Dagiti Nagkauna a Ribak ti Damili Pasingkedanda ti Linaon ti Biblia

Dagiti Nagkauna a Ribak ti Damili Pasingkedanda ti Linaon ti Biblia

TI Biblia ket naipaltiing a Sao ti Dios. (2 Timoteo 3:16) Umiso ti sasawenna maipapan kadagiti nagkauna a tattao, luglugar, agraman kadagiti narelihiosuan ken napolitikaan a kasasaad. Ti kinaumiso dagiti Kasuratan ket saan nga agpannuray kadagiti nakabakab dagiti arkeologo, nupay pasingkedan wenno lawlawagan dagita ti pannakaawattayo iti linaon ti Biblia.

Dagiti ribak ti damili ti kaaduan a nasarakan dagiti arkeologo bayat ti panagkabakabda kadagiti kadaanan a lugar. Nausar dagiti damili kas nalaka a pagsuratan iti adu a lugar iti nagkauna a Makintengnga a Daya, agraman iti Egipto ken Mesopotamia. Nausar met dagita a pangisuratan kadagiti kontrata, salaysay, impormasion, ken dadduma pay, a kas iti pakaus-usaran ita dagiti papel. Maysa wenno adu a sasao ti maisurat kadagita a damili ket kaaduanna a tinta ti mausar.

Idiay Israel, adu a ribak ti damili a nausar idi tiempo ti Biblia ti nakabakab dagiti arkeologo. Tallo a koleksion a napetsaan iti maikapito ken maikawalo a siglo K.K.P. ti makapainteres unay agsipud ta pasingkedanda ti nadumaduma a detalye ti historikal nga impormasion a masarakan iti Biblia. Dagita ket nakabakab idiay Samaria, Arad, ken Laquis. Usigentayo ti tunggal maysa kadagitoy a koleksion.

Dagiti Ribak ti Damili a Nasarakan Idiay Samaria

Ti Samaria ket isu ti kabesera ti sangapulo-tribu a pagarian ti Israel agingga a dayta a siudad ket rinebbek dagiti Asirio idi 740 K.K.P. No maipapan iti itataud ti Samaria, kuna ti 1 Ar-ari 16:23, 24: “Iti maikatallopulo ket maysa a tawen ni Asa nga ari ti Juda [947 K.K.P.], ni Omri nagbalin nga ari iti Israel . . . Ket ginatangna ti bantay ti Samaria manipud ken Semer iti dua a talento a pirak, ket rinugianna ti agbangon iti rabaw ti bantay ken panaganan ti siudad nga imbangonna iti . . . Samaria.” Addan dayta a siudad idi panawen dagiti Romano, idi a ti naganna ket nasukatan iti Sebaste. Kamaudiananna, napukaw dayta a siudad idi maikanem a siglo K.P.

Bayat ti maysa a panagkabakab idiay nagkauna a Samaria idi 1910, maysa a grupo dagiti arkeologo ti nakasarak iti koleksion dagiti ribak a damili, a pinetsaanda iti maikawalo a siglo K.K.P. Naisurat kadagita ti maipapan iti lana ken arak a naibiahe idiay Samaria manipud iti nadumaduma a kabangibangna a luglugar. Maipapan iti daytoy a takuat, kuna ti libro nga Ancient Inscriptions—Voices From the Biblical World: “Ti 63 a ribak ti damili a nasarakan idi 1910 . . . [ket] siuumiso a naibilang a maysa kadagiti kapatgan a koleksion dagiti naisurat a banag iti nagkauna nga Israel. Napateg dagitoy a ribak a damili iti Samaria saan a gapu iti linaonda a mensahe . . . no di ket gapu iti listaan ti adu a nagan dagiti indibidual, tribu, ken luglugar dagiti Israelita.” Kasano a patalgedan dagitoy a nagan dagiti detalye a linaon ti Biblia?

Idi pinarmek dagiti Israelita ti Naikari a Daga ken biningaybingayda dayta sigun kadagiti tribuda, ti lugar ti Samaria ket masarakan iti teritoria ti tribu ni Manases. Sigun iti Josue 17:1-6, sangapulo a pamilia iti tribu ni Manases, agingga iti apokona a ni Galaad, ti napatawidan iti daga iti dayta a lugar. Dagitoy ket da Abiezer, Helek, Asriel, Siquem, ken Semida. Ti maikanem a lalaki a ni Hefer ket awanan kadagiti appoko a lallaki no di ket lima nga appoko a babbai —da Mala, Noe, Hogla, Milca, ken Tirza—ket tunggal maysa kadakuada ti napatawidan iti daga.—Numeros 27:1-7.

