a dokumento ti panangbista ti pagukoman dagiti Romano. Aniat’ ipalgakda?
Ti Pannakabista ti Maysa a Prelado
Ni Pietro Carnesecchi, a naipasngay idiay Florence idi pangrugian ti maika-16 a siglo, napartak ti irarang-ay ti eklesiastiko a karerana iti pagukoman ni Pope Clement VII, a nangdutok kenkuana kas personal a sekretariona. Nupay kasta, kellaat a simmardeng ti karera ni Carnesecchi idi natay ti papa. Kalpasanna, nakigayyem kadagiti natan-ok ken klero a kas kenkuana, inawatna ti sumagmamano a doktrina nga insuro ti Protestante a Repormasion. Nagtungpalanna, namitlo a nabista. Nasentensiaan a matay, naputolan, sa napuoran ti bangkayna.
Inladawan dagiti komentarista ti pannakaibalud ni Carnesecchi kas biag nga awanan ragsak ken pannakapnek. Tapno mapakapuy ti determinasionna, tinutuok ken binisinda. Idi Setiembre 21, 1567, naangay ti nakaladladingit nga auto-da-fé-na iti imatang ti gistay amin a kardinal iti Roma. Naibasa ti sentensia ni Carnesecchi iti entablado iti imatang ti bunggoy. Nagpatingga dayta buyogen ti nakayugalianda a ritual ken kararag kadagiti miembro ti korte sibil, nga asideg idin a pakayawatan ti erehes, tapno ‘mangipataw iti kalalainganna a sentensia kenkuana sa aluadanda a di matay wenno agsayasay ti adu unay a dara.’ Saan kadi a nakaro a kinamanaginsisingpet daytoy? Kayat idi dagiti naulpit a managpalutpot a gudasen dagiti erehes ngem, maigiddato, naginkikiddawda kadagiti sekular nga autoridad a mangngaasida, tapno saan a madadael ti reputasionda ken sabali ti mapabasol iti panangpapatay. Kalpasan a naibasa ti sentensia ni Carnesecchi, pinagkawesda iti sanbenito—maysa a nakersang a lupot a napintaan iti duyaw a nakurkurosan kadagiti nalabbaga para iti agbabbabawi wenno napintaan iti nangisit a gumilgil-ayab nga apuy ken sinan diablo para iti di agbabbabawi. Naibanag ti sentensia sangapulo nga aldaw kalpasanna.
Apay a naakusar iti kinaerehes daytoy a dati a sekretario ti papa? Dagiti opisial a rekord dagiti bambanag nga imbagana idi nabista, a natakuatan iti arinunos ti maudi a siglo, ipalgakda nga isut’ natakuatan a nakabasol iti 34 a darum a maitupag kadagiti doktrina a kinaritna. Mairaman kadagitoy dagiti sursuro maipapan ti purgatorio, ti selibasia dagiti papadi ken mamadre, transubstantiation, kumpil, panagkompesar, pannakaiparit dagiti taraon, indulhensia, ken panagkararag “kadagiti sasanto.” Ti maikawalo a pammabasol ket makapainteres unay. (Kitaenyo ti kahon, panid 21.) Babaen ti panangdusa iti ipapatay kadagidiay namati laeng iti “sao ti Dios a nailanad iti Nasantuan a Kasuratan,” silalawag nga impakita ti Inkisision a ti Iglesia Katolika dina ibilang ti Nasantuan a Biblia kas ti kakaisuna a napaltiingan a gubuayan. Isu met la gayam nga adu kadagiti doktrina ti iglesia ti naibasar, saan nga iti Kasuratan, no di ket iti tradision ti iglesia.
Ti Pannakapapatay ti Agtutubo nga Estudiante
Saan unay a nagdinamag ti ababa ken makatukay a pakasaritaan ti biag ni Pomponio Algieri, a naipasngay iti asideg ti Naples idi 1531, ngem rimkuas manipud iti nalidem a napalabas, gapu iti nagaget a historikal nga imbestigasion ti sumagmamano nga eskolar. Babaen iti pannakipulapolna kadagiti mannursuro ken estudiante manipud iti nadumaduma a paset ti Europa bayat nga ages-eskuela idiay University of Padua, nayam-ammo ni Algieri kadagiti maaw-awagan nga erehes ken kadagiti doktrina ti Protestante a Repormasion. Rimmayray ti panaginteresna kadagiti Kasuratan.
Nangrugin a namati a ti laeng Biblia ti naipaltiing, ket nagangayanna, inlaksidna ti adu a Katoliko a doktrina, kas iti panagkompesar, kumpil, purgatorio, transubstantiation, ken ti panangibabaet dagiti “sasanto,” agraman ti pannursuro a ti papa isut’ pannakabagi ni Kristo.
Naaresto ni Algieri ken binista ti Inkisision iti Padua. Imbagana kadagiti nangpalutpot kenkuana: “Situtulok nga agpaibaludak manen, nalabit uray pay ipataykon no dayta ti pagayatan ti Dios. Babaen ti kinadayagna, ad-addanto pay a lawlawagan ti Dios ti tunggal maysa. Sirarag-o nga ibturak ti tunggal panangtutuok agsipud ta ni Kristo, ti naan-anay a Manangliwliwa dagiti naladingit a kararua, nga isut’ lawag ken pudno a silawko, kabaelanna a pukawen ti amin a kinasipnget.” Kalpasanna, ti Romano nga Inkisision ti nangidatag kenkuana ken nakondenar a matay.
