Ti Iglesia Katolika Idiay España—Panangabusot’ Pannakabalin
“Mientras dakdakkel ti pannakabalin, mas grabet’ panangabuso.”—Edmund Burke.
TI TAO a nangipakat iti kadaklan a pannakabalin idi maika-16 a siglo idiay Europa isun Felipe II, arit’ Katoliko nga España. Ti naglawa nga imperiona, “a di nalnekan ti init,” sinaknapannat’ Mexico inggat’ Filipinas, manipud Holanda inggat’ Cape of Good Hope.
Ngem relihiusot’ ambisionna imbes a politikal—ti panangikaluyanat’ Katolisismo idiay Europa ket isaknapna ti pammati iti intero nga imperiona. Gapu ta papadit’ nangpatanor kenkuana, isu ket kumbinsido a ti Iglesia Katolika ti ultimo a sarikedked ti monarkiana ken ti mismo a sibilisasion. Kangrunaanna, isu ket anak ti simbaan.
Tapno maragpat ti kalat ti Katolisismo, pinanuynoyanna dagiti nadangkok a metodo ti Inkisision; linabananna dagiti Protestante idiay Holanda ken dagiti “infidel” a Turko idiay Mediterano; napilitan nga inkasarna ni Mary Tudor, agsaksakit a reina ti Inglatera, iti sayang a pamuspusanna a mamataud iti Katoliko nga anak; idi agangay dinispatsarna ti “di maduprak” ngem naduprak met laeng nga Armada tapno agawenna koma ti Inglatera manipud kadagiti Protestante; ket idi natayen imbatina a bankarote ti nasionna—idinto ta nagabsuon ti balitok a naalana kadagiti koloniana.
Ti Inkisision—Tallo a Siglo a Kinaulpit
Ti sumaruno iti ari, a kabibilgan a tao sadi España, isu ti inquisitor general. Annongenna a pagtalinaeden ti Español a Katolisismo nga awan tulawna ken kumomporme. Dagiti di kumomporme nagulimekda wenno nagtalawda, no di inun-unaan ida dagiti ahente ti Inkisision. Tunggal tao, malaksid iti ari, sinakop ti puersa ken panangabuso ti Inkisision—ket nairaman met a nasuspetsa uray ti hierarkia Katolika.
Ti arsobispo ti Toledo naibalud iti pito a tawen gaput’ sangkabassit nga ebidensia, nupay naulit-ulit a nagprotesta ti papa. Awan sadi Españat’ nakaitured a nangdepensa kenkuana. Inkalinteganda a ‘nasaysayaat a kondenado ti maysa a tao ngem ta maibabain ti Inkisision.’
Ti Inkisision kimmuyog kadagiti konkistador dagiti koloniat’ España sadi America. Idi 1539, sumagmamano la a tawen kalpasan ti pannakaparmek ti Mexico, ni Ometochtzin a pangulo nga Aztec naakusar iti idoltaria, a ti ebidensia nagtaud iti mismo a dies-años nga anakna. Nupay indawatna ti wayawaya ti konsiensia, isu pinapatayda. Kadagiti kolonia, a kas idiay España, imparitda ti Biblia iti bukod a pagsasao. Insurat ni Jeronimo Lopez idi 1541: “Grabe unay nga errado ti panangisuro iti siensia kadagiti Indian ken nakarkaro pay no ti Biblia . . . ket maipaiggem kadakuada. . . . Adu a kailiantayo idiay España ti kastat’ nakayaw-awananda.”
Iti unos ti tallo a siglo binantayan ti Inkisision ti España ken ti imperiona agingga a naibusan ti kuarta ken biktima. Ket idi awanen mabiktimana, a nakarot’ pannakamultada, simmardeng ti intero nga operasion.a
Dagiti Angin ti Panagbalbaliw
Idi pimmusayen ti Inkisision, ti maika-19 a siglo nga España napasaranna ti liberalismo ken ti nagin-inut nga ikakapoy ti puersa Katolika. Dagiti daga ti simbaan—nga idi ket kakatlo dagiti amin a mataltalon—kinompiskar dagiti nagsasagadsad a gobierno. Idi 1930’s, indeklara ni Azaña a sosialista a primero ministro: “Saanen a Katoliko ti España,” ket kastat’ panagandar ti gobiernona.
