APOKRIPA
Iti orihinal a kaipapananna, ti Griego a sao nga a·poʹkry·phos ket naaramat iti tallo a teksto iti Biblia kas tumukoy iti bambanag a “siaannad a naitalimeng.” (Mr 4:22; Lu 8:17; Col 2:3) No sursurat ti pakayaplikaranna, sigud a tumukoy kadagidiay saan a naibasa iti publiko, ngarud “naitalimeng” manipud sabsabali. Ngem idi agangay, daytoy a sao ket kaipapananna ti palso wenno di kanonikal, ket ita kadawyanen a maar-aramat a tumukoy kadagiti kanayonan a surat nga indeklara ti Iglesia Katolika Romana iti Konseho ti Trent (1546) kas paset ti kanon ti Biblia. Dagiti Katoliko a mannurat tukoyenda dagitoy a libro kas deuterocanonical, kayatna a sawen “iti maikadua (wenno naud-udi) a kanon,” kas naiduma iti protocanonical.
Dagitoy a kanayonan a surat ket buklen ti Tobit, Judit, Kinasirib (ni Solomon), Eclesiastico (saan nga Eclesiastes), Baruc, 1 ken 2 Macabeo, dagiti suplemento iti Ester, ken ti tallo a nainayon iti Daniel: Ti Kanta ti Tallo a Nasantuan nga Ubbing, Ni Susana ken Dagiti Panglakayen, ken Ti Pannakadadael ni Bel ken ti Dragon. Saan a masigurado ti apag-isu a tiempo a pannakaisuratda, ngem ti pammaneknek ipatuldona ti maysa a tiempo a saan a nasapsapa ngem maikadua wenno maikatlo a siglo K.K.P.
Pammaneknek iti Saanda a Kinakanoniko. Nupay iti sumagmamano a kaso addaanda iti pateg iti pakasaritaan, awan aniaman a natibker a pangibatayan ti aniaman a panangikuna a kanoniko dagitoy a surat. Ipatuldo ti pammaneknek a ti Hebreo a kanon nakompleton kalpasan ti pannakaisurat dagiti libro ti Esdras, Nehemias, ken Malakias idi maikalima a siglo K.K.P. Ti Apokripa a sursurat saan a pulos naitipon iti Judio a kanon ti naipaltiing a Kasuratan ket saanda a maibilang a paset dayta ita.
Ti umuna-siglo a Judio a historiador a ni Josephus ipakitana ti panangbigbig a naipaay laeng kadagidiay sumagmamano a libro (iti Hebreo a kanon) a naibilang kas sagrado, a kunkunana: “Saantayo nga ik-ikutan ti linaklaksa a di agtutunos a libro, nga agsusupadi iti maysa ken maysa. Dagiti librotayo, dagidiay nainkalintegan ti pannakaanamongda, ket dua ken duapulo laeng [ti katupag ti 39 a libro iti Hebreo a Kasuratan sigun iti agdama a pannakabenneg], ken aglaon iti rekord ti isuaminen a tiempo.” Kalpasanna, silalawag nga impakitana a pagaammona ti kaadda dagiti Apokripa a libro ken ti saanda a pannakairaman iti Hebreo a kanon babaen iti pananginayonna: “Manipud ken Artaxerxes agingga iti tiempotayo naisuraten ti kompleto a pakasaritaan, ngem ti pateg [ti Apokripa a sursurat] saan a kapadpada dagiti nagkauna a rekord, gapu iti saan nga umiso a panagsasaganad dagiti mammadto.”—Against Apion, I, 38, 41 (8).
Pannakaitiponda iti “Septuagint.” Dagiti argumento a mangpabor iti kinakanoniko dagitoy a surat kaaduanna a naisentro iti kinapudno a dagitoy nga Apokripa a surat ket masarakan iti adu a nagkauna a kopia ti Griego a Septuagint a patarus ti Hebreo a Kasuratan, a ti pannakaipatarusna ket nangrugi idiay Egipto idi agarup 280 K.K.P. Nupay kasta, yantangay awan itan dagiti orihinal a kopia ti Septuagint, saan a naan-anay a maikuna a dagiti Apokripa a libro ket sigud a naitipon iti dayta a patarus. Adu, nalabit kaaduan, kadagiti Apokripa a surat ket maannugot a naisurat kalpasan ti pannakairugi ti trabaho a panangipatarus iti Septuagint ket ngarud nabatad nga awanda iti orihinal a listaan dagiti libro a napili nga ipaulog dagidiay nangipatarus iti dayta. No kasta, maibilangda laeng kas nainaynayon iti dayta a patarus.