Dagiti ribak ti damili iti Samaria tinaginayonda ti pito kadagitoy a nagan ti pamilia—amin a lima a nagan dagiti annak ni Galaad ken ti dua kadagiti appoko a babbai ni Hefer, a da Hogla ken Noe. “Malaksid kadagiti impormasion iti Biblia, ti nagnagan dagiti pamilia a naisurat kadagiti ribak ti damili iti Samaria ket mangted iti impormasion maipapan iti pakainaigan dagiti pamilia ni Manases kadagiti teritoria a dakamaten ti Biblia a nagnaedanda,” kuna ti NIV Archaeological Study Bible. Gapuna, dagiti ribak ti damili patalgedanda dayta nga aspeto ti nagkauna a pakasaritaan dagiti tribu ti Israel.

Dagiti ribak ti damili a nasarakan idiay Samaria agparang a patalgedanda met ti narelihiosuan a kasasaad dagiti Israelita kas nadeskribir iti Biblia. Idi tiempo a nasuratan dagita a ribak, pinaglaok dagiti Israelita ti panagdayawda ken Jehova ken ti panagdayawda ken Baal a dios dagiti Canaanita. Iti padto ni Oseas, a naisurat met idi maikawalo a siglo K.K.P., addanto tiempo nga agbabawi ti Israel ket awaganna ni Jehova iti “Asawak” ket saanen a “Baalko,” wenno ti “Makinkua kaniak.” (Oseas 2:16, 17) Ti dadduma a nagnagan dagiti indibidual a mabasa kadagiti ribak ti damili idiay Samaria ket kayuloganna ti “ni Baal ti amak,” “agkankanta ni Baal,” “napigsa ni Baal,” “silalagip ni Baal,” ken dadduma pay nga umasping kadagita. Iti kada 11 a nagan dagiti indibidual nga addaan iti porma ti nagan a Jehova, 7 ti addaan iti porma ti nagan a “Baal.”

Dagiti Ribak ti Damili a Nasarakan Idiay Arad

Ti Arad ket maysa a nagkauna a siudad iti medio natikag a lugar a naawagan iti Negeb, a nabatad a masarakan iti abagatan ti Jerusalem. Adda nakabakab idiay Arad nga innem nga agsasaruno a sarikedked idi tiempo ti panagari ni Solomon (1037-998 K.K.P.) agingga idi 607 K.K.P., idi a ti Jerusalem ket rinebbek ti Babilonia. Dagiti agkabkabakab nakalida idiay Arad ti kadakkelan a koleksion dagiti ribak ti damili kadagiti tiempo a dinakamat ti Biblia. Karaman kadagita ti nasurok a 200 a banag a nasuratan iti Hebreo, Aramaiko, ken dadduma pay a lenguahe.

Ti dadduma kadagiti ribak ti damili a nasarakan idiay Arad pasingkedanda ti impormasion iti Biblia maipapan kadagiti pamilia dagiti papadi. Kas pagarigan, iti maysa a ribak, nainaganan “ti annak ni Kore,” a nadakamat iti Exodo 6:24 ken Numeros 26:11. Dagiti superskripsion ti Salmo 42, Sal 44-49, 84, 85, 87, ken Sal 88 espesipiko a dakamatenda nga insurat “ti annak ni Kore” dagitoy a salmo. Ti dadduma pay a pamilia dagiti papadi a nadakamat kadagiti ribak ti damili a nasarakan idiay Arad ket dagiti pamilia da Pasur ken Meremot.—1 Cronicas 9:12; Esdras 8:33.

Usigenyo ti sabali a pagarigan. Kadagiti rebba ti maysa a sarikedked, a napetsaan iti tiempo sakbay unay a ti Jerusalem ket dinadael dagiti taga-Babilonia, adda nakabakab a maysa a ribak a dagiti suratna ket agpaay iti komander ti sarikedked. Sigun iti publikasion a The Context of Scripture, kastoy ti dadduma a mabasa iti dayta a ribak: “Para kenni apok nga Elyashib. Sapay koma ta kanayon a tarabayennakayo ni Yahweh [Jehova] . . . . Maipapan kadagiti imbilinyo kaniak: awanen ti parikut: isu ket agnanaed iti templo ni Yahweh.” Patien ti adu nga eskolar a ti templo a nadakamat ket isu ti templo idiay Jerusalem, a damo a naibangon idi tiempo ni Solomon.

Dagiti Ribak ti Damili a Nasarakan Idiay Laquis

Ti nagkauna a sarikedked a siudad ti Laquis ket masarakan 43 a kilometro iti abagatan a laud ti Jerusalem. Kabayatan ti adu a panagkabakab idi 1930, adda nasarakan a maysa a koleksion dagiti ribak ti damili. Di kumurang a 12 a pedaso kadagita ket sursurat a nadeskribir a “nakapatpateg . . . gapu ta ilawlawagda ti napolitikaan a kasasaad ken ti nasaknap a riribuk bayat a sinaganaan ti Juda ti di maliklikan nga iraraut ni Nabucodonosor [nga ari ti Babilonia].”

