Ania ti Naibanag ti Calvinismo iti Las-ud ti 500 a Tawenen?

NAIPASNGAY ni Jean Cauvin (John Calvin) idiay Noyon, France, idi 1509. Indauluanna ti maysa a narelihiosuan a reporma a nagdakkel ti epektona iti biag ti adu a tattao iti Europa, pagpagilian iti America, South Africa, ken iti dadduma pay a paset ti lubong. Maibilbilang ni Calvin a maysa kadagiti kangrunaan a Repormador iti pakasaritaan iti Laud.

Agarup 500 a tawen ti napalabasen sipud naipasngay ni Calvin. Kaskasdi, ti Calvinismo​—dagiti kapanunotan ken pannursuro ni Calvin​—iti nadumaduma a pormana, ket nasaknap pay laeng kadagiti Protestante a denominasion a kas iti Reformed, Presbyterian, Congregational, Puritan, ken dadduma pay. Inreport ti World Alliance of Reformed Churches, nga idi laeng napalabas a Setiembre, adda 75 a milion a pasurot ti relihionda iti 107 a pagilian.

Binusorna ti Katolisismo

Maysa nga abogado ti ama ni Calvin ken sekretario ti Iglesia Katolika idiay Noyon. Gapu iti trabahona, mabalin a nasaksianna dagiti nasaknap a di umiso nga aramid dagiti klero idi kaaldawanna. Saantayo nga ammo no ti ama ni John ken ti kabsatna ket nagprotesta wenno napukaw ti panagraemda iti Iglesia Katolika, ngem idi agangay nailaksidda iti iglesia. Idi natay ti amana, narigatan ni John a nangala iti Nakristianuan a seremonia para iti pompon. Mabalin a dayta a pasamak ti ad-adda a nangikkat iti panagtalek ni John iti Katolisismo.

Iti kaaduan a literatura maipapan ken Calvin, manmano ti nadakamat a detalye maipapan iti kinaagtutubona, malaksid iti pannakadeskribirna kas managbabain ken naulimek. Uray idi estudiante pay laeng idiay Paris, idiay Orléans, ken idiay Bourges, agparang a manmano ti gagayyemna. Ngem nasaririt ni Calvin ken nagsayaat ti memoriana. Malaksid iti dayta, inaldaw nga agadal manipud alas singko iti agsapa agingga iti tengnga ti rabii. Gapu iti dayta a kinasaririt ken kinaanepna, nagun-odna ti kangatuan a titulo iti abogasia sakbay nga agtawen iti 23. Inadalna pay ti lenguahe a Hebreo, Griego, ken Latin tapno maadalna ti linaon ti Biblia. Ngem kangrunaan iti amin, nalatak ni Calvin gapu ta mapagulidanan iti kinapinget ken kinagagetna. Dagita a galad ti pakabigbigan met dagiti mangal-alagad iti Calvinismo uray agingga ita.

Kabayatanna, idiay Germany sipapanayag a binabalaw ni Martin Luther ti Iglesia Katolika gapu kadagiti dakes nga aramidna ken saan a naibatay iti Biblia a pannursurona. Adu ti nangipagarup nga idi 1517, inlansa ni Martin Luther iti ridaw ti maysa a simbaan idiay Wittenberg, ti insuratna a 95 a singasing para iti pannakareporma ti Iglesia Katolika. Adu ti kimmanunong ken Luther ket dagus a nagsaknap ti Repormasion iti intero a Europa. Siempre, dayta ti nangpasged iti nakaro nga ibubusor iti adu a lugar, ngem imbutaktak dagiti Protestante ti kapanunotanda uray agpeggad ti biagda. Idi 1533 idiay Paris, ti gayyem ni Calvin a ni Nicholas Cop nagdiskurso maipapan iti panangsuportana ken Luther. Yantangay timmulong ni Calvin a nangisurat iti diskurso ni Cop, masapul nga agtalawda a dua tapno saan nga agpeggad ti biagda. Saanen a pulos nagsubli ni Calvin idiay France.

Idi 1536, impablaak ni Calvin ti libro nga Institutes of the Christian Religion, a nakailanadan dagiti pannursuro ti Protestante. Ti linaon ti libro ket naiturong ken Ari Francis I kas depensa dagiti Pranses a Protestante, a naawagan idi agangay kas dagiti Huguenot. Kinontra ni Calvin dagiti pannursuro ti Iglesia Katolika ken intandudona ti pundasion ti bukodna a pammati​—ti kinasoberano ti Dios. Malaksid a nakaimpluensia kadagiti narelihiosuan a banag, ti libro ni Calvin nga Institutes ket limmatak pay gapu iti naitulongna iti lenguahe ken estilo ti panagsurat dagiti Pranses. Mabigbigbig ni Calvin kas maysa kadagiti kangrunaan a Repormador. Nagnaed idi agangay idiay Geneva, Switzerland, ket nanipud idi 1541 nga agpatpatuloy, pinagbalinna dayta a siudad kas sentro dagiti repormana.