Ti simbaan interamente idi a naisina iti Gobierno, ket naisardeng ti tulong a kuarta kadagiti klero. Saanen a relihiuso ti edukasion, ket nairugi payen ti sibil a panagkasar ken diborsio. Nagleddaangan ni Cardinal Segura daytoy ‘nakaro a saplit’ ket nagamkanna ti ipupusay ti nasion. Kasla agturongen ti Katolisismo iti sigurado a panagrakaya, idi 1936, idi a ti yaalsa ti militar ginunggonna ti nasion.
Giera Sibil—Nadangkok a Krusada
Dagidi heneral ti armada a nangidaulo iti yaalsa, politikal ti rasonda, ngem di nagbayag nagbanag a relihiuso ti risiris. Iti las-ud ti mano la a lawas manipud rebolusion, ti simbaan, a ti puersana pinakapoyen dagiti kallabes a turay, natakkuatanna nga isut’ punteria ti nagsaknap ken naulpit nga iraraut.b Rinibo a papadi ken monghet’ pinapatay dagiti panatiko a bimmusor iti militar a yaalsa, nga imbilangda a ti Español a simbaan ket kaduat’ diktatoria. Sinamsam ken pinuoranda dagiti simbaan ken monasterio. Kadagiti dadduma a paset ti España, umdasen a pakapapatayan ti maysa ti inna panangikawes iti abito ti padi. Arigna la a ti al-alia ti Inkisision ket rimmuar iti tanem tapno alun-onenna ti namarsua kenkuana.
Gapu itoy a pannakaipangta, nakinumo manen ti Español a simbaan kadagiti nailubongan a pannakabalin—nga itan isu ti militar—tapno maragpatna ti kalatna ken tapno ti nasion maisubli iti Katolisismo. Ngem umuna pay masapul a ti giera sibil santipikarenda a kas “nasantuan a gubat,” “krusada” a mangikaluya iti Kristianidad.
Insurat ni Cardinal Gomá, arsobispo ti Toledo ken primado ti España: “Giera sibil kadi ti gubat ti España? Saan. Dangadang daytoy dagidiay awanan Dios . . . maikontra iti pudno nga España, maikontra iti relihion Katolika.” Inawagannan Heneral Franco, a lider dagiti rebolusionario, a kas “instrumento dagiti plano ti Dios ditoy daga.” Kasta met la a sentimiento ti inyebkas dagiti dadduma a Kastila nga obispo.
Ngem siempre, saan a kastat’ kasimplena dayta. Adu kadagidi soldadot’ Republika ket napasnekda met a Katoliko, nangruna idiay rehion ti Basque, a tradisional a sarikedked dagiti Katoliko. Gapuna, ti giera sibil naglalabanan dagiti Katoliko kontra Katoliko—a maipuon amin iti Katolisismot’ España, sigun iti depinision dagiti obispo iti dayta a risiris.c
Idi naparmek dagiti puersa ni Franco dagiti Probinsia a Basque, pinapatayda ti 14 a papadi ket adu pay ti imbaludda. Ni Jacques Maritain a Frances a pilosopo, a nagsurat maipapan iti kinaulpit a naangay kadagiti Katoliko a Basque, napaliiwna a “ti Nasantuan a Gubat nakarkarot’ pananggurana kadagiti mammati a di kimmappon iti dayta ngem dagidiay di mammati.”
Kalpasan ti tallo a tawen a padapada a kinaulpit ken panagibukbokdat’ dara, nagsardeng ti giera sibil, babaen iti panagbiktoria dagiti puersa ni Franco. Manipud 600,000 inggat’ 800,000 a Kastila dagiti natay, nga adu kadakuadat’ maigapu iti nadawel a panagibales dagiti nagbiktoria a puersa.d Sidudursok, indagadag ni Cardinal Gomá iti pastoral a suratna: “Awan makailibak a ti puersa a nangikeddeng itoy a gubat isu a mismo ti Dios, ti relihionna, dagiti alagadenna, ti lintegna, ti kaaddana, ken ti naynay a panangimpluensiana iti historiatayo.”
