Ti Nagkauna a Cuneiform ken ti Biblia

KALPASAN a nariribuk ti lenguahe ti tao idiay Babel, nangrugin a mapataud ti nadumaduma a sistema ti panagsurat. Nagusar iti cuneiform dagiti tattao nga agnanaed idiay Mesopotamia, kas kadagiti Sumeriano ken Babilonio. Ti sao a cuneiform ket naggapu iti Latin a termino para iti “sukog-tingal” ken tuktukoyenna ti trianggulo a marka a gapuanan ti pluma a pangkitikit kadagiti pila.

Addada nakabakab dagiti arkeologo a cuneiform a teksto a mangisalsalaysay kadagiti tattao ken pasamak a nadakamat iti Biblia. Ania ti ammotayo maipapan iti daytoy a sistema ti panagsurat? Ken kasano a paneknekan dagita a teksto ti kinaumiso ti Biblia?

Dagiti Nataginayon a Rekord

Patien dagiti eskolar a ti panagusar kadagiti ladawan ti kaunaan a sistema ti panagsurat idiay Mesopotamia. Naaramat dagiti simbolo wenno ladawan a mangirepresentar iti maysa a sao wenno ideya. Kas pagarigan, ti damo a simbolo a nausar para iti baka ket umasping iti ulo ti baka. Bayat a dimmakkel ti panagkasapulan iti panangidulin kadagiti rekord, napataud ti cuneiform a sistema ti panagsurat. Kastoy ti inlawlawag ti NIV Archaeological Study Bible: “Idi agangay, saan laengen a dagiti sasao ti irepresentar dagiti simbolo no di pay ket dagiti silaba, a dadduma kadagita ti mabalin a pagtitiponen a mangirepresentar kadagiti silaba ti maysa a sao.” Dimteng ti panawen nga addan agarup 200 a nagduduma a simbolo, isu a ti cuneiform “talaga a mairepresentarnan ti maysa a lenguahe a buklen dagiti narikut a bokabulario ken gramatika.”

Idi kaaldawan ni Abraham, agarup 2,000 K.K.P., adun ti rimmang-ayan ti panagsurat iti cuneiform. Iti simmaganad a 2,000 a tawen, 15 a lenguahe ti mangus-usaren iti dayta a sistema ti panagsurat. Nasurok a 99 a porsiento kadagiti nasarakan a cuneiform a teksto ket naisurat kadagiti tapi a damili. Iti napalabas a 150 a tawen, adu kadagita a tapi ti nasarakan idiay Ur, Uruk, Babilonia, Nimrud, Nippur, Ashur, Nineve, Mari, Ebla, Ugarit, ken Amarna. Kinuna ti Archaeology Odyssey: “Pattapattaen dagiti eksperto nga addan nakabakab a maysa agingga iti dua a milion a cuneiform, ket sumurok kumurang a 25,000 pay ti makabkabakab kada tawen.”

Nagdakkel a trabaho iti panagipatarus ti naipasango kadagiti eskolar iti intero a lubong a mangad-adal kadagiti cuneiform. Sigun iti maysa a pattapatta, “agarup 10 a porsiento laeng kadagiti nakabakaben a cuneiform a teksto ti naminsan pay laeng a nabasa iti tiempotayo.”

Ti pannakatakuat kadagiti cuneiform a teksto a buklen ti dua ken tallo a lenguahe ti tulbek iti panangibuksil kadagiti cuneiform. Naamiris dagiti eskolar a naglaon dagitoy a dokumento kadagiti agpapada a teksto iti nagduduma a lenguahe nga amin ket naisurat iti cuneiform. Limmaka ti panangibuksilda idi nadlawda a masansan a madakamat dagiti nagan, titulo, kapuonan dagiti agtuturay, ken uray pay dagiti sasao a pammadayaw iti bagi.

Idi dekada 1850, mabasan dagiti eskolar ti kangrunaan a lenguahe ti nagkauna a Makintengnga a Daya, Akkad, wenno Asiria-Babilonia iti cuneiform. Ilawlawag ti Encyclopædia Britannica: “Idi naibuksilanen ti lenguahe nga Akkadiano, maawatanen ti mismo a pamuon dayta a sistema ti panagsurat ken addan pagsurotan iti panangibuksil kadagiti sabali a lenguahe iti cuneiform.” Ania ti pakainaiganda iti Biblia dagitoy a sursurat?

Ti Ebidensia a Maitunos iti Biblia

Sigun iti Biblia, ti Jerusalem ket inturayan dagiti ar-ari ti Canaan agingga a pinarmek dayta ni David idi agarup 1070 K.K.P. (Jos. 10:1; 2 Sam. 5:4-9) Ngem pinagduaduaan dayta ti sumagmamano nga eskolar. Nupay kasta, idi 1887, adda tapi a damili a nasarakan ti maysa a babai a mannalon idiay Amarna, Egipto. Ti agarup 380 a teksto a nasarakan sadiay idi agangay ket diplomatiko a sursurat gayam iti nagbaetan dagiti ar-ari ti Egipto (Amenhotep III ken Akhenaton) ken pagpagarian dagiti Canaanita. Innem kadagita a surat ti naggapu iti agturay iti Jerusalem a ni ‘Abdi-Heba.