Kanayonanna pay, nupay dagiti Griego ti pagsasaoda a Judio iti Alejandria impasngatda idi agangay iti Griego a Septuagint ti kakasta nga Apokripa a sursurat ken nupay nalawag nga imbilangda dagita kas paset ti napalawa a kanon ti sagrado a sursurat, ti sasao ni Josephus nga immun-unan a naadaw ipakitada a saan a pulos naiserrek dagita iti kanon ti Jerusalem wenno Palestina ket kaaduanna a naibilang dagita kas segundario laeng a sursurat ken saan a naggubuay iti Dios. Gapuna, ti amin a kakasta a surat ket espesipiko a saan nga intipon ti Judio a Konseho ti Jamnia (agarup 90 K.P.) iti Hebreo a kanon.
Silalawag a dinakamat ni apostol Pablo iti Roma 3:1, 2 a ti takder dagiti Judio iti daytoy a banag ket rumbeng nga ikabilangan.
Kanayonan a kadaanan a pammaneknek. Ti maysa kadagiti kangrunaan a makinruar a pammaneknek iti saan a kinakanoniko ti Apokripa isu ti kinapudno nga awan kadagiti Kristiano a mannurat ti Biblia ti nagadaw kadagitoy a libro. Nupay daytoy ket saan nga umdas a pangibatayan, ta uray ti sursuratda ket awanan met kadagiti panagadaw iti sumagmamano a libro a mabigbig kas kanonikal, kas ti Ester, Eclesiastes, ken Ti Kanta ni Solomon, kaskasdi a sigurado a nakadkadlaw ti kinapudno nga awan uray maysa kadagiti surat iti Apokripa ti naminsan la koma a naadaw.
Adda met dagsen ti kinapudno a dagiti kangrunaan nga eskolar ti Biblia ken dagiti “amma ti iglesia” kadagidi immuna a siglo iti Kadawyan a Panawen kaaduanna nga imbilangda ti Apokripa kas nababbaba. Kas imbunga ti naannad a panagusig, ni Origen (nagbiag iti nasapa a paset ti maikatlo a siglo K.P.) imbatadna ti kasta a nagdumaan dagitoy a surat ken ti sursurat iti pudno a kanon. Da Athanasius, Cyril ti Jerusalem, Gregory ti Nazianzus, ken Amphilocius, nga aminda ket nagbiag idi maikapat a siglo K.P., nangisuratda kadagiti katalogo a nakailanadan dagiti sagrado a surat a mayataday iti Hebreo a kanon ket mabalin a saanda nga inkabilangan dagitoy a kanayonan a surat wenno mabalin nga imbilangda dagita kas segundario laeng.
Ni Jerome, a nadeskribir kas “kalaingan a Hebreo nga eskolar” iti nagkauna nga iglesia ken nangileppas iti Latin a Vulgate idi 405 K.P., naaddaan iti nabatad a takder maibusor iti kakasta nga Apokripa a libro ket, iti kinapudnona, isu ti kaunaan a nangaramat iti sao nga “Apokripa” a ti nalawag a kaipapananna ket di kanonikal bilang pangtukoy kadagitoy a surat. Gapuna, iti pakauna a sasaona kadagiti libro ti Samuel ken Ar-ari, ilanad ni Jerome dagiti naipaltiing a libro ti Hebreo a Kasuratan maitunos iti Hebreo a kanon (nga iti dayta dagiti 39 a libro nabennebenneg kas 22) ket kalpasanna kunaenna: “Ngarud adda duapulo ket dua a libro . . . Daytoy a pakauna ti Kasuratan mabalin nga agserbi kas nabileg a pamalatpatan kadagiti amin a libro nga ipatarusmi iti Latin manipud Hebreo; tapno maammuanmi a ti aniaman a lumbes kadagitoy, masapul a maikabil iti apokripa.” Idi sinuratanna ti maysa nga ina nga agnagan Laeta maipapan iti edukasion ti balasang daytoy nga ina, imbalakad ni Jerome: “Liklikanna koma amin nga apokripa a libro, ket no bilang kayatna a basaen ida, saan a maigapu iti kinapudno dagiti doktrinada no di ket kas panagraem iti nakaskasdaaw a sarsaritada, bigbigenna koma a dagitoy ket saan a pudpudno nga insurat dagidiay naikuna a makinsurat kadagita, nga adu ti kamali kadagita, ket kasapulan ti kasta unay a kinasigo iti panagsapul iti balitok iti kapitakan.”—Select Letters, CVII.
