Ni Michael Servetus​—Nagsolsolo a Nagsapul iti Kinapudno

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY ESPANIA

Idi Oktubre 27, 1553, napuoran ni Michael Servetus iti istaka idiay Geneva, Switzerland. Ni Guillaume Farel—ti nangpapatay [ken Servetus] ken bikario ni John Calvin—kastoy ti impakdaarna kadagiti agbuybuya: “Masirib a lalaki ni [Servetus] nga awan duadua a pagarupenna nga isursurona ti kinapudno, ngem natnag iti impluensia ti Diablo. . . . Agannadkayo di la ket ta mapasamak met ti kasta kadakayo!” Ania ti inaramid daytoy daksanggasat a biktima a maikari iti kasta a nakalkaldaang a pagtungpalan?

NAIPASNGAY ni Michael Servetus idi 1511 iti purok ti Villanueva de Sijena, Espania. Nalaing nga estudiante sipud kinaubingna. Sigun iti maysa a mannurat iti pakasaritaan iti biag, “idi agtawenen iti 14, nasursuronan ti Griego, Latin, ken Hebreo, ket adun ti pannakaammona iti pilosopia, matematika, ken teolohia.”

Ni Juan de Quintana, a personal a pagkomkompesaran ti emperador ti Espania a ni Charles V, innalana ni Servetus kas katulonganna idi tin-edyer pay laeng daytoy. Kadagiti opisial a panagbiahena, napaliiw ni Servetus dagiti panagsisina iti relihion ditoy Espania, a nakaidestieruan dagiti Judio ken Muslim wenno napilitda a nakomberte iti Katolisismo.a

Idi agtawen iti 16, ni Servetus napan nagadal iti linteg idiay Unibersidad ti Toulouse, iti Francia. Iti damo a gundaway, nakitana sadiay ti kompleto a Biblia. Nupay no siiinget a maiparit ti panagbasa iti Biblia, inlimed ni Servetus ti nagbasa. Idi damo a naungpotna a binasa ti Biblia, inkarina a basaenna dayta iti “mamin-adu pay a daras.” Nalabit ti Biblia a Complutensian Polyglot, a maysa a bersion ti Kasuratan a nabasana iti orihinal a pagsasao (Hebreo ken Griego), agraman ti patarus a Latin, ti inadal ni Servetus idiay Toulouse.b Ti panagadalna iti Biblia, agraman ti nakitana idiay Espania a dakes a moral a kababalin ti klero, ti nangbalbaliw iti pammatina iti relihion a Katoliko.

Kimmaro pay dagiti panagduadua ni Servetus idi timmabuno iti koronasion ni Charles V. Kinoronaan ni Papa Clement VII ti ari ti Espania nga emperador ti Nasantuan nga Imperio ti Roma. Bayat a nakatugaw ti papa iti maaw-awit a tronona, kinablaawanna ti ari, nga immungngo kadagiti sakana. Kastoy ti insurat ni Servetus idi agangay: “Nakitak a mismo ti panangibaklay dagiti prinsipe iti papa, buyogen ti amin a kinatan-ok. Kadagiti kalsada, indaydayaw dagiti immaribungbong a tattao.” Dayta a kinatan-ok ken panaglablabes ket saan a maitunos iti kinasimple ti Ebanghelio.

Ti Panagsapulna iti Narelihiosuan a Kinapudno

Siaannad a pinanawan ni Servetus ti panagtrabahona a kadua ni Quintana ket rinugianna ti agsolsolo a panagsukisokna iti kinapudno. Patienna a ti mensahe ni Kristo ket saan a naiturong kadagiti teologo wenno pilosopo no di ket kadagiti ordinario a tattao a makaawat ken mangyaplikar iti dayta. Gapuna, inkeddengna a sukisoken ti teksto ti Biblia iti orihinal a pagsasao ket laksidenna ti aniaman a pannursuro a maisupadi iti Kasuratan. Makapainteres ta kadagiti suratna, masansan nga agparang ti sao a “kinapudno” ken ti sasao a mainaig iti dayta ngem iti aniaman pay a sao.

