Ni John Milton ken ti Napukaw a Manuskritona

MANMANO a mannurat ti naaddaan iti dakkel nga impluensia iti lubong a kas iti naaramidan ni John Milton, ti autor ti Ingles nga atiddog a daniw a napauluan iti Paradise Lost. Sigun iti maysa a mannurat kadagiti pakasaritaan ti biag, ‘adu ti mangipatpateg kenni Milton, adda met dagiti gumurgura kenkuana, ngem manmano ti di makaam-ammo kenkuana.” Agingga ita, dagiti sinuratna im-impluensiaanda pay laeng ti literatura ken kultura dagiti Ingles.

Kasano a naaddaan ni John Milton iti kasta kadakkel nga impluensia? Apay a nagbalin a kontrobersial unay ti kaudian a sinuratna a ti On Christian Doctrine, nga uray la inabutna ti 150 a tawen sa naipablaak dayta?

Pakasaritaan ti Biagna

Idi 1608, nayanak ni John Milton iti maysa a nabaknang a pamilia idiay London. “Idi ubingak, inruamnak ni tatangko nga agadal iti nadumaduma a literatura. Manipud idi agtawenak iti 12, manmano a maturogak sakbay ti alas dose ti rabii gapu ta kaay-ayok ti agadal,” kinuna ni Milton. Isu ket nalaing nga estudiante ken nakagun-od iti master’s degree idiay Cambridge idi 1632. Kalpasanna, intultuloyna ti nagbasa kadagiti libro a nainaig iti historia ken kadagiti literatura a pinutar dagiti nagkauna a Griego ken Romano.

Kayat ni Milton ti agbalin a dumadaniw, ngem madama idi ti rebolusion idiay England. Ti Parliamento, nga indauluan a nangnangruna ni Oliver Cromwell, dinutokanna ti maysa a korte a nangibilin iti pannakapapatay ni Ari Charles I idi 1649. Babaen ti panagusarna iti makaguyugoy a salaysay, inkalintegan ni Milton dayta a panangpapatay. Idi agangay, isu ket nagbalin a pannakangiwat ti gobierno ni Cromwell. Kinapudnona, sakbay a limmatak kas dumadaniw, agdinamagen ni John Milton gapu kadagiti sinuratna a polieto maipapan iti politika ken moralidad.

Naisubli ti monarkia idi nakoronaan ni Charles II kas ari idi 1660. Dayta ti namagpeggad iti biag ni Milton gapu iti panangsuportarna kenni Cromwell. Napan naglemmeng ni Milton, ket no saan a gapu iti tulong dagiti nabileg ti impluensiada a gagayyemna, sigurado a napapatay koman. Ngem iti laksid amin dagita, nagtultuloy ti nasged nga interesna iti narelihiosuan a bambanag.

“Ti Pagalagadan ti Biblia”

Mainaig iti damo a panaginteresna iti Biblia, kastoy ti insurat ni Milton: “Ubingak pay idi inrugik nga adalen a sisasaet ti Daan ken Baro a Tulag kadagiti lenguahe a naaramat iti damo a pannakaisuratda.” Imbilang ni Milton ti Nasantuan a Kasuratan kas ti kakaisuna a giya para iti moral ken narelihiosuan a bambanag. Ngem kasta unay ti pannakaupayna kalpasan a sinukimatna dagiti nalatak a narelihiosuan a pagbasaan idi a tiempo. Insuratna idi agangay: “Naamirisko a ti pammatik ken namnamak iti pannakaisalakan ket diak maitalek kadagita a pagbasaan.” Yantangay porsegido a mangtingiting no dagiti patpatienna ket maitunosda met laeng iti “pagalagadan ti Biblia,” rinugianna ti nagaramid kadagiti listaan dagiti teksto nga impagarupna a napateg. Inurnosna dagitoy sigun iti pangkaaduan a pauloda ken dagitoy a listaan ti inusarna no agadaw kadagiti teksto iti Biblia.

Ni John Milton ket kangrunaanna a malaglagip ita gapu iti panangputarna iti Paradise Lost, maysa a daniw a mangisalaysay iti pasamak iti Biblia maipapan iti panagbasol ti tao. (Genesis, kapitulo 3) Dayta a sinuratna, a naipablaak idi 1667, ti namagbalin kenkuana a nalatak a mannurat, nangruna kadagiti Ingles ti pagsasaoda. Idi agangay, impablaakna ti Paradise Regained a tuloy ti Paradise Lost. Kadagita a daniw, nailawlawag ti orihinal a panggep ti Dios para iti tao nga isu ti panangtagiragsakna iti perpekto a biag iti paraiso a daga. Isurona met ti panangisubli ti Dios iti Paraiso ditoy daga babaen ken Kristo. Kas pagarigan, iti Paradise Lost, ni Miguel nga arkanghel impakpakaunana ti tiempo inton ni Kristo “gunggonaanna dagiti matalek Kenkuana, ken ipaayanna ida iti agnanayon a kinaragsak, idiay langit man wenno ditoy daga. Iti dayta a tiempo, agbalinton a paraiso ti intero a daga nga adayo a naragragsak ken adayo a manayon ngem idiay Eden.”