Agduduma a panangmatmat dagiti Katoliko. Ti pagannayasan a mangitipon kadagitoy kanayonan a surat kas paset ti kanon ket kangrunaanna nga inrugi ni Augustine (354-430 K.P.), nupay kadagiti naud-udi a suratna binigbigna met nga adda nabatad a nagdumaan dagiti libro ti Hebreo a kanon ken dagita a “libro iti ruar.” Nupay kasta, ti Iglesia Katolika, kas panangsurotna iti panangidaulo ni Augustine, intiponna ti kakasta a kanayonan a surat iti kanon dagiti sagrado a libro nga inkeddeng ti Konseho ti Cartago idi 397 K.P. Ngem idi laeng 1546 K.P., iti Konseho ti Trent, a ti Iglesia Katolika Romana sibabatad a pinatalgedanna ti panangakseptarna kadagitoy a kanayonan kas maitipon iti impasdekna a katalogo dagiti libro ti Biblia, ket naibilang a nasken daytoy a tignay agsipud ta, uray iti uneg ti iglesia, ti kapanunotan nabingaybingay pay laeng mainaig kadagitoy a surat. Ni John Wycliffe, ti Romano Katoliko a padi ken eskolar a nangaramid iti umuna a patarus ti Biblia iti Ingles idi maika-14 a siglo babaen iti tulong ni Nicholas ti Hereford idi agangay, intiponna ti Apokripa iti gapuananna, ngem iti pakauna a sasao iti daytoy a patarus, indeklarana a ti kakasta a surat “awananda iti autoridad iti bambanag a nainaig iti pammati.” Ti Dominicano a Cardinal Cajetan, kangrunaan a Katoliko a teologo idi panawenna (1469-1534 K.P.) ken inawagan ni Clemente VII iti “pagsilawan ti Iglesia,” pinagdumana met dagiti libro ti pudno a Hebreo a kanon ken dagiti Apokripa a surat, a dagiti surat ni Jerome ti nagibasaranna kas autoridad.
Maimutektekan met a saan nga inakseptar ti Konseho ti Trent dagiti amin a surat a sigud nga inanamongan ti immun-una a Konseho ti Cartago no di ket inikkatna ti tallo kadagitoy: ti Kararag ni Manases ken ti 1 ken 2 Esdras (saan a ti 1 ken 2 Esdras a katupag ti Esdras ken Nehemias iti Katoliko a Biblia a Douay). Gapuna, saan itan a karaman dagitoy tallo a surat a nagparang iti nasurok a 1,100 a tawen iti naanamongan a Latin a Vulgate.
Makin-uneg a pammaneknek. No idilig iti makinruar a pammaneknek, ti makin-uneg a pammaneknek dagitoy nga Apokripa a surat ad-adda pay a mangpatalged iti saan a kinakanoniko dagitoy. Naan-anay nga awananda iti naimpadtuan nga elemento. No dadduma, dagiti linaon ken sursuroda sumupiat kadagiti linaon ken sursuro dagiti kanonikal a libro ket dagitoy a mismo saanda met nga agtutunos. Napnuan dagitoy kadagiti kamali no maipapan iti pakasaritaan, geograpia, ken kronolohia. Iti sumagmamano a kaso, dagiti mannurat nakabasolda iti panagkusit gapu iti siuulbod a panangidatagda kadagiti gapuananda kas gapuanan dagiti immun-una a napaltiingan a mannurat. Iparparangarangda nga inimpluensiaan ida ti pagano a Griego, ket no dadduma agaramatda iti aglablabes a pagsasao ken estilo ti literatura a naan-anay a naiduma iti naipaltiing a Kasuratan. Ipaspasimudaag ti dua kadagiti mannurat a saanda a napaltiingan. (Kitaenyo ti Pakauna iti Eclesiastico; 2 Macabeo 2:24-32; 15:38-40, Dy.) Gapuna, maikuna a ti mismo nga Apokripa ti kasayaatan a pammaneknek iti saan a kinakanoniko ti Apokripa. Sumaganad ditoy ti panangusig iti tunggal maysa kadagiti libro:
Tobit (Tobias). Ti salaysay maipapan iti maysa a napeklan a Judio iti tribu ni Neftali a naibelleng idiay Nineve ken nagbulsek gapu ta dagiti matana natinnagan iti lugit ti tumatayab. Imbaonna ti anakna, ni Tobias, a mapan idiay Media tapno agsingir iti pautang, ket maysa nga anghel, a naginkukuna a tao, ti nangidalan ken Tobias nga agturong idiay Ecbatana (Rages, sigun iti sumagmamano a bersion). Iti dalanna, nakaala iti puso, dalem, ken apro ti maysa nga ikan. Maam-ammona ti maysa a balo a babai a birhen pay laeng, nupay pito a daras a nakiasawan, gapu ta ni Asmodeus, ti dakes nga espiritu, pinapatayna ti tunggal asawa a lalaki iti karabiyan ti kasar. Kas imparegta ti anghel, inasawa ni Tobias ti birhen a balo a babai, ket babaen ti panangpuorna iti puso ken dalem ti ikan, pinagtalawna ti sairo. Apaman a nakaawid, pinasublina ti panagkita ni amana babaen ti panangaramatna iti apro ti ikan.