Dagiti panagadal ni Servetus iti historia ken iti Biblia ti nakaigapuan ti konklusionna a namulitan ti Kristianismo bayat ti immuna a tallo a siglo iti Kadawyan a Panawentayo. Naammuanna a ni Constantino ken dagiti simmuno kenkuana imparegtada dagiti ulbod a pannursuro. Isu nga idi agangay, naawat ti Trinidad kas opisial a doktrina. Idi agtawen iti 20, impablaak ni Servetus ti librona nga On the Errors of the Trinity. Gapu iti dayta a reperensia, isut’ nagbalin a kangrunaan a puntiria ti Inkisision.

Nalawag a naawatan ni Servetus dagiti bambanag. Kastoy ti insuratna: “Iti Biblia, awan ti nadakamat a Trinidad. . . . Masapul nga am-ammuentayo ti Dios, saan a babaen kadagiti pagtangtangsittayo a pilosopia, no di ket babaen ken Kristo.”c Naawatanna met a saan a maysa a persona ti nasantuan nga espiritu, no di ket dayta ti agtigtignay a puersa ti Dios.

Talaga a ni Servetus naallukoyna ti dadduma a mamati. Kastoy ti insurat ti Protestante a Repormador a ni Sebastian Franck: “Imbaga ti Espaniol a ni Servetus iti polietona a ti Dios ket maymaysa laeng a persona. Patien ti iglesia Romana nga adda tallo a persona iti maysa a dios. Umanamongak la ketdi kenkuana.” Nupay kasta, ni Servetus ket saan a pulos a pinakawan ti Iglesia Katolika Romana wenno dagiti iglesia a Protestante gapu iti panangkaritna iti kangrunaan a doktrinada.

Gapu iti panagadalna iti Biblia, saan met a pinati ni Servetus ti dadduma pay a doktrina ti iglesia, ket imbilangna a di nainkasuratan ti panagusar kadagiti imahen. Isu a makatawen laeng ket kagudua kalpasan ti panangipablaakna iti On the Errors of the Trinity, kastoy ti imbaga ni Servetus kadagiti Katoliko ken Protestante: “Diak mamati wenno interamente a di mamati iti aniaman a grupo. Ngamin, para kaniak, adda kinapudno ken biddut kadakuada amin, ngem tunggal maysa makitana ti biddut ti sabali ngem dina bigbigen ti biddutna a mismo.” Isut’ nagsolsolo a nagsukisok iti kinapudno.d

Ngem uray napasnek, nagbiddut ni Servetus iti dadduma a pagarupna. Kas pagarigan, pinattapattana a dumteng ti Armagedon ken ti Milenio a Panagturay ni Kristo idi kaaldawanna.

Panangbirok iti Nasientipikuan a Kinapudno

Gapu ta napilitan nga agtalaw manipud kadagiti manangidadanes kenkuana, sinukatan ni Servetus ti naganna iti Villanovanus. Nagnaed idiay Paris, a nakagun-odanna kadagiti degree iti arte ken medisina. Ti panaginteresna iti siensia ti nanggutugot kenkuana nga aginteres iti panangsinasina iti paspaset ti bagi tapno maadal (dissection) ken maawatanna ti andar ti bagi ti tao. Nagbanaganna, nalabit ni Servetus ti kaunaan a taga-Europa a nangdeskribir iti panagrikus ti dara iti bara. Nairaman dagiti natakuatanna iti librona a The Restitution of Christianity. Natakuatan daytoy baro a banag 75 a tawen sakbay ti panangdeskribir ni William Harvey iti intero a sistema ti panagrikus ti dara.

Nangisagana met ni Servetus iti baro nga edision ti Geography ni Ptolemy. Nakabalballigi dayta ta dadduma ti nangawag kenkuana nga ama ti comparative geography wenno panangidilig iti kasasaad dagiti lugar ken ethnography wenno panangadal kadagiti kultura ti tao. Idi agangay, iti pannakabistana idiay Geneva, nababalaw ni Servetus gapu iti panangiladawanna iti Palestina kas manmano a matalon ken natikag a daga. Inkalintegan ni Servetus ti bagina a ti panangiladawanna ket agaplikar iti agdama a tiempo imbes nga idi panawen ni Moises nga awan duadua a pagay-ayusan idi ti gatas ken diro.

