Uviuwou na—Evaọ Ẹgwọlọ Idudhe!

“A TẸ rria avọ evawere no okioye vrẹ.” Erọo ọgbọna nọ o be via kẹ enẹ i bi dhe ẹkẹkawo. Eyaa orọo re a you ohwohwo ‘evaọ etoke ewoma gbe eyoma te epanọ aimava a rẹ rria kri te kpobi’ u zihe ruọ ẹmeunu gheghe no. Irẹro ewo uviuwou evawere u zihe ruọ edhọfi no fiki eware nọ e be họre mukpahe iẹe.

Evaọ udevie 1960 avọ 1990, erọo nọ e jọ erẹwho Iyibo fa i bu vi akwava. Evaọ ekwotọ jọ i bu vi akwane. Wọhọ oriruo, kukpe kukpe ole erọo 35,000 e be tohọ evaọ Sweden, yọ ole abọvo rai e be fa nọ i bi kpomahọ emọ nọ i bu vi 45,000. Ezae avọ eyae nọ e be rria kugbe gheghe ababọ orọo a be hẹriẹ vi epaọ ọsosuọ, nọ u bi kpomahọ emọ idu buobu efa. Uyero ovo na u muhọ ẹvia no evaọ erẹwho akpọ na soso, wọhọ epanọ a rẹ ruẹ evaọ ẹkpẹti nọ ọ rọ ẹwẹ-obe avọ 5 na.

Uzẹme, iviuwou nọ e be tahaku gbe erọo nọ e be fa e rọ oware okpokpọ evaọ ikuigbe he. Obe-Uzi Hammurabi ọrọ ukpe-udhusoi avọ 18 B.C.E. u wo izi nọ e kuvẹ orọo-ofa evaọ Babilọn. Makọ Uzi Mosis dede, nọ a ro mu evaọ ikpe-udhusoi avọ 16 B.C.E., o kuvẹ kẹ orọo-ofa evaọ Izrẹl. (Iziewariẹ 24:1) Rekọ, ọgbakugbe uviuwou u ti whrehe vi epanọ o rọ evaọ ikpe-udhusoi avọ 20 onana ha. Bu vi ikpe ikpe nọ e vrẹ, okere obeusi jọ o kere nọ: “Ikpe 50 n’etha, ma gbe ti wo oghẹrẹ iviuwou nọ i n’otọ ze na ha. Egheghẹrẹ efa i ti nwene ai no.” Yọ eware nọ e be via no okioye ze i bi dhesẹ eme eyena fihọ uzẹme. Uviuwou na u whrehe gaga no te epanọ onọ na, “Kọ o te zọ?” u bi ro fo viere.

Fikieme o jẹ ga tere re ezae avọ eyae a talamu ohwohwo jẹ yọrọ uviuwou okugbe? Eme họ usiavẹ enọ e be talamu ohwohwo evaọ edẹ uzuazọ rai kpobi, nọ a be rehọ evawere ru ehaa ekareghẹhọ ikpe udhegbisoi hayo udhuvẹ gbe ikpe orọo rai? Nwani fo, evaọ 1983 a n’iyẹrẹ riẹ inọ ọzae avọ aye jọ evaọ ẹkwotọ Azerbaijan ọrọ Soviet a ru ehaa ekareghẹhọ orọo rai ọrọ ukpe avọ 100—nọ aimava ọjọ ọ rọ ikpe 126, ọdekọ 116.

Eme họ Awa Na?

Evaọ erẹwho buobu oware jọ nọ o rẹ wha orọo-ofa uzi ze họ ẹnwae-obro, olahiẹ iroro hayo ugbobọ, ẹdhẹseba, ọgbidi, oma nọ u whu no, oruẹ, eyae ivẹ, gbe ẹlọ imu egaga. Rekọ, oware nọ o be mae whae ze họ iroro kpahe orọo gbe uzuazọ uviwou nọ u n’otọ ze u nwene gaga no, maero evaọ ọgbọna. Adhẹẹ nọ a je wo kẹ orọo vẹre u nwene no. Ithou-uvo nọ i bi kporo ile, iwoho, aruọza obẹlẹ TV, gbe ebe, i bi jiri ufuoma owezẹ, ọfariẹ-ogbe, uruemu odode, gbe uzuazọ oriobọ. A be wha uruemu nọ u gbe iroro gbe idu emoha gbe ekpako ku no haro.

