Ti “Nalipatanen a Henio” iti Britania

BABAEN ITI MANNURAT TI AGRIINGKAYO! IDIAY BRITANIA

NI Robert Hooke, a deskribiren dagiti kapatadanna kas “ti kalaingan pay laeng nga imbentor a nagbiag,” ket maidaydayaw ita kas Leonardo da Vinci iti England.a Naipasngay ni Hooke idi 1635 ket natudingan a mangaywan kadagiti panageksperimento idiay Royal Society of London idi 1662 ken nagbalin a sekretario dayta idi 1677. Natay idi 1703. Ngem nupay mabigbigbig iti siensia, naitabon ti bangkayna iti di nalatak a tanem iti makin-amianan a deppaar ti London.

Kadagiti kallabes a tawen, inkagumaan dagiti sientista ken historiador nga isubli ti pakasaritaan daytoy “nalipatanen a henio,” kas inyawag ti biograpo a ni Stephen Inwood ken Hooke. Idi 2003, tapno malaglagip ti maika-300 nga anibersario ti ipapatay ni Hooke, impabuya ti Royal Observatory Greenwich iti London ti sumagmamano a naisangsangayan nga imbension ken takuatna. Asino ni Robert Hooke, ken apay a dandani nalipatanen iti nakabaybayag?

Ti Impatawid ni Hooke

Maysa a de adal a lalaki ni Hooke ken nalaing nga imbentor. Karaman kadagiti adu nga imbensionna ti mangikonektar iti dua a pungto a maawagan iti universal joint, a maus-usar ita kadagiti de motor a lugan; ti mangtimbeng iti panaglukat ti lente kadagiti kamera a maawagan iti iris diaphragm; ken ti mangkontrol iti mulye ti balance wheel dagiti relo. Pinartuatna ti Hooke’s law, maysa nga equation a maus-usar pay la ita a mangilawlawag iti panagbennat dagiti mulye wenno spring. Pinataudna met ti bomba ti angin para ken Robert Boyle, a maysa a nalatak a Briton a pisiko ken kemiko.

Ngem ti maysa kadagiti kangrunaan a nagapuanan ni Hooke ket ti panangdiseniona iti compound microscope. Idi agangay, dayta ti inaramid ni Christopher Cock, a maysa a nalatak nga agar-aramid kadagiti instrumento idiay London. Kalpasanna, pinataud ni Hooke ti sao a “selula.” Babaen ti panangsukimatna iti instrumentona, isu ti kaunaan a nangdeskribir iti kasla rara nga abut iti tapon, nga awagantayo itan a “selula” iti Iloko. Idi agangay, nayaplikar dayta kadagiti kangrunaan a pakabuklan dagiti sibibiag a banag.

Nasapa a limmatak ni Hooke gapu iti librona a Micrographia (Babassit a Drowing), a naipablaak idi 1665. Dagiti linaonna ti pakairamanan ti umiso unay ken napintas a panangiladawan ni Hooke a mismo iti biag ti maysa nga insekto sigun iti nakitana iti mikroskopiona. Ti ladawan ti maysa a timel ti kalatakan a drowingna. Makita dagiti kawwet, duri, ken siksik ti timel iti agarup 30 sentimetro por 45 a sentimetro ti kadakkelna a kitikit. Nakigtot dagiti babaknang a managbasa idi kaaldawanna idi naammuanda a dagitoy a babassit a parsua ti masansan a kumpet kadagiti tattao. Natalimudaw kano dagiti babbai idi nakitada ti drowing!

Kalpasan nga impadisna kadagiti natural a bambanag ti napadakkel a tirad ti dagum nga inaramid ti tao, kastoy ti insurat ni Hooke: “Babaen iti Mikroskopio, makitatayo ti ginasut a Pagarigan dagiti Tirad, a rinibu a daras a natirtirad” ngem iti dagum. Impatuldona dagiti buok, muldot, ken kawwet dagiti insekto agraman dagiti siit, buko, ken muldot dagiti bulong. Dagitoy nga “aramid ti Nakaparsuaan,” kinunana, ti mangiwaragawag iti kinamannakabalin-amin ti Nangaramid kadakuada. “Iti damo unay,” kuna ti Encyclopædia Britannica, impakita ti mikroskopio “ti dandani di nakappapati a kinakomplikado dagiti sibibiag a parsua.”

Ni Hooke ti kaunaan a nangsukimat kadagiti fossil babaen iti mikroskopio. Dayta ti nakatignayanna a mangibaga a dagitoy ti tedda dagiti nabayagen a natay a parsua. Adu pay ti makapainteres a nasientipikuan a takuat a linaon ti Micrographia. Kinapudnona, ti mabigbigbig a mannurat kadagiti pasamak a ni Samuel Pepys, a kapatadan ni Hooke, inawaganna ti Micrographia a “ti kasayaatan pay laeng a libro a nabasak.” Ni Allan Chapman, maysa a historiador ti siensia idiay Oxford University, dineskribirna ti libro kas “maysa kadagiti libro a nagpateg ken napaut ti impluensiana iti moderno a lubong.”