Insurat met ni Servetus ti Universal Treatise on Syrups, a nakagapu iti baro ken natimbeng a panangmatmat iti maysa a kita ti panangagas. Gapu iti adu a pannakaammo iti medisina a maammuan iti dayta a libro, ni Servetus ket naawagan a nangirugi iti panangpataud kadagiti agas (pharmacology) ken iti panagusar kadagiti bitamina. Gapu iti kinalaingna iti nagadu a tay-ak, isut’ inladawan ti maysa a historiador kas “maysa kadagiti kalaingan iti pakasaritaan ti tao, maysa nga aduan kadagiti naitulong iti sapasap a pannakaammo ti tao iti uniberso.”

Nakabilbileg a Kabusor

Dagiti agsapsapul iti kinapudno kanayon nga aduanda iti kabusor. (Lucas 21:15) Ni John Calvin, a nangipasdek iti diktatura nga estado dagiti Protestante idiay Geneva, ket maysa kadagiti adu a kabusor ni Servetus. Sigun iti historiador a ni Will Durant, ti “kinadiktador ni Calvin ket saan a maigapu iti linteg wenno puersa no di ket gapu iti determinasion ken nabileg a personalidadna. Awan ti makalapped ken Calvin, kas iti siasinoman a papa, a mangilaksid iti ideya nga adda kalintegan ti maysa a tao a mangikeddeng no ania ti patienna.”

Nalabit nagam-ammo da Servetus ken Calvin idiay Paris idi agtutuboda pay. Sipud pay idi damo, agginnuradan, ket nagbalin ni Calvin a kakaruan a kabusor ni Servetus. Nupay ni Calvin ket maysa a lider ti Repormasion, kinondenarna idi agangay ni Servetus iti imatang ti Inkisision dagiti Katoliko. Dandani di nakalibas ni Servetus idiay Francia, a nakapuoran ti ladawanna. Nupay kasta, nailasinda isu a naibalud iti beddeng ti siudad iti Geneva, a sadiay maibilang a linteg ti sao ni Calvin.

Idiay pagbaludan, narungsot ti panangtrato ni Calvin ken Servetus. Nupay kasta, iti debateda ken Calvin iti pannakabistana, imbaga ni Servetus a balbaliwanna ti panangmatmatna no la ket ta mangted ti kalabanna kadagiti Nainkasuratan a rason a mangkombinsir kenkuana. Saan a nakaipaay ni Calvin iti makakombinsir a rason. Kalpasan ti bista, nakondenar ni Servetus a mapuoran iti istaka. Kuna ti dadduma a historiador a ni laeng Servetus ti relihioso a bumusbusor a pinuoran dagiti Katoliko ti ladawanna ken sibibiag a pinuoran dagiti Protestante.

Nangitandudo iti Narelihiosuan a Wayawaya

Nupay pinapatay ni Calvin ti kabusorna, napukawna ti impluensiana a mangibaga iti sabsabali no ania ti patienda ken dida patien. Gapu iti di nainkalintegan a panangpapatayna ken Servetus, nakapungtot dagiti managpanunot a tattao iti intero a Europa. Dayta ti nangted iti nabileg a rason kadagiti mangitantandudo iti wayawaya ti indibidual tapno irupirda a saan a rumbeng a mapapatay ti maysa a tao gapu kadagiti narelihiosuan a patpatienna. Nagbalinda nga ad-adda a determinado nga itultuloy a gun-oden ti narelihiosuan a wayawaya.

Kastoy ti imbaga ti dumadaniw a ni Camillo Renato: “Saan nga intandudo ti Dios wenno ti espirituna ti kasta a tignay. Saan a kasta ti panangtrato ni Kristo kadagiti bimmusor kenkuana.” Kastoy met ti insurat ti Pranses a ni Sébastien Chateillon, maysa a mangitantandudo iti pammati a magun-odan dagiti tattao ti kinaragsak ken agbiagda a nasaliwanwan no awan ti relihion: “Ti panangpapatay iti tao dina salakniban ti doktrina, no di ket patayenna laeng dayta a tao.” Imbaga a mismo ni Servetus: “Mamatiak a dakes ti pumatay iti tao gapu laeng ta nagbiddutda iti dadduma a panangipapanda iti kasuratan, idinto ta ammotayo nga uray dagiti pinili ket mabalin met nga agbiddutda.”