Agtawen iti 25 ni Algieri idi natay. Iti aldaw a napapatay idiay Roma, nagkedked nga agkompesar wenno umawat iti Komunion. Nadangdangkok ti pannakapapatayna ngem ti kadawyan. Saan a napuoran babaen kadagiti nareppet a kayo. Imbes ketdi, maysa a dakkel a kaldero a napno kadagiti nalaka a sumged a materiales—krudo, alkitran, ken resina—ti naikabil iti entablado tapno mabuya a naimbag dagiti adu a tattao. Ti baro ket sigagalut a naidisso iti kaldero, sa nasindian dagiti linaonna. In-inut a napuoran a sibibiag.
Sabali pay a Makagapu ti Nakaro a Basol
Da Carnesecchi, Algieri, ken dadduma pay a pinapatay ti Inkisision, kurang ti pannakaammoda iti Kasuratan. Sumungsungad pay la idi ti tiempo nga agbalin a “nawadwad” ti pannakaammo kabayatan “ti panawen ti panungpalan” daytoy a sistema dagiti bambanag. Nupay kasta, situtulokda a natay gapu iti limitado a “pudno a pannakaammo” a nagun-odanda iti Sao ti Dios.—Daniel 12:4.
Uray dagiti Protestante, agraman dadduma kadagiti Repormadorda, ti nanggudas kadagiti kimmontra babaen ti panangpuorda kadakuada iti estaka wenno impapatayda dagiti Katoliko babaen ti panagpatulongda kadagiti sekular a turayen. Ni Calvin, kas pagarigan, nupay kaykayatna idi ti panangputol, pinapuoranna a sibibiag ni Michael Servetus kas erehes gapu iti panangkontrana iti Trinidad.
Saan a gapu ta kadawyan idin ti panangidadanes ken panangpapatay kadagiti Katoliko ken Protestante ket nainkalinteganen dagidiay a tignay. Ngem, nadagdagsen ti sungsungbatan ti narelihiosuan a hirarkia—gapu iti panangikalinteganda a naibasar kano iti Kasuratan dagiti panangpapatay ken panagtignay a kas man la ti Dios a mismo ti nangibilin kadagita nga aramid. Saan kadi a mangibabain daytoy iti nagan ti Dios? Adu nga eskolar ti mangpasingked a ni Augustine, ti nalatak a Katoliko nga “Ama ti Iglesia,” ti kaunaan a nangsuporta iti prinsipio ti “relihioso” a panangpilit, a kaipapananna, ti panangusar iti panangpilit tapno maparmek ti kinaerehes. Iti panangpadasna a mangusar iti Biblia a mangikalintegan iti dayta nga aramid, dinakamatna ti sasao ni Jesus iti pangngarig a masarakan iti Lucas 14:16-24 a: “Pilitenyo ida a sumrek.” Nabatad a tiniritir ni Augustine dagitoy a sasao, a tumuktukoy iti naparabur a kinamanagpadagus, saan nga iti naulpit a panangpilit.
Nakakadkadlaw nga uray idi kabayatan ti Inkisision, sinupiat dagiti sumupsuporta iti narelihiosuan a panangpanuynoy ti pannakaidadanes dagiti erehes, a dinakamatda ti pangngarig maipapan iti trigo ken dagiti dakes a ruot. (Mateo 13:24-30, 36-43) Maysa kadakuada ni Desiderius Erasmus, ti Rotterdam, a nagkuna a ti Dios, ti Makinkukua iti talon, kayatna a panuynoyan dagiti erehes, nga ireprepresentar dagiti dakes a ruot. Ni Martin Luther, iti kasumbangirna, ti nangsugsog iti kinaranggas a maibusor kadagiti agtaltalon a kimmontra, ket agarup 100,000 ti napapatay.
Tangay nalawag a nakaro ti sungsungbatan dagiti relihion ti Kakristianuan a nangitandudo iti pannakaidadanes dagiti maaw-awagan erehes, ania ti rumbeng nga aramidentayo? Rumbeng laeng a sapulentayo ti umiso a pannakaammo iti Sao ti Dios. Kinuna ni Jesus a ti pakailasinan ti maysa a pudno a Kristiano isut’ panagayatna iti Dios ken iti kaarrubana—ayat a nabatad a di mangipalubos iti kinaranggas.—Mateo 22:37-40; Juan 13:34, 35; 17:3.
[Kahon iti panid 21]
Dadduma a Darum a Natakuatan a Nakabasolan ni Carnesecchi
8. “[Impatangkenmo] a ti laeng sao ti Dios a nailanad iti Nasantuan a Kasuratan ti rumbeng a patien.”
12. “[Pinatim] a ti sakramental a panagkompesar ket saan a de jure Divino [maitunos iti nadiosan a linteg], a daytat’ saan nga impasdek ni Kristo wenno paneknekan dagiti Kasuratan, ken din kasapulan ti aniaman a kita ti panagkompesar malaksid iti panagkompesar a mismo iti Dios.”
15. “Nagduaduaam ti purgatorio.”
16. “Imbilangmo a di mapagtalkan ti libro a Maccabees, a maipapan kadagiti lualo para kadagiti natay.”
[Picture Credit Line iti panid 18]
The Complete Encyclopedia of Illustration/J.G. Heck