Ti estoria nalabit sigud a naisurat iti Aramaiko ken napattapatta a napetsaan iti agarup maikatlo a siglo K.K.P. Nabatad a dayta ket saan nga impaltiing ti Dios gapu iti panaganito ken biddut a masarakan iti salaysay. Karaman kadagiti kamali nga adda iti dayta isu daytoy: Kunaen ti salaysay nga idi agtutubo pay ni Tobit, nakitana ti panagalsa dagiti makin-amianan a tribu, a napasamak idi 997 K.K.P. kalpasan ti ipapatay ni Solomon (Tobit 1:4, 5, JB); kunaen met ti salaysay nga isu naibelleng idiay Nineve idi agangay agraman ti tribu ni Neftali, idi 740 K.K.P. (Tobias 1:11-13, Dy) Kayat a sawen dayta a nagbiag iti nasurok a 257 a tawen. Nupay kasta, kunaen ti Tobias 14:1-3 (Dy) a 102 ti tawenna idi tiempo ti ipapatayna.
Judit. Salaysay daytoy maipapan iti napintas a Judio a balo a babai iti siudad ti “Betulia.” Imbaon ni Nabucodonosor ti opisialna a ni Holofernes iti maysa a kampania militar iti laud tapno dadaelenna amin a panagdaydayaw malaksid iti panagdaydayaw ken Nabucodonosor a mismo. Nalakub dagiti Judio idiay Betulia, ngem ni Judit naginkukuna a traidor maibusor iti iruprupir dagiti Judio ket isu naawat iti pakarso ni Holofernes, a sadiay ni Judit impaayanna ni Holofernes iti ulbod a damag maipapan kadagiti kasasaad iti siudad. Iti maysa a padaya, a nakabartekan ni Holofernes, isu pinutolan ni Judit babaen iti mismo a kampilan ni Holofernes ket kalpasanna nagsubli ni Judit idiay Betulia nga awitna ti ulo ni Holofernes. Iti simmaganad nga agsapa nabuak ti pakarso ti kabusor, ket naan-anay a nagballigi dagiti Judio.
Iti inlanadna nga Introduksion kadagiti Libro ti Tobit, Judit ken Ester, ikomento ti Katoliko a patarus a The Jerusalem Bible: “Nangnangruna a ti libro ti Judit mangipakita iti natamnay a di panangikabilangan iti pakasaritaan ken geograpia.” Karaman kadagiti panagsisimparat a naipatuldo iti dayta nga introduksion isu daytoy: Dagiti pasamak naikuna a napagteng bayat ti panagturay ni Nabucodonosor, a naawagan ari “a nagturay kadagiti Asirio iti dakkel a siudad ti Nineve.” (Judit 1:1, 7 [1:5, 10, Dy]) Ti introduksion ken dagiti footnote daytoy a patarus ipatuldoda a ni Nabucodonosor ket ari ti Babilonia ken saan a pulos nagturay idiay Nineve, yantangay ti Nineve nasaksakbay pay a dinadael ni Nabopolassar nga ama ni Nabucodonosor.
Maipapan iti ruta ti panagdaliasat ti buyot ni Holofernes, kunaen daytoy nga Introduksion a dayta ket “imposible no mainaig iti geograpia.” Ikomento ti The Illustrated Bible Dictionary (Tomo 1, p. 76): “Ti estoria ket nabatad a parparbo—ta no saan, narigat la ketdi a patien dagiti saanna a kinaeksakto.”—Inurnos ni J. D. Douglas, 1980.
Naipagarup a daytoy a libro naisurat idiay Palestina bayat ti Griego a periodo iti arinunos ti maikadua a siglo wenno iti rugi ti umuna a siglo K.K.P. Patien a sigud a naisurat dayta iti Hebreo.
Dagiti Kanayonan iti Libro ti Ester. Buklen dagitoy ti innem a kanayonan a salaysay. Ti umuna a benneg ket sakbay ti umuna a kapitulo iti sumagmamano a kadaanan a teksto iti Griego ken iti Latin (ngem Est 11:2–12:6 iti Dy), buklen ti 17 a bersikulo, a mangilanad iti maysa a tagtagainep ni Mardokeo ken iti panangibutaktakna iti kumplot maibusor iti ari. Kalpasan ti 3:13 (ngem 13:1-7 iti Dy), ti maikadua a kanayonan ilanadna ti linaon ti bilin ti ari maibusor kadagiti Judio. Iti pagnguduan ti kapitulo 4 (ngem 13:8–14:9 iti Dy) naisalaysay dagiti kararag da Mardokeo ken Ester kas maikatlo a kanayonan. Ti maikapat ket naisaruno iti 5:2 (ngem 15:1-19 iti Dy) ken salaysayenna ti pannakisarita ni Ester iti ari. Ti maikalima adda iti kalpasan ti 8:12 (ngem 16:1-24 iti Dy) ken aglaon iti bilin ti ari a mangipalpalubos kadagiti Judio a mangikanawa iti bagbagida. Iti pagnguduan ti libro (ngem 10:4–11:1 iti Dy) naibuksilan ti tagtagainep a nailanad iti introduksion daytoy nga Apokripa.