Panangipatungpal iti Repormasion Idiay Geneva

Nagbileg ti impluensia ni Calvin iti Geneva. Gapu iti nangato a pagalagadanna iti moralidad ken kinalinteg, natignay ni Calvin a mangaramid iti panagbalbaliw ket ti Geneva a “siudad a dakes ti pakasaritaanna nagbalin a siudad nga addaan nainget a moral a pagalagadan a mangiwanwan iti isuamin,” kinuna ti Encyclopedia of Religion. Adu pay ti nagbalbaliw. Kastoy ti inlawlawag ni Dr. Sabine Witt, ti mangimatmaton iti German Historical Museum idiay Berlin: “Kas resulta ti panagbibinnusor dagiti relihion idiay Francia, nagdoble ti populasion [ti Geneva] iti las-ud laeng ti sumagmamano a tawen gapu iti panagkamang sadiay ti rinibribu a Protestante.” Dagiti Huguenot, a mangan-annurot iti prinsipio ni Calvin maipapan iti kinaanep, pinarang-ayda ti ekonomia ti siudad ken pinagbalinda ti Geneva kas sentro iti panagimprenta ken pagaramidan kadagiti relo.

Nagkamang pay iti Geneva dagiti umili a naggapu kadagiti sabali a pagilian, agraman ti adu a naggapu iti England. Agpegpeggad ngamin dagiti Protestante sadiay gapu ken Reina Mary I. Gapuna, ti grupo dagiti Calvinista a kaaduanna a buklen dagiti naidestiero a minoridad, pinatanorda ti inawagan ti warnakan a Christ in der Gegenwart (Contemporary Christian) a “ti teolohia dagiti maidaddadanes.” Idi 1560, impablaakda ti Geneva Bible, ti kaunaan nga Ingles a Biblia a nabingaybingay kadagiti nanumeruan a bersikulo. Gapu ta bassit daytoy a Biblia, nalaklaka a mausar iti personal a panagadal iti Sao ti Dios. Nalabit a dayta a patarus ti Biblia ti intugot dagiti Puritan idi immakarda a napan idiay Amianan nga America idi 1620.

Nupay kasta, saan nga amin a nagkamang iti Geneva ket nakapagnaed a sitatalged. Ni Michael Servetus, a naipasngay idi 1511 idiay Espania, nagadal iti Griego, Latin, Hebreo, ken medisina ken mabalin a naam-ammona ni Calvin idi ages-eskuelada pay idiay Paris. Nabigbig ni Servetus manipud iti panagadalna iti Biblia a saan a naibatay iti Biblia ti doktrina a Trinidad. Sinuratanna ni Calvin tapno mailawlawagna dayta, ngem kabusor ti nangibilangan ni Calvin kenkuana, saan a kas gayyem. Gapu iti panangidadanes kenkuana dagiti Katoliko idiay Francia, nagkamang ni Servetus idiay Geneva, ti siudad a pagnanaedan ni Calvin. Imbes a mapasangbay kas gayyem, ni Servetus ket naaresto, naidarum kas erehe, ken napuoran iti istaka idi 1553. “Ti pannakapapatay ni Servetus ket nagtultuloy a pakaibabainan ti biag ken ar-aramid [ni Calvin] ti nabileg a Repormador,” kuna ti historiador a ni Friedrich Oehninger.

Nakaad-adu ti nagapuanan ni Calvin bayat ti panangitultuloyna iti panggepna a panangreporma. Mapapati a nakaaramid ni Calvin iti 100 a libro ken 1,000 a surat. Nakaipaay pay iti agarup 4,000 a sermon idiay Geneva. Babaen kadagita a pamay-an, saan laeng nga impakaammo ni Calvin no ania ti panangmatmatna iti Kristianidad no di ket pinagreggetanna pay nga impaalagad ti kapanunotanna maipapan iti rumbeng a wagas ti panagbiag dagiti Kristiano, nangruna idiay Geneva, ti lugar nga inarapaapna nga agbalin kas siudad ti Dios.a

Ania ti naibanag dagiti panagregget ni Calvin idiay Geneva para iti pannakareporma ti Iglesia Katolika? Sigun iti Swiss Federal Statistics Office, idi tawen 2000, adda laengen 16 a porsiento kadagiti agindeg iti Geneva ti kameng iti Reformed Church (Calvinist), ken ad-adun dagiti Katoliko ngem kadagiti Calvinista iti dayta a siudad.

Kumarkaro ti Di Panagtutunos Dagiti Relihion

Kas resulta ti Repormasion, indeklara ti tunggal siudad ken estado ti pannakidasigda iti Katolisismo, Lutheranismo, wenno Calvinismo, ket dayta ti namagbalin iti Europa kas sentro ti narelihiosuan a di panagtutunos. Nupay nagkaykaysa dagiti Repormador iti panangkontrada iti Iglesia Katolika, awan ti panagtutunos iti nagbabaetanda. Insurat ni Dr. Witt, a nadakamat itay: “Adda dagiti pannursuroda a saan nga agtutunos uray iti biang dagiti Protestante.” Bigbigen ti tunggal maysa kadakuada a nasken a maibatay iti Biblia ti patpatien dagiti Kristiano, ngem adu ti agsisimparat a pannursuroda. Ti kaipapanan ti Maudi a Pangrabii ken ti kaadda ni Kristo ti damo a dida nagkikinnaawatan. Idi agangay, timmaud ti maysa kadagiti kangrunaan a mapagsusupiatan a doktrina ti Calvinismo: ti predestinasion wenno naikeddeng a pagtungpalan.

