Ti Italiano a Biblia—Nariribuk a Pakasaritaan
“TI Biblia ti maysa kadagiti kasaknapan a naiwaras a libro iti pagiliantayo [Italia], ngem nalabit maysa dayta kadagiti saan unay a mabasbasa. Manmano a maiparegta kadagiti Katoliko ti panangadal ken panangbasa iti Biblia kas ti Sao ti Dios. Adda dagidiay agtarigagay a mangadal iti Biblia, ngem masansan nga awan ti tumulong kadakuada a mangtarus iti dayta.”
Dayta a mensahe ti bagi ti Italian Bishop’s Conference idi 1995 ket mangpataud iti sumagmamano a saludsod. Kasano kaadu ti agbasbasa iti Biblia idiay Italia kadagiti naglabas a siglo? Apay a manmano laeng ti maipabpablaak a kopiana no idilig kadagiti dadduma a pagilian? Apay a nagtalinaed dayta kas maysa kadagiti manmano a mabasa a libro idiay Italia? Ti panangsukimat iti pakasaritaan dagiti Italiano a bersion ti Biblia ket mangted iti sumagmamano a sungbat.
Sinigsiglo ti limmabas sakbay a timmaud manipud iti pagsasao a Latin dagiti Romantiko a lenguahe―Pranses, Italiano, Portuguese, Espaniol, ken dadduma pay. Iti sumagmamano a pagilian iti Europa nga addaan iti Latin a nalikudan, in-inut a naaddaan iti baro a dignidad ti lenguahe dagiti ordinario a tattao ken nausar pay ketdi dayta kadagiti literatura. Ti panagrang-ay ti lenguahe dagiti ordinario a tattao ket addaan iti direkta nga epekto iti pannakaipatarus ti Biblia. Kasano? Adda panawen idi a saan unayen a maus-usar ti Latin, ti opisial a lenguahe ti simbaan, no idilig iti ordinario a lenguahe, agraman dagiti dialekto ken lokal a pagsasao, nga uray la marigatanen dagidiay nababa ti adalda a mangtarus iti Latin.
Idi tawen 1000, kaaduan nga umili iti peninsula ti Italia ti marigatan nga agbasa iti Latin a Vulgate, uray pay no adda kopiada. Iti sinigsiglo, ti laeng hirarkia ti simbaan ti mangipapaay iti edukasion, agraman ti maisursuro kadagiti sumagmamano nga unibersidad. Manmano laeng a nainggasatan a tattao ti nagunggonaan iti dayta. Gapuna, idi agangay nagbalin ti Biblia a “di pagaammo a libro.” Kaskasdi, adu ti nagtarigagay a makagun-od iti Sao ti Dios ken mangtarus iti dayta iti pagsasaoda.
Kaaduanna, binusor dagiti klero ti pannakaipatarus ti Biblia, a madanaganda di la ket ta dayta ti mangituggod iti panagadu dagiti makunkuna nga erehe. Sigun iti historiador a ni Massimo Firpo, “ti panangusar iti ordinario a lenguahe [ket agbanag iti] pannakarebba ti bangen a lenguahe [ti pannakaaramat ti Latin] a makagapu no apay nga ekslusibo a nadominaran ti klero dagiti narelihiosuan a bambanag.” Gapuna, ti aglalaok a bambanag mainaig iti kultura, relihion, ken kagimongan ti makagapu no apay a nasaknap ti kinaignorante iti Biblia agingga ita idiay Italia.
Dagiti Immuna a Kapaset a Patarus ti Biblia
Idi maika-13 a siglo, dagiti Latin a libro ti Biblia ket damo a naipatarus iti Italiano. Dagiti kasta a kapaset a patarus ket naisurat babaen ti ima ken nagastos. Bayat ti panagadu ti bilang dagiti patarus idi maika-14 a siglo, magun-odanen ti dandani kompleto a Biblia iti ordinario a pagsasao, nupay dagiti librona ket impatarus ti nagduduma a tattao iti nagduduma a panawen ken lugar. Kaaduan kadagitoy a patarus, nga impablaak dagiti di nainaganan nga agipatpatarus, ket nagun-od dagiti nabaknang wenno de adal, isuda laeng a makabael a gumun-od iti dayta. Uray pay no limmaka ti magastos iti panangipablaak kadagiti libro gapu iti panagimprenta, “manmano laeng ti nakagun-od” iti Biblia, sigun iti historiador a ni Gigliola Fragnito.