Manipud pannakaipasdek ti Inkisision idi maika-15 a siglo agingga idi Giera Sibil ti España (1936-39), malaksid lat’ sumagmamano kadagita, ti Simbaan ken Gobierno kanayonda nga agkadua. Sigurado, ti paginteresanda nga agpada ket naragpat gapu itoy nakas-ang nga aliansa. Kaskasdi, ti lima a siglo ti nailubongan a pannakabalin—agraman panangabusona—grabe unay ti panangpakapoyna iti naespirituan nga autoridad ti simbaan, a kas ipakita ti sumaruno nga artikulotayo.
[Dagiti Footnote]
a Ti naudi a biktima isut’ daksanggasat a maestro a binitayda idiay Valencia idi 1826 gapu ta “Madaydayaw koma ti Dios” ti inusarna imbes nga “Ave Maria” no agkararagda idiay eskuelaan.
b Sigun iti report ti simbaan babaen ken Clerico Arboleya idi 1933, ti trabahador imbilangna ti simbaan a kas kakumplot dagiti baknang ken aduan pribilehio nga isudat’ mamarparigat kenkuana. Inlawlawag ni Arboleya: “Ti masa pinanawandat’ Simbaan gaput’ pammatida a daytat’ kangrunaan a kalabanda.”
c Adda papadi a Katoliko nga aktual a nagserbi iti armada ni Franco. Ti padi ti Zafra, Extremadura, nagamkandat’ kinadangkokna. Iti sabali a dasig, sumagmamano a padi ti situtured a nagprotesta idi mapapatay dagiti suspetsaenda a nakisimpatia iti Republika—ket adda maysa a kastat’ nakapapatayanna. Ni Cardinal Vidal y Barraquer, a nagtalinaed a neutral bayat ti rinnisiris, pinilit ti gobierno ni Franco nga indistiero inggat’ ipapatayna idi 1943.
d Narigat a maammuan ti eksakto a bilang, ket kalkulasion laeng daytoy.
[Kahon iti panid 8]
Ti Giera Sibil ti España—Ti Improklamar dagiti Obispo
Apaman a nayusuat ti gubat (1936), dineskribir ni Cardinal Gomá ti risiris a kas dangadang iti baet “ti España ken ti anti-España, ti relihion ken ateismo, ti sibilisasion Kristiana ken barbarismo.”
La Guerra de España, 1936-1939,
panid 261.
Kinunat’ obispo ti Cartagena: “Bendito dagiti kanyon, no ti Ebanghelio agsaknap kadagiti lugar a mawaknitanda.”
La Guerra de España, 1936-1939, panid 264-5.
Idi Hulio 1, 1937, nangiruar dagiti Kastila nga obispo iti nagkaykaysa a surat a nangbalabala iti takder dagiti Katoliko iti giera sibil. Kastoy ti kunat’ pasetna:
“Ti simbaan, nupay addaan natalna nga espiritu, . . . saan a mabalin a di makibiang iti dangadang. . . . Ditoy España awan sabalin a pamuspusan tapno maisublit’ hustisia, kappia, ken dagiti paglainganda no di baeten ti National Movement [ti Fascista a puersa ni Franco].”
“Mamatikami a ti nagan a National Movement ket maikanatad, umuna gaput’ espirituna, nga iparangarangnat’ kapanunotan ti kaaduan nga umili a Kastila, ken isut’ kakaisuna a namnama ti intero a nasion.”
Enciclopedia Espasa-Calpe, suplemento 1936-1939, panid 1553-5.
Dagiti Katoliko nga obispo kadagiti sabali a daga alistoda a nangsuportar kadagiti kaduada a Kastila. Dineskribir ni Cardinal Verdier, arsobispo ti Paris, ti giera sibil a kas “dangadang iti baet ti sibilisasion Kristiana ken ti . . . sibilisasion ti ateismo,” ket ni met Cardinal Faulhaber ti Alemania binallaaganna amin nga Aleman nga ikararaganda dagidiay “nangikaluya kadagiti sagrado a kalintegan ti Dios, tapno itdenna ti biktoria kadagidiay makidangadang [itoy] nasantuan a gubat.”
Enciclopedia Espasa-Calpe, suplemento 1936-1939, panid 1556-7.
[Ladawan iti panid 7]
Iti daytoy monasterio a palasio ti San Lorenzo del Escorial, inturayan ni Felipe II ti imperiona “a di nalnekan ti init”