Ania ti Kasasaad ti Moral Ita?
Maysa nga agsapa ti Abril 1999, nariribuk ti ili ti Littleton, iti asideg ti Denver, Colorado, E.U.A. Simrek ti dua nga agtutubo a nakadiaket iti nangisit iti haiskul ti ili ket pinaltoganda dagiti estudiante ken mannursuro. Pinabtakda pay dagiti bomba. Natay ti 12 nga estudiante ken maysa a mannursuro, ken nasurok a 20 ti nasugatan. Tinurpos dagiti nangigakat ti panangtalipupos babaen ti panagpakamatayda. Agtawen laeng dagitoy iti 17 ken 18 ken nakaro ti gurada iti sumagmamano a grupo.
NAKALKALDAANG ta saan a naisangsangayan ti pagarigan a nadakamat iti ngato. Iti intero a lubong, maipadpadamag ti kasta a pasamak kadagiti periodiko, radio, ken telebision. Sigun iti National Center for Education Statistics, naipadamag ti agarup 11,000 a naranggas nga insidente a nakausaran dagiti armas kadagiti eskuelaan idiay America idi 1997. Idiay Hamburg, Alemania, immadu dagiti naipadamag a kinaranggas iti 10 a porsiento bayat ti 1997, ket 44 a porsiento kadagiti suspek ti agtutubo nga awan pay 21 a tawenda.
Gagangayen ti panagkunniber kadagiti politiko ken opisial ti gobierno. Impalgak ti report idi 1998 ti komisioner ti European Union (EU) a ni Anita Gradin, a ti gatad ti panagkunniber iti las-ud ti EU idi 1997 ket napattapatta a 1.4 a bilion a doliar. Ramanen daytoy ti pannakaabsuelto dagiti tiket ti di umiso a panagparada agingga iti sinisikap a panangawat kadagiti tulong para iti agrikultura ken dadduma pay a proyekto ti EU. Naipalubos ti nasaknap a panangsukat kadagiti pondo tapno agbalin a legal ti panagipuslit kadagiti armas ken narkotiko. Pinasuksokan dagiti kriminal nga organisasion dagiti empleado ti EU tapno saanda nga ipalgak dayta ti siasinoman. Naglusulos ti intero a Komision ti EU idi 1999.
Nupay kasta, saan laeng a dagiti adda iti nangangato a puesto iti kagimongan ti agkusit. Ipalgak ti report ti Komision ti EU maipapan kadagiti saan a legal a trabahador a 16 a porsiento iti intero a birok dagiti nasion iti EU ti naggapu kadagiti negosio a saan a nairehistro ken saan nga agbaybayad iti buis. Idiay Russia, naipadamag nga ag-50 a porsiento iti intero a birok ti nasion ti naggapu iti saan a legal a negosio. Kasta met nga idiay Estados Unidos, imbaga ti Association of Certified Fraud Examiners a maluglugi ti adu a kompania dagiti Americano iti nasurok nga 400 a bilion a doliar iti tinawen. Takawan ngamin ida dagiti empleado iti kuarta ken sanikua.
Ti Internet ket us-usarenen ti adu a pedofilia nga agsapul iti ubbing ken menor de edad nga allukoyenda nga agaramid iti maiparit a pannakidenna. Sigun iti pannakangiwat nga agpapaay iti Save the Children idiay Sweden, kimmaro ti pannakaseknan maipapan iti pornograpia ti ubbing iti Internet. Idiay Norway, nakaawat daytoy nga organisasion idi 1997 iti 1,883 a nalimed nga impormasion maipapan kadagiti Web site ti pornograpia ti ubbing iti Internet. Iti simmaganad a tawen, immadu agingga iti dandani 5,000 ti bilang dagita a nalimed nga impormasion. Adu kadagiti material ti patpatauden dagiti pagilian a sadiay saan a makontrol ti gobierno wenno dagiti lokal nga autoridad daytoy a makarimon nga aramid.
Nasaysayaat Kadi Idi?
Adu a tattao a maam-amak iti nakalkaldaang a kasasaad ti moral iti lubong ita ti mabalin a mangil-iliw iti panagtitinnulong ti nagannak kadakuada wenno dagiti apongda idi kaaldawanda. Nalabit nangngeganda a nataltalna ti panagbiag ti tattao idi ken maipatpateg unay idi ti kinamapagpiaran ken ti dadduma pay a naimbag a kababalin ti amin a kita ti tao iti kagimongan. Nalabit nasarita dagiti lallakay ken babbaket ti tiempo nga agtitinnulong idi dagiti nagaget a tattao, nakasingsinged dagiti pamilia, ken marikna dagiti agtutubo a natalgedda ken tumultulongda iti talon wenno iti pagtrabahuan ti nagannak kadakuada.
Mangpataud daytoy kadagiti saludsod a: Talaga kadi a nasaysayaat ti moralidad ti tattao idi? Wenno basta mailiwtayo laeng isu nga agannayastayo a manglagip iti napalabas nga al-aldaw? Kitaentayo no kasano a sumungbat dagiti historiador ken dagiti mangus-usig iti kasasaad ti kagimongan.
[Kahon iti panid 3]
Madepinar ti Moral
Kadagitoy nga artikulo, nausar ti sao a “moral” a mainaig kadagiti prinsipio ti naimbag ken dakes a kababalin ti tao. Daytoy iramanna ti kinamapagpiaran, kinapudno, ken dagiti nangato a pagalagadan ti kababalin iti sekso ken dadduma pay a banag.