Iti nadumaduma a patarus, agduduma ti nakaikabilan dagitoy a kanayonan, a ti sumagmamano ikabilda amin dagita iti ngudo ti libro (kas iti inaramid ni Jerome iti patarusna) ket ti dadduma imballaballaetda iti intero a kanonikal a teksto.
Iti umuna kadagitoy a benneg ti Apokripa, naidatag ni Mardokeo kas karaman kadagiti kautibo nga innala ni Nabucodonosor, idi 617 K.K.P., ken kas maysa a napateg a tao iti palasio ti ari iti maikadua a tawen ni Asuero (ni Artaxerxes kas kunaen ti Gr.) nasurok a maysa a siglo kalpasanna. Daytoy a sasao maipapan iti panagtakem ni Mardokeo iti kasta a napateg a saad iti nasapa unay a tiempo bayat ti panagturay ti ari ket sumupiat iti kanonikal a paset ti Ester. Dagitoy nga Apokripa a kanayonan ket patien a gapuanan ti maysa nga Egipcio a Judio ken naisurat bayat ti maikadua a siglo K.K.P.
Kinasirib (ni Solomon). Salaysay daytoy a mangitantan-ok kadagiti magunggona dagidiay agsapsapul iti nadibinuan a sirib. Ti sirib nailadawan a persona kas maysa a nailangitan a babai, ket ti kararag ni Solomon maipaay iti sirib nairaman iti teksto. Ti naud-udi a paset repasuenna ti pakasaritaan manipud ken Adan agingga iti pannakaparmek ti Canaan, a dayta ti nagadawanna kadagiti pagarigan ti bembendision gapu iti sirib ken dagiti didigra gapu iti kaawan iti sirib. Naibinsabinsa ti kinamaag ti panagdaydayaw iti imahen.
Nupay saanna a direkta a dakamaten ti nagan ni Solomon, iti sumagmamano a teksto ipasimudaag ti libro a ni Solomon ti autorna. (Kinasirib 9:7, 8, 12) Ngem ti libro agadaw kadagiti teksto manipud kadagiti libro ti Biblia a naisurat sinigsiglo kalpasan ti ipapatay ni Solomon (a. 998 K.K.P.), kasta met nga agadaw manipud Griego a Septuagint, a nangrugi a maipatarus idi agarup 280 K.K.P. Patien a ti mannurat maysa a Judio idiay Alejandria, Egipto, a nagsurat idi agarup ngalay ti umuna a siglo K.K.P.
Nabatad a ti mannurat adda nabileg a panagpannurayna iti Griego a pilosopia. Agaramat kadagiti Platoniko a termino iti panangitandudona iti doktrina ti imortalidad ti natauan a kararua. (Kinasirib 2:23; 3:2, 4) Ti dadduma pay a pagano a kapanunotan a naidatag ket: dagiti kararua sigud nga addadan sakbay a naitiponda iti tattao, ken ti panangmatmat a ti bagi ket lapped wenno tubeng iti kararua. (8:19, 20; 9:15) Ti pannakaidatag dagiti pasamak iti pakasaritaan manipud ken Adan agingga ken Moises naarkosan iti adu a parparbo a detalye, masansan a naiduma iti kanonikal a rekord.
Nupay ikagumaan nga ipakita ti sumagmamano a reperensia nga adda panagtutunos iti nagbabaetan dagiti teksto manipud iti daytoy nga Apokripa a surat ken ti naud-udi a sursurat iti Kristiano a Griego a Kasuratan, masansan a sangkabassit laeng dayta a panagkaasping ken, uray iti paset a kasla naminminar ti kasta a panagkaasping, saanna nga ipasimudaag a dagiti Kristiano a mannurat nagadawda manipud iti daytoy nga Apokripa a surat no di ket ipasimudaagna a nagadawda ketdi iti kanonikal a Hebreo a Kasuratan, nga inaramat met ti mannurat iti daytoy nga Apokripa.
Eclesiastico. Naawagan met iti Kinasirib ni Jesus, ti Anak ni Sirac, addaan daytoy a libro iti pakabigbigan kas kaatiddogan kadagiti Apokripa a libro ken ti kakaisuna a libro nga ammo no asino ti autorna, ni Jesus ben-Sirac ti Jerusalem. Ti mannurat ibinsabinsana ti kualidad ti kinasirib ken ti pannakayaplikarna maipaay iti naballigi a biag. Sibibileg a naipaganetget ti panangtungpal iti Linteg. Nailanad ti pammatigmaan maipapan iti adu nga aspeto ti pannakilangenlangen ken inaldaw a panagbiag, agraman dagiti komento maipapan iti umiso nga ug-ugali iti panganan, tagtagainep, ken panagdaliasat. Ti pangserra a benneg aglaon iti repaso kadagiti napateg a tattao iti Israel, nga agngudo iti nangato a padi a ni Simon II.