On Christian Doctrine

Nabayagen a kayat met ni Milton ti agsurat iti libro a detalyado a mangilawlawag iti biag ken doktrina dagiti Kristiano. Nupay naan-anayen a bulsek idi 1652, pinagreggetanna nga ileppas dayta a proyekto iti tulong dagiti sekretariona agingga iti ipapatayna idi 1674. Dayta a naudi a sinuratna ket napauluan iti A Treatise on Christian Doctrine Compiled From the Holy Scriptures Alone. Insuratna iti pakauna a sasao dayta a sinuratna: “Kaaduan nga autor a nagsurat maipapan iti daytoy a suheto . . . ket kadagiti laeng pingir dagiti panid ti nangisuratanda kadagiti teksto nga inadawda a nakaibasaran ti amin nga isursuroda. Ngem siak, inkagumaak a pinunno dagiti panid daytoy a libro iti adu a teksto a naadaw iti amin a paset ti Biblia.” Maitunos iti kinuna ni Milton, ti On Christian Doctrine ket nasurok a 9,000 a daras a nangdakamat wenno nagadaw iti linaon ti Biblia.

Nupay natured idi ni Milton a mangipakaammo kadagiti kapanunotanna, bimdeng a nangipablaak iti dayta a manuskritona. Apay? Umuna iti amin, ammona a ti kapanunotanna a naibasar iti Biblia ket naiduma unay iti narelihiosuan a sursuro a patpatien ti kaaduan. Kasta met, idi naisubli ti panangituray ti ari, napukawna ti pabor ti gobierno. Mabalin ngarud a nagur-uray idi iti maitutop a tiempo a maipablaakna dayta. Nupay kasta, kalpasan ti ipapatay ni Milton, ti sekretariona impanna dayta a Latin a manuskrito iti managipablaak idiay Amsterdam ngem dida kayat nga iyimprenta dayta. Ti sekretario iti gabinete ti England kinompiskar ken indulinna dayta a manuskrito. Sa la nasarakan dayta kalpasan ti 150 a tawen.

Idi 1823, ti nabalkut a manuskrito ti nalatak a dumadaniw ket naiparna a nasarakan ti maysa a klerk iti artsibo. Ti ari idi iti England a ni George IV imbilinna a maipatarus dayta manipud iti Latin sa maiwaras iti publiko. Idi naipablaak dayta iti Ingles dua a tawen kalpasanna, nangpataud dayta iti dakkel a kontrobersia iti ummong dagiti edukado ken relihioso a tattao. Dagus nga indeklara ti maysa nga obispo a pinarparbo dayta a manuskrito. Saanna a patien a dagiti kangrunaan a doktrina ti simbaan ket sibibileg a linaksid ni Milton, nga agdindinamag a katan-okan a dumadaniw idiay England, no maipapan kadagiti narelihiosuan a tema. Ti nangipatarus iti dayta ninamnamana ti kasta a panangbabalaw. Isu a tapno mapatalgedan a ni Milton ti autor dayta a manuskrito, inikkanna dayta nga edision kadagiti footnote. Dagita ti nangibinsabinsa iti 500 a pagpadaan ti On Christian Doctrine ken Paradise Lost.a

Dagiti Patpatien ni Milton

Idi kaaldawan ni Milton, ti England ket simmina iti Iglesia Romana Katolika ket inawatna ti Repormasion dagiti Protestante. Patien ti kaaduan a Protestante a ti Biblia, saan a ti papa, ti rumbeng a masurot no maipapan iti bambanag mainaig iti pammati ken iti moralidad. Ngem iti librona nga On Christian Doctrine, imbatad met ni Milton a maikontra iti Biblia ti adu a pannursuro ken aramid dagiti Protestante. Kinontrana ti doktrina ni John Calvin maipapan iti nasaksakbay a panangikeddeng ti Dios a pagtungpalan ti biagtayo ket intandudona ti isursuro ti Biblia a ti tao ket impaayan ti Dios iti wayawaya a mangngeddeng. Imparegtana ti nadayaw a panangusar iti nagan ti Dios a Jehova kas iti masansan a panangdakamatna iti dayta kadagiti sinuratna.