Panangbangon Manen iti London

Kalpasan ti Dakkel nga Uram iti London idi 1666, natudingan ni Hooke kas agrimensor. Nakipagtrabaho a naimbag a kadua ti gayyemna a ni Christopher Wren, a padana a sientista ken agrimensor ti ari, tapno maibangon manen ti siudad. Karaman kadagiti disenio ni Hooke ti 62 a metro a Monumento ti London, a naibangon a mangipalagip iti uram. Panggep ni Hooke nga usaren Ti Monumento, a katayagan nga agsolsolo a teddek iti lubong, tapno masubok dagiti teoriana maipapan iti grabidad.

Nupay napadayawan ni Wren iti pannakaibangon ti Royal Observatory Greenwich, dakkel ti paset ni Hooke iti pannakadiseniona. Ti Montague House, nga immuna a nagtaengan ti British Museum, ti maysa pay kadagiti adu a proyekto ni Hooke.

Nalaing ni Hooke kas maysa nga astronomo ken isu ti maysa kadagiti immuna a nangaramid iti reflecting telescope, maysa a kita ti teleskopio a sarming ti kangrunaan a pagipokus iti ladawan. Impasurotna dayta iti nagan ti matematiko ken astronomo a ni James Gregory. Napaliiw ni Hooke nga agrikus ti planeta a Jupiter iti pagtayyekanna, ket dua a siglo kalpasanna, nausar dagiti drowingna iti Mars tapno maikeddeng ti kapartak ti panagrikus dayta a planeta.

Apay a Nalipatanen?

Idi 1687, impablaak ni Isaac Newton ti Mathematical Principles of Natural Philosophy. Naipablaak dayta 22 a tawen kalpasan a naipablaak ti Micrographia ni Hooke. Ti libro ni Newton dineskribirna dagiti linteg ti panaggaraw, agraman ti linteg ti grabidad. Ngem kas iti kinuna ni Allan Chapman, ni Hooke “pinataudna ti adu a paset ti teoria ti grabidad sakbay ni Newton.” Natignay met ni Newton nga agsirarak maipapan iti kasasaad ti lawag gapu iti libro ni Hooke.

Nakalkaldaang ta saan a nagkinnaawatan dagitoy dua a lallaki gapu kadagiti panagsupiatda maipapan iti grabidad ken optics, wenno itataud ken panagwaras ti lawag. Inikkat payen ni Newton ti pannakadakamat ni Hooke iti Mathematical Principles. Sigun iti maysa nga autoridad, pinadas met ni Newton nga ikkaten manipud kadagiti dokumento dagiti naaramidan ni Hooke a nangparang-ay iti siensia. Maysa pay, napukaw ti adu nga instrumento ni Hooke nga inaramidna babaen kadagiti mismo nga imana, ti adu a papelesna, ken ti kakaisuna nga agpaypayso a retratona, kalpasan la unay a nagbalin ni Newton a presidente iti Royal Society. Nagbanaganna, dandani nalipatan ti kinalatak ni Hooke iti nasuroken a dua a siglo.

Nupay kasta, inlanad ni Newton ti nalatak a sasaona iti suratna ken Hooke a napetsaan iti Pebrero 5, 1675: “No ad-adu man ti natakuatak, napasamak dayta gapu iti panagbatayko iti abaga dagiti tattao a naisangsangayan ti kinalaingda.” Kas arkitekto, astronomo, sientista iti panageksperimento, imbentor, ken agrimensor, ni Robert Hooke ket maysa a tao a naisangsangayan ti kinalaingna idi kaaldawanna.

[Footnote]

[Dagiti Ladawan iti panid 26]

Dagiti snowflake ken padron ti frost nga indrowing ni Hooke

[Ladawan iti panid 26]

Ti mikroskopio a dinisenio ni Hooke

[Ladawan iti panid 27]

Pinataud ni Hooke ti sao a “selula” a mangdeskribir kadagiti abut iti tapon

[Ladawan iti panid 27]

Makita iti libro ni Hooke a “Micrographia” ti ladawan dagiti nakitana iti mikroskopiona

[Dagiti Ladawan iti panid 27]

Aktual a kadakkel ti timel

Natalimudaw kano dagiti babbai idi nakitada ti timel nga indrowing ni Hooke

[Ladawan iti panid 28]

Ti Montague House ket maysa kadagiti adu a disenio ni Hooke iti arkitektura

[Ladawan iti panid 28]

Drowing ni Hooke a mangiladawan iti lintegna maipapan iti panagbennat

[Ladawan iti panid 28]

Ti Memorial Tower ti London ti katayagan nga agsolsolo a teddek a bato iti lubong

[Ladawan iti panid 28]

Ti Royal Observatory

[Picture Credit Line iti panid 26]

Spring, mikroskopio, ken dagiti snowflake: Ladawan nga impaay ti Posner Memorial Collection, Carnegie Mellon University Libraries

[Picture Credit Line iti panid 27]

Dagiti ladawan nga impaay ti Posner Memorial Collection, Carnegie Mellon University Libraries

[Picture Credit Lines iti panid 28]

Pannakaidrowing ti spring: Ladawan nga impaay ti Posner Memorial Collection, Carnegie Mellon University Libraries; Memorial Tower ti London: Matt Bridger/DHD Multimedia Gallery; Royal Observatory: © National Maritme Museum, London