Maisupadi iti sasao ni Pablo iti Roma 5:12-19, a ni Adan ti manungsungbat iti basol, kuna ti Eclesiastico: “Ti babai ti nangrugian ti basol, ket masapul a mataytayo amin gapu kenkuana.” (25:24, IPV) Ti mannurat kaykayatna met ti “aniaman a kinadangkes, malaksid iti kinadangkes ti babai.”—25:19, Dy.
Ti libro sigud a naisurat iti Hebreo iti nasapa a paset ti maikadua a siglo K.K.P. Dagiti panagadaw manipud iti dayta ket masarakan iti Judio a Talmud.
Baruc (Agraman ti Surat ni Jeremias). Ti umuna a lima a kapitulo ti libro naidatag a kasla insurat ni Baruc a gayyem ken eskriba ni Jeremias; ti maikanem a kapitulo naiparang kas surat nga insurat ni Jeremias a mismo. Ti libro isalaysayna dagiti ebkas ti panagbabawi ken karkararag maipaay iti pannakapabang-ar dagiti destiero a Judio idiay Babilonia, dagiti pammagbaga iti panangsurot iti sirib, pammaregta iti pananginanama iti kari a pannakaispal, ken ti pannakakondenar ti Babiloniko nga idolatria.
Naipakita nga adda ni Baruc idiay Babilonia (Baruc 1:1, 2), idinto ta ipakita ti rekord ti Biblia a napan idiay Egipto, kas ken Jeremias, ket awan ti pammaneknek nga adda idi ni Baruc idiay Babilonia uray kaanoman. (Jer 43:5-7) Maisupadi iti padto ni Jeremias a ti pannakalangalang ti Juda bayat ti pannakaidestiero idiay Babilonia ket agpaut iti 70 a tawen (Jer 25:11, 12; 29:10), ibaga ti Baruc 6:3 (IPV) kadagiti Judio nga addadanto idiay Babilonia iti pito a kaputotan ket kalpasanna maluk-atanda.
Ni Jerome, iti pakauna a sasaona maipaay iti libro ti Jeremias, kunaenna: “Diak ibilang a maikari nga ipatarus ti libro ti Baruc.” Ti introduksion iti daytoy a libro iti The Jerusalem Bible (p. 1128) ipasimudaagna nga adda bembenneg daytoy a putar a mabalin a naisurat idi laeng maikadua wenno umuna a siglo K.K.P.; ngarud insurat ti maysa nga autor (wenno adu nga autor) a saan a ni Baruc. Nalabit Hebreo ti orihinal a pagsasao a nakaisuratanna.
Ti Kanta ti Tallo a Nasantuan nga Annak. Daytoy a kanayonan iti Daniel ket naisaruno iti Daniel 3:23. Buklen ti 67 a bersikulo a mangilanad iti kararag a maipagarup nga insawang ni Azarias iti uneg ti naapuy nga urno, a sarunuen ti salaysay maipapan iti panangiddep ti maysa nga anghel iti dayta a gil-ayab, ken kamaudiananna ti maysa a kanta a kinanta dagiti tallo a Hebreo iti uneg ti urno. Ti kanta adda umaspinganna iti Salmo 148. Nupay kasta, dagiti panangtukoyna iti templo, papadi, ken kerkerubin saan nga umataday iti tiempo a tumunosanna kampay idi. Mabalin a sigud a naisurat iti Hebreo ken naibilang a napetsaan iti umuna a siglo K.K.P.
Ni Susana ken Dagiti Panglakayen. Daytoy nga ababa nga estoria salaysayenna ti maysa a pasamak iti biag ti napintas nga asawa ni Joakim, nabaknang a Judio idiay Babilonia. Bayat nga agdigdigus, ni Susana inasitgan ti dua a Judio a panglakayen a mangpilit kenkuana a makikamalala kadakuada ket, idi nagkedked, nangaramidda iti ulbod a pammabasol maibusor kenkuana. Idi naaramid ti panagusig, ni Susana nasentensiaan a matay, ngem ni agtutubo a Daniel sisisigo nga imbutaktakna dagiti dua a panglakayen, ket nawayawayaan ni Susana iti pammabasol. Di masigurado ti orihinal a pagsasao a nakaisuratanna. Maibilang a naisurat bayat ti umuna a siglo K.K.P. Iti Griego a Septuagint naikabil dayta sakbay ti kanonikal a libro ti Daniel, ket iti Latin a Vulgate naikabil dayta kalpasan ti libro ti Daniel. Ti sumagmamano a bersion iramanda dayta kas maika-13 a kapitulo ti Daniel.