Iti sinigsiglo, nagtalinaed nga awanan adal ti kaaduan kadagiti umili. Uray idi panawen ti panagkaykaysa idiay Italia idi 1861, 74.7 porsiento kadagiti umili ti awanan adal. Idi nagsagana ti baro a gobierno ti Italia tapno mangipaay iti libre ken inkapilitan a publiko nga edukasion kadagiti isuamin, nagsurat ni Papa Pius IX iti ari idi 1870 tapno idagadagna kenkuana a laksidenna dayta a linteg, a dineskribir ti papa kas maysa a “saplit” a nairanta a “mangdadael nga interamente kadagiti Katoliko nga eskuelaan.”
Ti Umuna nga Italiano a Biblia
Ti umuna a kompleto nga Italiano a Biblia ket nayimprenta idiay Venice idi 1471, agarup 16 a tawen kalpasan a nausar ti makina a pagimprenta idiay Europa. Ni Nicolò Malerbi, maysa a monghe iti Camaldoli, kinompletona ti patarusna iti las-ud ti walo a bulan. Nagpannuray kadagiti agdama idi a patarus, nga inaturna ida maibatay iti Latin a Vulgate, ken sinuktanna ti dadduma a sasao babaen kadagiti gagangay a sasao iti lugarna a Venetia. Ti patarusna ti kaunaan a nayimprenta nga edision ti Italiano a Biblia a nasaknap ti pannakaipablaakna.
Ti sabali pay a nangipablaak iti bersion ti Biblia idiay Venice isu ni Antonio Brucioli. Maysa a de adal a tao nga umanamong kadagiti sursuro ti Protestante, ngem saan nga opisial a simmina iti Iglesia Katolika. Idi 1532, impatarus ni Brucioli ti Biblia manipud iti orihinal a Hebreo ken Griego. Daytoy ti kaunaan a Biblia a naipatarus iti Italiano manipud iti orihinal a teksto. Nupay saan a naisurat iti ekselente a literario nga Italiano, makomendaran dayta a patarus gapu iti kinamatalekna iti orihinal a teksto, iti laksid ti limitado a pannakaammo kadagiti nagkauna a lenguahe kadagidi a panawen. Iti dadduma a paset ken edision, insubli ni Brucioli ti nagan ti Dios iti porma nga “Ieova.” Iti dandani maysa a siglo, ti patarusna a Biblia ket nalatak kadagiti Italiano a Protestante ken kadagiti kritiko iti relihion.
Naipablaak ti dadduma nga Italiano a patarus, nga iti kinapudnona ket rebision ti Biblia nga impatarus ni Brucioli. Katoliko ti dadduma a nangipablaak kadagita. Awan kadagita ti nasaknap a naipablaak. Idi 1607, ni Giovanni Diodati, maysa a Calvinista a pastor a ti nagannakna ket immakar idiay Switzerland tapno maliklikanda ti narelihiosuan a pannakaidadanes, impablaakna idiay Geneva ti sabali pay a patarus iti Italiano manipud kadagiti orihinal a lenguahe. Ti bersionna ti nagbalin a Biblia dagiti Italiano a Protestante iti sinigsiglo. No ikabilangan ti tiempo ti pannakaipatarusna, makuna a maysa dayta nga ekselente nga Italiano a patarus. Ti Biblia a patarus ni Diodati tinulonganna dagiti Italiano a mangtarus kadagiti pannursuro ti Biblia. Ngem ti pannakibiang dagiti klero linapdanna ti pannakaiwaras daytoy a Biblia ken ti dadduma pay a patarus.