Kasta unay ti panagdedebateda maipapan iti kayulogan ti predestinasion. Patien ti maysa a grupo dagiti Calvinista a sakbay a nagbasol ti tao, inkeddengen ti Dios no siasino ti sumagmamano a maisalakan babaen ken Kristo, idinto ta saan a maisalakan ti dadduma. Patien ngarud dayta a grupo a ti Dios inkeddengnan no siasino ti maisalakan ken saan a padapada ti amin a tao. Patien met ti dadduma a Calvinista a ti pannakaisalakan ket silulukat iti amin a sangatauan, ken mabalin nga ikeddeng ti maysa no awatenna dayta wenno saan. Kaipapanan dayta a ti pannakaisalakan ket agpannuray iti panangusar ti tao iti wayawayana nga agpili. Uray idi nabayagen a natay ni Calvin, pagsusupiatan pay laeng dagiti pasurotna dagiti topiko a kas iti pangngeddeng ti Dios, wayawaya ti tao nga agpili, ken ti padapada a gundaway dagiti tattao a gumun-od iti pannakaisalakan.

Dagiti Saan a Nasayaat a Nagapuanan ti Calvinismo

Idi maika-20 a siglo, ti Calvinist Dutch Reformed Church inusarna ti predestinasion kas pakaibatayan ti panangidumduma iti puli idiay South Africa. Mainaig iti pagalagadan ti gobierno a panangibilang kadagiti puraw kas natantan-ok, nagkomento ni Nelson Mandela, ti damo a nangisit a presidente iti South Africa: “Sinuportaran ti Dutch Reformed Church dayta a pagalagadan, ket dayta ti nangipaay iti narelihiosuan a panangpatalged iti diskriminasion yantangay iparangarang dayta a dagiti Afrikaner ti pinili ti Dios nga ilina idinto ta dagiti nangisit ket nababbaba a kita ti tattao. Iti panangmatmat dagiti Afrikaner, anamongan ti simbaan ti diskriminasion maigapu iti puli.”

Idi 1990, nagpadispensar iti publiko ti Dutch Reformed Church gapu iti panangsuportana iti diskriminasion gapu iti puli. Babaen ti maaw-awagan a Rustenburg Declaration, pormal nga inaklon dagiti lider ti simbaan: “Nagkamali ti dadduma kadakami iti panangusarda iti Biblia a mangikalintegan iti diskriminasion gapu iti puli, a nanggapuan ti adu a tattao a mamati nga anamongan dayta ti Dios.” Iti adun a tawen, ti panangsuporta ti simbaan iti diskriminasion gapu iti puli ket saan laeng a nakaigapuan ti panagsagaba no di ket dayta pay ti nangiparangarang a ti Dios ti mapabasol iti dayta a panagsagaba!

Natay ni John Calvin idiay Geneva idi 1564. Sakbay a natay, impakaammona ti panagyamanna kadagiti karelihionna “gapu iti panangipaayda iti nagadu a pammadayaw iti maysa a tao nupay di maikari kadagita” ken kiniddawna ti pammakawan maigapu iti naynay a pagkapuyanna a kinaawan anus ken kinamanagpungpungtot. Iti laksid dagita a pagkapuyanna, di mailibak a ti an-annuroten dagiti Protestante a pagalagadan iti trabaho a kas iti kinaanep, disiplina iti bagi, ken kinapasnek iti pagrebbengan ket kapadpada unay ti kinatao ken prinsipio ni John Calvin.

[Footnote]

[Blurb iti panid 21]

Kas resulta ti repormasion, indeklara ti tunggal siudad ken estado ti pannakidasigda iti Katolisismo, Lutheranismo, wenno Calvinismo, ket dayta ti namagbalin iti Europa kas sentro ti narelihiosuan a di panagtutunos

[Mapa iti panid 18]

(Para iti aktual a pannakaurnosna, kitaem ti publikasion)

SPAIN

FRANCE

PARIS

Noyon

Orléans

Bourges

SWITZERLAND

GENEVA

[Ladawan iti panid 19]

Ti libro ni Calvin nga “Institutes” (1536) a nakaibasaran ti pammati dagiti Protestante

[Credit Line]

© INTERFOTO/Alamy

[Ladawan iti panid 20]

Ti pannakapapatay ni Servetus ket nagtultuloy a pakaibabainan iti biag ken ar-aramid ni Calvin

[Credit Line]

© Mary Evans Picture Library

[Ladawan iti panid 21]

Ti “Geneva Bible” (1560) ti kaunaan nga Ingles a Biblia nga addaan kadagiti numeruan a bersikulo

[Credit Line]

Iti pammalubos ti American Bible Society

[Picture Credit Line iti panid 21]

Maysa nga ili idiay Francia: © Mary Evans Picture Library