Kastoy ti kinuna ti libro a Michael Servetus—Intellectual Giant, Humanist, and Martyr, maipapan iti manayon nga epekto ti pannakapapatay ni Servetus: “Ti ipapatay ni Servetus ket nangipaay iti dakkel a panagbalbaliw iti pammati, prinsipio, ken panagpampanunot ti kaaduan sipud idi maikapat a siglo.” Kunana pay: “Manipud iti panangmatmat iti historia, natay ni Servetus tapno amin a tattao iti moderno a kagimongan ket maaddaan iti wayawaya iti konsiensia.”

Idi 1908, naibangon ti maysa a monumento ni Servetus iti Annemasse, a siudad ti Francia, nga agarup 5 a kilometro manipud iti nakatayanna. Kastoy ti mabasa a naisurat: “Ni Michel Servet[us], . . . eksperto iti geograpia, doktor, eksperto iti panagandar ti bagi, nakatulong iti pagimbagan ti sangatauan babaen kadagiti nasientipikuan a takuatna, kinapasnekna kadagiti masakit ken napanglaw, ken ti determinasionna a mangitandudo iti kapanunotan ken konsiensiana. . . . Di maisin ti pammatina. Insakripisiona ti biagna gapu iti kinapudno.”

[Footnotes]

[Kahon/Dagiti Ladawan iti panid 21]

Ni Servetus ken ti Nagan a Jehova

Ti panagsapul ni Servetus iti kinapudno ti nangiturong met kenkuana a mangusar iti nagan ni Jehova. Sumagmamano a bulan kalpasan nga inusar ni William Tyndale daytoy a nagan iti patarusna iti Pentateuko, impablaak ni Servetus ti On the Errors of the Trinity—a nangusaranna iti nagan a Jehova iti intero a libro. Kastoy ti inlawlawagna iti daytoy a libro: “Ti sabali a nagan, ti kasasantuan iti amin, ti יהוה, . . . ket mabalin nga ipatarus a kas iti sumaganad, . . . ‘Pagbalinenna,’ ‘isu a nangpataud,’ ‘ti nangpaadda iti biag.’” Kinunana: “Ti nagan a Jehova ket maitutop nga agaplikar laeng iti Ama.”

Idi 1542, kinorehir ni Servetus ti nalatak a Latin a patarus ni Santes Pagninus (naipakita iti baba) iti Biblia. Iti nagadu a komentona iti igid dagiti panid, intampok manen ni Servetus ti nadibinuan a nagan. Inramanna ti nagan a Jehova kadagiti komentona iti igid dagiti panid kadagiti napapateg a teksto a kas iti Salmo 83:18, a sadiay ti sao nga “Apo” ket nagparang iti orihinal a teksto.

Iti maudi a librona a The Restitution of Christianity, kastoy ti imbaga ni Servetus maipapan iti nadibinuan a nagan a Jehova: “Nalawag[en] . . . nga adu ti mangibalbalikas iti daytoy a nagan idi unana.”

[Ladawan]

Ti monumento idiay Annemasse, Francia

[Ladawan iti panid 18]

Maysa a kitikit idi maika-15 a siglo maipapan iti napilpilit a pannakabautisar dagiti Muslim nga agnanaed idiay Espania

[Credit Line]

Capilla Real, Granada

[Ladawan iti panid 19]

Umuna a panid ti “On the Errors of the Trinity”

[Credit Line]

Manipud iti libro a De Trinitatis Erroribus, ni Michael Servetus, 1531

[Ladawan iti panid 20]

Inadal ni Servetus ti sistema ti panagrikus ti dara iti bara

[Credit Line]

Anatomie descriptive et physiologique, Paris, 1866-7, L. Guérin, Editor

[Ladawan iti panid 20]

Ti libro ni Servetus a “Universal Treatise on Syrups” ti nangrugian dagiti ideya maipapan iti panagaramid kadagiti agas

[Ladawan iti panid 21]

Ni John Calvin ket nagbalin a narungsot a kabusor ni Servetus

[Credit Line]

Biblioteca Nacional, Madrid

[Credit Line iti panid 18]

Biblioteca Nacional, Madrid