Ti Biblia―“Maysa a Di Pagaammo a Libro”
“Naballigi ti Simbaan iti panangkontrolna kadagiti libro, ngem sakbay ti pannakaimbento ti panagimprenta, saan a nangsalimetmet iti maysa a listaan dagiti maiparit a libro gapu ta mapuoran dagiti maibilang a napeggad a sursurat,” kuna ti Enciclopedia Cattolica. Uray idi rugrugi ti Protestante a Repormasion, dagiti klero ti sumagmamano a pagilian iti Europa inkagumaanda a linimitaran ti pannakaiwaras dagiti maibilang a libro dagiti erehe. Napasamak ti maysa a dakkel a panagbalbaliw kalpasan ti Konsilio ti Trent idi 1546, idi nausig no mabalin a maipatarus ti Biblia kadagiti ordinario a lenguahe. Timmaud ti dua a nalawag a dasig. Adda dagidiay dida kayat a maipatarus ti Biblia iti ordinario a lenguahe gapu ta matmatanda a dayta “ti puon ken gapu ti amin nga erehe.” No kadagidiay saan nga umanamong iti panangiparit, kinunada a dagiti Protestante a “kabusor” dagiti Katoliko ti agkuna a di kayat ti simbaan a maipatarus ti Biblia iti ordinario a pagsasao tapno mailimedda ti “panangballikug ken panangallilaw” nga ar-aramidenda.
Gapu ta awan ti natinongda, awan ti masinunuo a desision ti Konsilio no maipapan iti dayta nga isyu no di ket pinatalgedanna laeng ti kinaautentiko ti Vulgate, ti nagbalin a kangrunaan a pagibasaran ti Iglesia Katolika. Ngem sigun ken ni Carlo Buzzetti, mannursuro iti Pontifical University Salesianum idiay Roma, ti panangikuna nga “autentiko” ti Vulgate “pasingkedanna ti kapanunotan nga dayta laeng ti lehitimo a kita ti Biblia.” Imbatad dayta dagiti simmaruno a pasamak.
Idi 1559, impablaak ni Papa Paulo IV ti kaunaan nga indise dagiti maiparit a libro, maysa a listaan dagiti gapuanan a maiparit a basaen, ilako, ipatarus, wenno gun-oden dagiti Katoliko. Dagitoy a tomo ket naibilang a dakes ken mamagpeggad iti pammati ken moral a kinatarnaw. Iparit ti indise ti panangbasa kadagiti Biblia a naipatarus iti ordinario a lenguahe, agraman ti patarus ni Brucioli. Nailaksid dagidiay mangsalungasing iti dayta. Ad-adu manen ti iparit ti 1596 nga indise. Awanen ti maipalubos a mangipatarus wenno mangyimprenta iti Biblia iti ordinario a lenguahe. Masapul a madadael dagiti kasta a Biblia.
Kas resultana, simmansan ti panangpuor kadagiti Biblia kadagiti solar ti simbaan idi maika-16 a siglo. Iti isip dagiti kaaduan a tattao, ti Kasuratan ket maysa a libro dagiti erehe, ken nagtultuloyda ti kasta a kapanunotan agingga ita. Nadadael ti gistay amin a Biblia ken komentario iti Biblia nga adda iti publiko ken pribado a libraria, ket kadagiti simmaruno a 200 a tawen, awan ti Katoliko a mapalubosan a mangipatarus iti Biblia iti Italiano. Iti peninsula ti Italia, dagiti laeng Biblia a naisaknap a sililimed tapno saan a makompiskar ket dagidiay patarus dagiti Protestante nga eskolar. Gapuna, kinuna ti historiador a ni Mario Cignoni: “Iti kinapudnona, sinigsiglo a naan-anay a nagsardeng ti panagbasa iti Biblia dagiti kameng ti simbaan. Idi agangay nagbalin ti Biblia kas maysa a di pagaammo a libro, ken minilion nga Italiano ti di pulos nakabasa iti dayta uray maysa laeng a panid.”
