SAMARITANO

[nalabit, Iti (Kukua ti) Samaria].

Damo a nagparang iti Kasuratan ti termino a “Samaritano” kalpasan a naparmek ti sangapulo-tribu a pagarian ti Samaria idi 740 K.K.P.; nayawag dayta kadagidiay nagnaed iti makin-amianan a pagarian sakbay dayta a panagparmek tapno maidumada kadagiti ganggannaet a naud-udi a naiyeg manipud sabali pay a paspaset ti Imperio ti Asiria. (2Ar 17:29) Agparang a dagiti Asirio saanda nga inikkat amin dagiti Israelita nga agnanaed, ta ipasimudaag ti salaysay iti 2 Cronicas 34:6-9 (idiligyo ti 2Ar 23:19, 20) a bayat ti panagturay ni Ari Josias adda pay laeng Israelita iti dayta a daga. Idi agangay, ti “Samaritano” tumukoyen kadagiti kaputotan dagidiay nabati idiay Samaria ken kadagidiay inyeg dagiti Asirio. Gapuna di pagduaduaan a ti sumagmamano kadakuada ket bunga dagiti laok a panagasawa. Iti naud-udi pay a periodo, dayta a nagan ket ad-adda a nainaigen iti relihion, imbes nga iti rasa wenno politika. Ti “Samaritano” tumukoy iti maysa a tao a kameng ti narelihiosuan a sekta a rimmangpaya iti aglikmut ti kadaanan a Siquem ken Samaria ken nangannurot iti sumagmamano nga alagaden a dakkel ti nakaidumaanda iti Judaismo.​—Jn 4:9.

Ti Samaritano a Relihion. Adu ti makagapu no apay a timmanor ti Samaritano a relihion, a ti maysa a kangrunaan kadagita ket bunga dagiti panagregget ni Jeroboam a mangisina iti sangapulo a tribu manipud panagdaydayaw ken Jehova a naisentro idiay Jerusalem. Agarup 250 a tawen kalpasan a nabingay ti nasion iti dua a pagarian, ti Levita a papadi a dinutokan ti Dios ket sinukatan ti papadi a dinutokan ti tao, a dagitoy ti makagapu no apay a naigamer ti pagarian ti Israel iti idolatria a makaperdi iti moral. (1Ar 12:28-33; 2Ar 17:7-17; 2Cr 11:13-15; 13:8, 9) Kalpasanna dimteng ti pannakarba ti makin-amianan a pagarian. Dagiti pagano a nayakar manipud Babilonia, Cuta, Avva, Hamat, ken Sefarvaim ket managdaydayaw iti adu a didiosen​—da Succot-benot, Nergal, Asima, Nibhaz, Tartac, Adramelec, ken Anammelec. Nupay nasursuruanda met iti maipapan ken Jehova babaen ti panangisuro ti maysa a padi a kameng ti papadi ni Jeroboam, intultuloyda latta a nagdaydayawan dagiti ulbod a didiosda, iti unos ti adu pay a kapkaputotan, kas iti panagdaydayaw ti Samaria kadagiti nabalitokan a kigaw a baka. (2Ar 17:24-41) Ti panangikagumaan ni Josias a mangikkat ti panagdaydayaw iti idolo kadagitoy makin-amianan a komunidad, nganngani sangagasut a tawen kalpasan ti pannakarba ti Samaria, ket saan unay a nagbayag ti epektona no idilig iti narelihiosuan a repormana iti makin-abagatan a pagarian ti Juda.​—2Ar 23:4-20; 2Cr 34:6, 7.

Idi 537 K.K.P. ti natda kadagiti 12 a tribu a nagsubli manipud pannakaidestiero idiay Babilonia ket nagsaganada a mangbangon manen iti templo ni Jehova idiay Jerusalem. (Esd 1:3; 2:1, 70) Iti daydi a tiempo a dagiti “Samaritano,” nga agnanaeden sadiay idi dimteng dagiti Israelita ken isuda a nadeskribir kas “dagiti kabusor ti Juda ken Benjamin,” immasidegda ken Zorobabel ken iti lallakay, a kunkunada, “Palubosandakami a makipagbangon kadakayo; ta, kas kadakayo, birokenmi ti Diosyo ket agisaksakripisiokami kenkuana nanipud pay iti al-aldaw ni Esar-haddon nga ari ti Asiria, a nangyeg kadakami ditoy.” (Esd 4:1, 2) Nupay kasta, pammarang laeng ti panangibaga dagiti Samaritano nga adda debosionda ken Jehova, ta idi saan a pinatgan ni Zorobabel ti tukonda, inaramidda ti amin a kabaelanda a manglapped iti pannakaibangon ti templo. Idi napaay ti amin a nagkaykaysa a panagreggetda a mangriribuk ken mamutbuteng, nangaramidda kadagiti ulbod a pammabasol iti maysa a surat iti emperador ti Persia ket nagballigida a nangpayetnag iti maysa a bilin ti gobierno a nangpasardeng iti panagibangon iti adu a tawen.​—Esd 4:3-24.