Babaen ti panangusarna iti Biblia, inkalintegan ni Milton a matay ti kararua. Iti komentona maipapan iti Genesis 2:7, insuratna: “Idi naparsua ti tao iti kasta a pamay-an, kinuna ti Biblia a kamaudiananna: ti tao ket nagbalin a sibibiag a kararua. . . . Ti tao ket saan a buklen ti dua a banag a mabalin a pagsinaen, a napataud ken buklen ti dua a nagduma nga elemento nga isu ti kararua ken bagi, kas iti gagangay a maipagarup. Imbes ketdi, ti intero a tao isu ti kararua, ket ti kararua isu ti tao.” Kalpasanna, inyimtuod ni Milton: “Ti kadi intero a tao ti matay, wenno ti laeng bagina? Nangidatag iti adu a teksto iti Biblia a mangpaneknek a matay ti tao, sana innayon: “Ngem ti kangrunaan a makakombinsir a pammaneknek a matay ti kararua ket ti mismo a kinuna ti Dios iti Ezeq[uiel 18:]20: ti kararua nga agbasbasol isu a mismo ti matay.” Dinakamat met ni Milton dagiti teksto a kas iti Lucas 20:37 ken ti Juan 11:25 a mangipakita a ti namnama agpaay kadagiti natay ket ti panagungardanto.

Ania ti kangrunaan a makagapu a nababalaw ti On Christian Doctrine? Isu ti simple ngem nabileg a pammaneknek ni Milton manipud iti Biblia a ni Kristo, nga Anak ti Dios, ket nababbaba ngem iti Dios, nga isu ti Ama. Kalpasan ti panangadawna iti Juan 17:3 ken Juan 20:17, inyimtuod ni Milton: “No ti Ama isu ti Dios ni Kristo ken ti Diostayo, ken no adda laeng maymaysa a Dios, siasino koma pay ti Dios no saan a ti Ama?”

Kinuna pay ni Milton: “Ti Anak a mismo ken dagiti apostolna binigbigda iti amin nga imbaga ken insuratda a ti Ama ket dakdakkel ngem iti Anak iti amin a banag.” (Juan 14:28) “Kinapudnona, ni Kristo a mismo ti nangikuna iti Mateo 26:39: Amak, no mabalin, daytoy a kopa lumabas koma kaniak. Nupay kasta, saan a kas iti pagayatak, no di ket kas iti pagayatam. . . . No talaga nga isu ti Dios, apay nga iti Ama pay laeng ti nagkararaganna imbes nga iti bagina? No isu a mismo ket agpadpada a tao ken kangatuan a Dios, apay pay la ngarud nga ikararagna ti banag a kabaelanna met gayam nga aramiden? . . . No kasano a ti Ama laeng ti intan-ok ken indayaw ti Anak iti sadinoman nga ayanna, isursuronatayo ngarud a kasta met ti rumbeng nga aramidentayo.”

Dagiti Nagkurangan ni Milton

Binirok ni John Milton ti kinapudno. Ngem adda latta dagiti nagkuranganna. Gapu kadagiti nasaem a kapadasanna, naaddaan ni Milton kadagiti di umiso a kapanunotan. Kas pagarigan, di nagbayag kalpasan ti panagkasarna, pimmanaw ti asawana, nga anak ti maysa nga asendero a kabagian ti ari, ket nakipagnaed iti pamiliana iti agarup tallo a tawen. Kabayatan dayta, nagsurat ni Milton kadagiti polieto a mangikalkalintegan iti diborsio, saan laeng a maigapu iti pannakikamalala​—ti kakaisuna nga imbaga ni Jesus a mabalin a pagsinaan ti agassawa​—no di ket uray no dida agkatunosan. (Mateo 19:9) Kasta met laeng ti intandudo ni Milton iti librona nga On Christian Doctrine.

Iti laksid dagiti nagkurangan ni Milton, ti sinuratna nga On Christian Doctrine ket naglaon kadagiti nabileg nga impormasion maipapan iti nagadu nga agkakapateg a pannursuro ti Biblia. Agingga ita, ti insuratna ti mangtigtignay kadagiti agbasbasa tapno tingitingenda ti kinaagpayso dagiti patpatienda babaen ti Biblia kas perpekto a pagibatayan.

[Footnote]

[Ladawan iti panid 11]

Ni Milton ket maysa a naanep nga agad-adal iti Biblia

[Credit Line]

Impaay ti The Early Modern Web at Oxford

[Ladawan iti panid 12]

Limmatak ni Milton gapu iti daniwna a “Paradise Lost”

[Credit Line]

Impaay ti The Early Modern Web at Oxford

[Ladawan iti panid 12]

Napukaw iti 150 a tawen ti maudi a sinurat ni Milton

[Credit Line]

Ladawan nga impaay ti Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina

[Picture Credit Line iti panid 12]

Ladawan nga impaay ti Rare Books and Special Collections, Thomas Cooper Library, University of South Carolina