Ti Pannakadadael ni Bel ken ti Dragon. Maikatlo daytoy a kanayonan iti Daniel, a ti sumagmamano a bersion ikabilda dayta kas maika-14 a kapitulo. Iti salaysay, kinalikaguman ni Ari Ciro nga agdaydayaw ni Daniel iti maysa nga idolo a ladawan ti dios a ni Bel. Babaen ti panangiwarisna iti dapdapo iti suelo ti templo ket iti kasta makitana dagiti tugot, pinaneknekan ni Daniel a ti taraon a naipagarup a kinnan ti idolo ket iti kinapudnona kankanen dagiti pagano a papadi ken dagiti pamiliada. Napapatay dagiti papadi, ket binurak ni Daniel ti idolo. Ti ari kiniddawna nga agdaydayaw ni Daniel iti maysa a sibibiag a dragon. Dinadael ni Daniel ti dragon ngem isu naitapuak iti rukib dagiti leon babaen kadagiti makapungpungtot nga umili. Bayat ti pito nga aldaw a pannakaipupokna, ti maysa nga anghel binagkatna ni Habakuk babaen iti buokna, sana impan idiay Babilonia agraman ti maysa a sangamalukong a gisado manipud Judea tapno ipaayanna ni Daniel iti taraon. Kalpasanna naisubli ni Habakuk idiay Judea, naluk-atan ni Daniel iti rukib, ket iti dayta naitapuak ken naalun-on dagiti kabusorna. Daytoy a kanayonan ket naibilang met a napetsaan iti umuna a siglo K.K.P. Dagitoy a kanayonan iti Daniel natukoy iti The Illustrated Bible Dictionary (Tomo 1, p. 76) kas “relihioso a sarsariugma a panangarkos.”
Umuna a Macabeo. Salaysay iti pakasaritaan maipapan iti pannakidangadang dagiti Judio maipaay iti panagwaywayas bayat ti maikadua a siglo K.K.P., manipud panangrugi ti panagturay ni Antiochus Epiphanes (175 K.K.P.) agingga iti ipapatay ni Simon Macabeo (a. 134 K.K.P.). Nangnangruna a salaysayenna dagiti maingel a gapuanan ni padi a Matatias ken ti annakna, da Judas, Jonatan, ken Simon, kadagiti pannakibakalda kadagiti Sirio.
Daytoy ti kapatgan kadagiti Apokripa a surat gapu iti historikal nga impormasion nga ipaayna maipapan iti daytoy a periodo. Nupay kasta, kas ikomento ti The Jewish Encyclopedia (1976, Tomo VIII, p. 243), iti dayta “ti pakasaritaan naisurat manipud natauan a panangmatmat.” Kas iti dadduma pay nga Apokripa a surat, dayta ket saan a paset ti naipaltiing a Hebreo a kanon. Nabatad a naisurat iti Hebreo idi agarup naud-udi a paset ti maikadua a siglo K.K.P.
Maikadua a Macabeo. Nupay naikabil kalpasan ti Umuna a Macabeo, daytoy a salaysay ibinsabinsana ti paset ti isu met laeng a periodo ti tiempo (a. 180 K.K.P. agingga iti 160 K.K.P.) ngem saan nga insurat ti autor ti Umuna a Macabeo. Ti mannurat idatagna ti libro kas sumario dagiti immun-una a surat ti maysa a Jason a taga Cirene. Deskribirenna dagiti pannakaidadanes dagiti Judio iti sidong ni Antiochus Epiphanes, ti pannakasamsam ti templo, ken ti pannakaidedikar manen dayta idi agangay.
Ti salaysay ipakitana nga iti pannakadadael ti Jerusalem, ti tabernakulo ken ti lakasa ti tulag impan ni Jeremias iti maysa a rukib iti bantay a nangtannawagan ni Moises iti daga ti Canaan. (2 Macabeo 2:1-16) Siempre ti tabernakulo sinukatanen ti templo agarup 420 a tawen a nasaksakbay.
Nadumaduma a teksto ti naaramat iti Katoliko a sursuro bilang pammatalged kadagiti doktrina a kas iti pannakadusa kalpasan ti ipapatay (2 Macabeo 6:26), panangibabaet dagiti sasanto (15:12-16), ken ti kinaumiso dagiti kararag maipaay kadagiti natay (12:41-46, Dy).