Kinuna ti Biblical Archaeology Review: “Ti nalawag a panangdakamat dagiti tapi a nasarakan idiay Amarna a ti Jerusalem ket maysa nga ili saan ket a kasla asienda, ken ti saad ni ‘Abdi-Heba kas . . . gobernador nga addaan iti balay ken 50 nga Egipcio a soldado a para guardia idiay Jerusalem, ipasimudaagna a ti Jerusalem ket maysa a bassit a pagarian iti katurturodan.” Idi agangay, kastoy ti kinuna ti isu met la a pagiwarnak: “Sigun kadagiti surat iti Amarna, masiguradomi nga adda idin maysa a siudad a nalatak iti dayta a panawen.”

Dagiti Nagan iti Rekord ti Asiria ken Babilonia

Dagiti Asirio, ken idi agangay dagiti Babilonio, insuratda ti pakasaritaanda kadagiti tapi a damili, cylinder, prism, ken monumento. Gapuna, idi naibuksilan dagiti eskolar ti cuneiform iti lenguahe nga Akkadiano, naammuanda a dagiti nagan a naisurat kadagita ket nadakamat met iti Biblia.

Kuna ti libro a The Bible in the British Museum: “Iti bitlana idi 1870 iti kabbuangay a Society of Biblical Archaeology, ni Dr Samuel Birch natukoyna [manipud kadagiti cuneiform a teksto] dagiti ari a Hebreo a da Omri, Acab, Jehu, Azarias . . . , Menahem, Peca, Hosea, Ezekias ken Manases, dagiti ari ti Asiria a da Tiglat-Pileser . . . [III], Sargon, Senaquerib, Esarhaddon ken Ashurbanipal, . . . ken dagiti Siriano a da Benhadad, Hazael ken Rezin.”

Ti pakasaritaan ti Israel ken Juda a nadakamat iti Biblia ken dagiti kadaanan a cuneiform a teksto ket pinagdilig ti libro a The Bible and Radiocarbon Dating. Ania ti resultana? “Agdagup iti 15 wenno 16 nga ari ti Juda ken Israel ti nadakamat kadagiti rekord ti sabsabali a pagilian kadagita a tiempo, a maitunos unay kadagiti nagan ken panawen a nailanad iti Ar-ari [a libro iti Biblia]. Amin nga ari a nadakamat kadagiti rekord ti sabsabali a pagilian ket datin a nailanad iti Ar-ari [a libro iti Biblia].”

Ti Cyrus Cylinder ket maysa a nalatak a cuneiform a surat a nasarakan idi 1879. Mabasa iti dayta a kalpasan a naparmek ni Ciro ti Babilonia idi 539 K.K.P., tinungpalna ti pagannurotanna a mangpasubli kadagiti kautibo iti pagilianda. Karaman dagiti Judio kadagiti nagunggonaan iti dayta. (Esd. 1:1-4) Adu nga eskolar idi maika-19 a siglo ti nangkuestion iti kinapaypayso dayta a bilin a nadakamat iti Biblia. Nupay kasta, dagiti cuneiform a surat idi panawen dagiti Persiano, a pakairamanan ti Cyrus Cylinder, ket mangipaay iti natibker a pammaneknek nga umiso ti nailanad iti Biblia.

Idi 1883, idiay Nippur nga adda iti asideg ti Babilonia, nasarakan ti naurnong a 700 a cuneiform a teksto. Kadagiti 2,500 a nadakamat a nagan, agarup 70 ket nagan dagiti Judio. Dagita ket agparang “kas dagiti nagtitinnulag, ahente, saksi, agsingsingir iti buis, ken opisial iti pagarian,” kuna ti historiador a ni Edwin Yamauchi. Adda ipaspasimudaag ti ebidensia a dagiti Judio ket nagtultuloy a nangaramid kadagiti kasta nga aktibidad iti asideg ti Babilonia iti dayta a tiempo. Pasingkedanna ti padto ti Biblia a nupay nagsubli idiay Judea dagiti “natda” kadagiti Israelita a nakautibo idiay Asiria ken Babilonia, adu kadakuada ti saan a nagsubli.​—Isa. 10:21, 22.

Iti umuna a sangaribu a tawen kasakbayan ni Kristo, maus-usaren nga agpadpada ti sistema ti panagsurat babaen ti cuneiform ken alpabeto. Ngem in-inut nga insardeng dagiti Asirio ken Babilonio ti cuneiform agsipud ta kaykayatdan nga usaren ti alpabeto.

Ginasut a ribu pay a tapi a nakadulin kadagiti museo ti saan pay a nasukimat. Dagidiay naibuksilanen dagiti eksperto ket mangipapaay iti nalawag a pammaneknek nga umiso ti Biblia. Aniada pay ngata a kanayonan a pammaneknek ti ipalgakto dagiti di pay nasukimat a teksto?

[Picture Credit Line iti panid 21]

Naretrato babaen iti pammalubos ti British Museum