Panangparmek iti “Bisong” ni Patay
BABAEN TI KORESPONSAL TI AGRIINGKAYO! IDIAY BRAZIL
Iti nakaul-ulimek a rabii, bayat a narnekan ti turogmo, umad-adani dayta. Dinaka riingen. Kinapudnona, dika pay agkuti no agkannaka iti makadangran a “bisong.”
DAYTOY a rumaut iti rabii ket ti barber beetle—naawagan met a mangbisong nga insekto nga agbibiag idiay Abagatan nga America. Ti napaut a “bisong” daytoy nga insekto ket 15 a minuto bayat nga in-inut a susopen ti insekto ti daram. Dinaka dangran ti “bisong” a mismo. Ngem ti ibleng a mabati iti kudilmo ket mabalin nga addaan kadagiti nagbabassit nga organismo a maawagan Trypanosoma cruzi, wenno kas pangababaan, T. cruzi. No makastrek daytoy a parasito iti bagim babaen kadagiti matam, iti ngiwatmo, wenno iti sugat, makapataud iti American trypanosomiasis, nga ad-adda a pagaammo kas Chagas’ disease.
No nakaron, dagiti lumteg a mata ti ad-adda a pakailasinan a sintoma ti Chagas’ disease. Sumaruno ti pannakabannog, gurigor, awan ganas a mangan, wenno panagtakki. Sa, kalpasan ti makabulan wenno dua a bulan, gagangay a sumardeng dagiti sintoma—uray di paagasan. Ngem kumarkaronto pay. Agarup 10 agingga iti 20 a tawen kalpasan ti pannakaimpeksion, agsakitto iti puso ti biktima, a pakairamanan ti nakapuy a panagpitik ti puso wenno panagpalia pay ti pusona.a
Napattapatta nga agingga iti 18 a milion a tattao ti nakaptan iti Chagas’ disease, ken agarup 50,000 ti matay iti dayta iti kada tawen. Saan nga amin a biktima ket direkta a kagaten ti insekto. Kas pagarigan, ubbing ti dadduma a naakaran a pinasuso ti naimpektaran nga ina. Mabalin a maipatawid pay ti masikog ti sakit iti di pay naipasngay nga anakna wenno maimpektaran ti anak iti panagpasngayna. Mayakar pay dayta babaen ti panangyalison iti dara ken pannangan iti naata a taraon a kontaminado iti T. cruzi.b
Ania ti maar-aramid tapno maparmek ti Chagas’ disease? Pinabassit unay dagiti insektisidio ti populasion ti barber beetle. Ngem di makaay-ayo ti panagisprey iti balay, ken masapul a maulit iti kada innem a bulan. Adda alternatibo ti Federal University of Rio de Janeiro—pintura nga addaan insektisidio. Nasubok ti produkto iti 4,800 a balay. Ania ti resulta? Dua a tawen kalpasanna, 80 a porsiento kadagitoy ti awanan pay laeng iti insekto! Natakuatan met dagiti managsirarak a dagiti bulong ti kayo a neem, wenno cinamomo ti Brazil, ket addaan iti di makasabidong nga agrupsa a substansia (Azadirachtin) a saan laeng a mangagas kadagiti naimpektaran nga insekto no di ket lapdanna pay ti panagbalin dagiti nasalun-at nga insekto a pagaponan ti parasito.
Tulong Kadagiti Naimpektaran
Adda kadi namnama ti minilion a tattao nga addaan iti Chagas’ disease? Adda. Padpadasen ti internasional a grupo dagiti sientista nga ibuksilan ti adu a sekreto ti 10,000 a gene ti T. cruzi. Posible nga agresulta daytoy iti makailasin a panangeksamen, bakuna, ken nasamsamay nga agas.
Idi Hulio 1997, dagiti sientista nangipatulodda idiay law-ang iti maysa kadagiti napateg a protina ti T. cruzi iti lugan ti law-ang a Columbia tapno maadalda ti pakabuklanna iti sidong ti microgravity. Napateg a pamay-an daytoy iti pannakapataud dagiti agas a maitutop iti pakabuklan ti T. cruzi. Napateg ti panangsapul kadagiti baro nga agas, ta itatta, apaman a nakaron ti sakit, awanen ti nasamay a pangagas iti dayta.c
Gapu ta mabigbig ti taga Brazil a biologo a ni Constança Britto ti pagimbagan ti nasapa a panangagas, isut’ nangaramid iti polymerase-chain-reaction test, a posible a maaramid ti diagnosis iti las-ud ti dua nga aldaw. Ngem nakalkaldaang ta adu ti di pay ketdi makaammo nga addaanda iti sakit no saan pay a nakaro.
Pananglapped ti Sekreto
Kas pangserra, kasano a makapagannadka no agnanaedka iti lugar a pagnanaedan ti barber beetle?
◼ No maturogka iti balay a naaramid iti pitak wenno garami, padasem ti agmoskitero.
◼ Agispreyka iti insektisidio. Basbassit ti peggad a maakaranka.
◼ Pullatam dagiti berri, ta mabalin a dagitoy ti pagitlogan ti barber beetle.
◼ Pagtalinaedem a nadalus ti pagtaengam, agraman ti likud dagiti retrato ken sirok ti muebles.
◼ Sagpaminsan nga ibilagmo dagiti kudson ken ules.
◼ Laglagipem a dagiti animal—atap ken taraken—mabalin nga adda awitda nga insekto.
◼ No atapem a barber beetle ti maysa nga insekto, ipakitam iti kaasitgan a health center tapno masukimat.
[Dagiti Footnote]
a Agduduma dagiti sintoma, ket dadduma kadagitoy ti saan a maigapu laeng iti Chagas’ disease. Gapuna, naiparangda laeng ditoy a kas kaaduan a pannakaawat ket saan a nairanta a pagibasaran iti diagnosis. Adu a tattao ti di makarikna iti aniaman a sintoma malaksid no nakaron.
b Kuna ti Centers for Disease Control and Prevention idiay E.U. nga iti dadduma a pagilian, di maeksamen a naimbag ti suplay a dara para iti Chagas’ disease.
c Nifurtimox ti us-usaren dagiti doktor a pangagas iti T. cruzi, ngem masansan nga adda dagiti dakes nga epektona.
[Kahon iti panid 13]
Ti Pannakatakuat iti Chagas’ Disease
Idi 1909, agtartrabaho ti doktor a taga Brazil a ni Carlos Chagas idiay Minas Gerais State, Brazil. Sadiay a laplapdan ti malaria ti pannakaibangon ti riles ti tren. Napaliiwna ti adu a pasiente nga addaan kadagiti sintoma a naiduma kadagiti sintoma ti aniaman a naammuanen a sakit. Nadlawna pay a dagiti balay iti lugar ket aduan iti insekto a maawagan barber beetle, nga agsusop iti dara. Idi ineksamenna ti nagyan ti bagis dagiti insekto, natakuatan ni Chagas ti kabarbaro a protozoan. Pinanagananna dayta a Trypanosoma cruzi, a pangpadayaw iti gayyemna a sientista a ni Oswaldo Cruz. Maitutop a naipanagan ken Carlos Chagas ti kabarbaro a sakit maigapu iti panagsirarakna a naimbag a nangiturong iti pannakatakuat daytoy a sakit.
[Ladawan iti panid 12, 13]
Masansan nga aduan iti barber beetle dagiti balay iti aw-away
[Credit Line]
Dagiti retrato: PAHO/WHO/P. ALMASY