Dagiti kapatgan kadagitoy ket dagiti surat iti nagbaetan ti maysa a nababbaba nga opisial ken ni Yaosh, a nalabit isu ti komander ti militar idiay Laquis. Dagiti lenguahe a nausar kadagita a surat ket umasping kadagiti lenguahe a nausar iti sursurat ni propeta Jeremias a nagbiag iti dayta met laeng a tiempo. Usigenyo no kasano a suportaran ti dua kadagitoy a surat ti panangdeskribir ti Biblia iti daydi a narigat a kasasaad.

Iti Jeremias 34:7, dineskribir ti propeta ti tiempo “idi a dagiti puersa militar ti ari ti Babilonia makiruprupakda a maibusor iti Jerusalem ken maibusor kadagiti amin a nabati a siudad ti Juda, maibusor iti Laquis ken maibusor iti Azeca; ta isuda, dagiti nasarikedkedan a siudad, dagidiay nabati kadagiti siudad ti Juda.” Ti autor ti maysa kadagiti surat a nasarakan idiay Laquis ket agparang a deskribirenna dagiti isu met laeng a pasamak. Insuratna: “Makitkitami dagiti (apuy a) pagilasinan ti Laquis . . . , agsipud ta saanmi a makita ti Azeqah.” Patien ti adu nga eskolar nga ipasimudaag daytoy a ti Azeqah, wenno Azeca, ket pinarmeken dagiti taga-Babilonia ket ti Laquis ti sumaruno a parmekenda. Ti makapainteres a detalye iti dayta a surat ket ti pannakadakamat “dagiti apuy a pagilasinan.” Dinakamat met ti Jeremias 6:1 ti pannakausar ti kasta a kita ti komunikasion.

Ti maysa pay a surat a nasarakan idiay Laquis ket maipagarup a pasingkedanna ti imbaga da propeta Jeremias ken Ezequiel maipapan kadagiti panagregget ti ari ti Juda nga agpatulong iti Egipto iti iyaalsana maibusor iti Babilonia. (Jeremias 37:5-8; 46:25, 26; Ezequiel 17:15-17) Kuna dayta a surat a nasarakan idiay Laquis: “Naawat ita toy adipenmo dagitoy nga impormasion: Ni Heneral Konyahu nga anak ni Elnatan ket immakar iti abagatan tapno makastrek iti Egipto.” Sigun iti kaaduan nga eskolar, dayta a tignay ket kas panangikagumaan a gumun-od iti namilitariaan a tulong manipud Egipto.

Dagiti ribak ti damili a nasarakan idiay Laquis dinakamatda met ti adu a nagan a masarakan iti libro a Jeremias, a kas iti Nerias, Jaazanias, Gemarias, Elnatan, ken Osaias. (Jeremias 32:12; 35:3; 36:10, 12; 42:1) Saan a masinunuo no dagitoy a nagan ket tumukoy kadagiti isu met laeng nga indibidual. Ngem nakadkadlaw ti panagpapada dagitoy yantangay nagbiag ni Jeremias kabayatan dayta a tiempo.

Ti Pagpapadaanda

Dagiti koleksion dagiti ribak ti damili a nasarakan idiay Samaria, Arad, ken Laquis pasingkedanda ti adu a detalye a nairekord iti Biblia. Karaman kadagitoy ti nagnagan dagiti pamilia, luglugar, ken dagiti aspeto maipapan iti narelihiosuan ken napolitikaan a kasasaad idi un-unana. Ngem adda nagpateg a pagpapadaan dagitoy a tallo a koleksion.

Dagiti surat a nasarakan idiay Arad ken Laquis ket aglaon kadagiti sasao a “Kiddawen koma ni Jehova ti talnam.” Iti pito kadagiti surat a nasarakan idiay Laquis, namin-11 a nadakamat ti nagan ti Dios. Kanayonanna, adu a Hebreo a personal a nagan a nasarakan iti amin a tallo a koleksion ti aglaon iti napaababa a porma ti nagan a Jehova. No kasta, dagitoy a ribak ti damili pasingkedanda a ti nagan ti Dios ket gagangay nga us-usaren idin dagiti Israelita.

[Ladawan iti panid 13]

Surat para ken ni Elyashib a naikitikit iti ribak ti damili manipud kadagiti rebba ti Arad

[Credit Line]

[Ladawan iti panid 14]

Maysa a surat a nasarakan idiay Laquis a pakabasaan iti nagan ti Dios

[Credit Line]

Naretrato babaen ti pammalubos ti British Museum