Iti inlanadna nga Introduksion kadagiti Libro ti Macabeo, kunaen ti The Jerusalem Bible maipapan iti Maikadua a Macabeo: “Ti estilo ket estilo dagiti helenistiko a mannurat, nupay saan a nagtaud kadagiti kasasayaatan: no dadduma makapasikor, masansan a nalabes ti pannakaarkosna.” Ti mannurat ti Maikadua a Macabeo saan nga agpampammarang a nagsurat iti sidong ti nadibinuan a pannakapaltiing ket ti maysa a paset ti maikadua a kapitulo ipamaysana maipaay iti pannakaikalintegan ti panangpilina iti mismo a pamay-an a naaramat iti panangbinsabinsana iti suheto a maus-usig. (2 Macabeo 2:24-32, JB) Ileppasna ti librona babaen ti panangikunana: “Ngarud, gibusak ditoy ti estoriak. No naurnos ken nalaka a maawatan ti pannakaisuratna, maragsakanak. No saan a nasayaat ti pannakaisuratna ket saan a makaawis iti atension, dayta ti pagpatinggaan ti kabaelak.”—2 Macabeo 15:37, 38, IPV.
Ti libro nabatad a naisurat iti Griego iti maysa a tiempo iti nagbaetan ti 134 K.K.P. ken ti pannakarba ti Jerusalem idi 70 K.P.
Naud-udi nga Apokripa a Sursurat. Nangnangruna manipud maikadua a siglo K.P. nga agpatpatuloy, adda timmanor a nakaad-adu a surat nga agkunkuna a nadibinuan ti pannakaipaltiingda ken kanonikoda ken nainaigda kampay idi iti Nakristianuan a pammati. Masansan a natukoy kas “Apokripa a Baro a Tulag,” dagitoy a surat ipasimudaagda dagiti panagregget a mangtulad kadagiti Ebanghelio, Aramid, sursurat, ken palpaltiing nga adda kadagiti kanonikal a libro ti Kristiano a Griego a Kasuratan. Ti kaaduan kadagitoy ket pagaammo babaen laengen kadagiti nabatbati pay ita a pirpirsay wenno babaen kadagiti panagadaw manipud kadagita wenno panangtukoy kadagita ti dadduma a mannurat.
Dagitoy a surat iparangarangda ti maysa a gandat a mangipaay iti impormasion nga inggagara a linibtawan ti naipaltiing a sursurat, kas kadagiti aramid ken pasamak a nainaig iti biag ni Jesus manipud nasapa a paset ti kinaubingna agingga iti tiempo ti pannakabautisarna, wenno ti maysa a panagregget a mangpartuat iti pammatalged kadagiti doktrina wenno tradision nga awan pakaibatayanna iti Biblia wenno maisupiat iti dayta. Gapuna, ti makunkuna nga Infancy Gospel of Thomas ken ti Protevangelium of James ket napno kadagiti parparbo a salaysay maipapan kadagiti milagro a naipagarup a pinarnuay ni Jesus bayat ti kinaubingna. Ngem ti pakabuklan nga epekto ti panangiladawanda kenkuana ket tapno pagparangen a nail-il ken nasabrak nga ubing ni Jesus a naipaayan kadagiti nakaskasdaaw a pannakabalin. (Idiligyo ti pudpudno a salaysay iti Lu 2:51, 52.) Ti Apokripa nga “Aramid,” kas iti “Aramid ni Pablo” ken ti “Aramid ni Pedro,” igunamgunamda unay ti naan-anay a panangliklik iti seksual a pannakidenna ket iladawanda pay dagiti apostol kas mangidagdagadag kadagiti babbai a suminada kadagiti assawada, ngarud dagitoy a surat supiatenda ti pudpudno a balakad ni Pablo iti 1 Corinto 7.
Iti panagkomentona maipapan iti kasta nga Apokripa a sursurat kalpasan ti panawen dagiti apostol, kunaen ti The Interpreter’s Dictionary of the Bible (Tomo 1, p. 166): “Bassit ti pateg ti adu kadagita, a ti sumagmamano ket napnuan panagpammarang, idinto ta makarimon ken makarumen pay ketdi ti dadduma.” (Inurnos ni G. A. Buttrick, 1962) Ikomento ti Funk and Wagnalls New Standard Bible Dictionary (1936, p. 56): “Dagita idi ti naruay a gubuayan dagiti sagrado a sariugma ken eklesiastiko a tradision. Dagitoy a libro ti masapul a pangtuntonantayo iti namunganayan ti sumagmamano kadagiti sursuro ti Iglesia Katolika Romana.”
No kasano a ti immun-una nga Apokripa a sursurat ket saan a nairaman iti maawat a Hebreo a Kasuratan sakbay ti panawen Kristiano, kasta met laeng a dagitoy a naud-udi nga Apokripa a sursurat saanda a maawat kas naipaltiing, ket yantangay saanda a kanonikal, saanda ngarud a nairaman kadagiti kaunaan a koleksion wenno katalogo ti Kristiano a Griego a Kasuratan.—Kitaenyo ti KANON.