Limmukay ti Panangiparit
Idi agangay, babaen ti maysa a bilin mainaig iti indise a napetsaan iti Hunio 13, 1757, binalbaliwan ni Papa Benedict XIV ti immun-una a bilin, ket “naipalubos ti panagbasa kadagiti bersion nga adda iti ordinario a lenguahe nga inanamongan ti Santa Sede ken naipablaak iti sidong ti panangimaton dagiti obispo.” Kas resultana, ni Antonio Martini, a nagbalin idi agangay kas arsobispo iti Florence, nagsagana tapno ipatarusna ti Vulgate. Naipablaak idi 1769 ti umuna a pasetna, sa nakompleto dayta idi 1781. Sigun iti maysa a Katoliko a gubuayan, ti patarus ni Martini “ti umuna a pudpudno a maikari a makomendaran.” Sakbay dayta, awan idi ti Biblia nga inautorisaran ti simbaan a mabalin a basaen dagiti Katoliko a saan a makatarus iti Latin. Iti simmaganad a 150 a tawen, ti patarus ni Martini ti kakaisuna a bersion a naanamongan a basaen dagiti Italiano a Katoliko.
Adda dakkel a panagbalbaliw kabayatan ti narelihiosuan a konsilio ti Vatican II. Idi 1965, iti damo a gundaway, ti dokumento a Dei Verbum imparegtana ti “maitutop ken umiso a panangipatarus . . . kadagiti nagduduma a lenguahe, nangnangruna no kadagiti orihinal a teksto dagiti sagrado a libro.” Di pay nabayag sakbayna, idi 1958, ti Pontificio istituto biblico (Pontifical Biblical Institute) impablaakna “ti kaunaan a kompleto a Katoliko a patarus manipud kadagiti orihinal a teksto.” Daytoy a bersion insublina ti nagan ti Dios iti porma a “Jahve” kadagiti sumagmamano a teksto a nagparanganna.
Marikna pay la agingga ita dagiti nakaro nga epekto ti panangbusorda kadagiti Biblia a naipatarus kadagiti ordinario a lenguahe. Kas kinuna ni Gigliola Fragnito, ti epektona ket “pinagduaduaan dagiti manamati ti abilidadda nga agpanunot ken agpannuray iti bukodda a konsiensia.” Maysa pay, maipapaannurot dagiti narelihiosuan a tradision, a matmatan ti adu a Katoliko kas napatpateg ngem iti Biblia. Amin dagitoy ti nangyadayo kadagiti tattao manipud iti Kasuratan, uray pay no makabasa itan ti kaaduan a tattao.
Ngem ti panagebanghelio a trabaho dagiti Saksi ni Jehova riniingna ti panaginteres manen iti Biblia idiay Italia. Idi 1963, impablaak dagiti Saksi ti Baro a Lubong a Patarus ti Kristiano a Griego a Kasuratan iti Italiano. Idi 1967, magun-odanen ti kompleto a Biblia. Nasurok nga 4,000,000 a kopia daytoy a bersion ti naiwaras no idiay Italia laeng. Naiduma ti Baro a Lubong a Patarus, a nangisubli iti nagan ti Dios a Jehova iti tekstona, gapu ta siinget nga impatarusna ti anag ti orihinal a teksto.
Agbalaybalay dagiti Saksi ni Jehova, nga ibasa ken ilawlawagda ti mangted namnama a Nainkasuratan a mensahe kadagiti amin nga umimdeng. (Aramid 20:20) No addanto manen makasaritayo a Saksi ni Jehova, apay a diyo kiddawen nga ipakitada manipud iti mismo a Bibliayo ti nakaskasdaaw a kari ti Dios nga iti din agbayag, ipasdekna ti “maysa a baro a daga” nga iti dayta “agtaeng ti kinalinteg”?―2 Pedro 3:13.
[Mapa iti panid 13]
(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)
Venice
ROMA
[Ladawan iti panid 15]
Ti patarus ni Brucioli inusarna ti nagan ti Dios a Ieova iti tekstona
[Ladawan iti panid 15]
Ti indise dagiti maiparit a libro ket naglaon iti listaan dagiti Italiano a patarus ti Biblia a naibilang a napeggad
[Picture Credit Line iti panid 13]
Panid a titulo ti Biblia: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma
[Picture Credit Lines iti panid 15]
Ti patarus ni Brucioli: Biblioteca Nazionale Centrale di Roma; Indise: Su concessione del Ministero per i Beni e le Attività Culturali