Idi katengngaan ti maikalima a siglo K.K.P., idi rinugian a tinarimaan ni Nehemias dagiti pader ti Jerusalem, inkagumaan unay ni Sanballat (gobernador ti Samaria, sigun iti maysa kadagiti Elephantine a Papiro) a pasardengen ti proyekto ngem saan a nagballigi. (Ne 2:19, 20; 4:1-12; 6:1-15) Idi agangay, kalpasan ti napaut a kaawan ni Nehemias idiay Jerusalem, nasangpetanna sadiay a ti apoko ti nangato a padi a ni Eliasib ket inasawana ti anak a babai ni Sanballat. Madagdagus a ‘pinagtalaw’ ni Nehemias dayta nga apoko.​—Ne 13:6, 7, 28.

Imbilang ti sumagmamano a naan-anayen a nagsina dagiti Judio ken Samaritano idi naipatakder ti templo dagiti Samaritano idiay Bantay Gerizim kas kakompetensia ti templo idiay Jerusalem, nalabit idi maikapat a siglo K.K.P., nupay adda dagiti mangipagarup a ti pannakaguped ti relasionda ket napasamak nasurok a maysa a siglo pay kalpasanna. Idi inrugi ni Jesus ti ministeriona, saan pay a naglunit ti kasta a ginnura, nupay agarup maysa ket kagudua a siglo ti kabayagnan a nadadael ti templo idiay Gerizim. (Jn 4:9) Dagiti Samaritano agdaydayawda pay laeng idiay Bantay Gerizim (Jn 4:20-23), ket saan ida a raraemen dagiti Judio. (Jn 8:48) Gapu iti daytoy a kababalin, impaganetget ni Jesus ti puntona iti dinakamatna a pangngarig maipapan iti manangsaranay a Samaritano.​—Lu 10:29-37.

Samaritano a Pentateuko. Manipud nagkauna a tiempo, ti Kasuratan dagiti Samaritano ket buklen laeng ti umuna a lima a libro ti Biblia, ket bukodda a bersion dagitoy nga insuratda iti kabukbukodanda a letra ken pagaammo kas Samaritano a Pentateuko. Linaksidda ti dadduma pay a paset ti Hebreo a Kasuratan, nupay nalabit saan a karaman ti libro ti Josue. Agarup 6,000 ti nakaidumaan ti Samaritano a Pentateuko no idilig iti Masoretiko a teksto, a kaaduan kadagita ket simple laeng. Nupay kasta, nakaro ti nakaidumaan ti dadduma, a kas iti mabasa iti Deuteronomio 27:4, a sadiay ti Gerizim naisukat iti Ebal, ti disso a naibilin a pakaikitikitan ti linlinteg ni Moises iti napapuraw a batbato. (De 27:8) Ti nabatad a makagapu iti daytoy a panangbalbaliwda ket tapno mapasingkedanda ti patpatienda a ti Gerizim isu ti nasantuan a bantay ti Dios.

Nupay kasta, ti panangawatda iti Pentateuko ket isu ti makagapu no apay a patien dagiti Samaritano nga umay ti maysa a mammadto a dakdakkel ngem ni Moises. (De 18:18, 19) Idi umuna a siglo sinegseggaan dagiti Samaritano ti iyaay ti Kristo a Mesias, ket adda sumagmamano kadakuada a nakailasin kenkuana; ngem linaksid ti dadduma. (Lu 17:16-19; Jn 4:9-43; Lu 9:52-56) Idi agangay, babaen ti panangaskasaba dagidi immuna a Kristiano, adu a Samaritano ti siraragsak a nangawat iti Nakristianuan a pammati.​—Ara 8:1-17, 25; 9:31; 15:3.