Iyẹrẹ 1996 jọ u dhesẹ nọ ahwo America 22 evaọ udhusoi a ta nọ owezẹ otafe orọo o rẹ sae jọ ziezi ẹsejọ kẹ orọo na. Ukere obọdẹ jọ ọrọ obeusi Sweden nọ o mae rro kpobi, Aftonbladet, o tudu họ eyae na nọ a fa orọo keme “o rẹ lẹliẹ uzuazọ ra woma viere.” Iwuhrẹ iroro gbe uruemu ohwo jọ a tube roro no dede inọ a rehọ edhere ehrerẹ “ma” ọzae re o nwene aye nọ imikpe jọ e tẹ vrẹ no. Ẹme na họ, a be ta nọ owezẹ otafe orọo gbe orọo-ofa u n’otọ ze. Ahwo jọ a bi tube sikẹ nnọ orọo-ofa o sae jọ ziezi kẹ emọ na, ruẹrẹ ai họ re a sai thihakọ ẹkẹ orọo-ofa rai evaọ obaro!

O gbẹ be were izoge buobu hu re a rria uzuazọ uviuwou nọ u n’otọ ze na, kugbe ọsẹ, oni, gbe emọ. Eriwo jọ nọ ọviodẹ họ: “Oware ovo o rẹ suẹe ze he nọ me je lele ọzae hayo aye ọvo jọ rria edẹ uzuazọ mẹ kpobi.” “Orọo o wọhọ Kresimesi, osia gheghe. Mẹ rọwo e riẹ hẹ,” ere ọmoha ikpe 18 obọ Denmark jọ ọ ta. “Iroro na họ, eme whọ jẹ lahiẹ oma rria kugbe [ezae] re who ru eware uwou kpobi,” ere Noreen Byrne nọ ọ be jọ Ogbẹgwae Eyae Orẹwho evaọ Ireland ruiruo o whowho. “Who re lele ai whaliẹ oma ọvo . . . Eyae buobu a bi roro nọ a du gwọlọ ọzae re a tẹ jọ uzuazọ họ.”

Iviuwou Ọyewọ Ọvo I bi Vihọ

Evaọ Europe uruemu onana o wha riẹ ze nọ ini nọ ae ọvo a rọ i bi ro vihọ kiti kiti. Eyewọ enana buobu nọ ae ọvo a rọ na yọ emoha nọ i roro nnọ edihọ nọ a j’iroro riẹ hẹ yọ ethobọ họ. Ejọ rai yọ eyae nọ ae ọvo a gwọlọ yọrọ ọmọ rai. Ibuobu yọ eyae nọ e dhẹ lele ọsẹ na, ababọ iroro orọo. Emagazini Newsweek o wha uzoẹme obaro jọ ukpe n’ukpo evaọ onọ na “Uwhu Orọo Na?” O ta nọ emọ nọ a bi yẹ fihọ ore i bi dhe evievihọ evaọ Europe gbe nnọ o wọhọ nọ ohwo ọvo ọ be daezọ họ. Orẹwho Sweden o rọ obehru, avọ abọvo emọ nọ a bi yẹ fihọ otafe orọo. Evaọ Denmark avọ Norway o dina kẹle ere, yọ evaọ France gbe England, ọmọ 1 evaọ 3.

Evaọ United States, iviuwou nọ ọsẹ gbe oni e rọ i kiekpo gaga no evaọ imikpe jọ nọ e vrẹ na. Iyẹrẹ jọ e ta nọ: “Evaọ 1960, . . . emọ 9 kpobi evaọ udhusoi a be rria iwou nọ ọyewọ ọvo ọ rọ. Evaọ 1990, unu oyena u kpehru te 25 no evaọ udhusoi. Nẹnẹ, emọ America 27.1 evaọ udhusoi kpobi a bi yẹ ai fihọ iwou nọ ọyewọ ọvo ọ rọ, unu nọ u bi dhe ebuebu. . . . No anwọ 1970 ze, unu iviuwou ọyewọ ọvo u bu vi akwava no. Uviuwou nọ u n’otọ ze na o rọ awa nẹnẹ te epanọ o be rọ kẹle efu no, ere ekiotọ jọ e ta.”

Evaọ erẹwho nọ Ichọche Roman Katholik o gbẹ be sae jọ wuhrẹ ahwo uruemu ezi hi, iviuwou ọyewọ ọvo i bi vihọ. Kawo vi ubro iviuwou Itali họ enọ oni, ọsẹ, gbe emọ e rọ, yọ ezae avọ eyae nọ i wo emọ họ gbe iviuwou ọyewọ ọvo o be rehọ ẹta uviuwou nọ u n’otọ ze na no.

Uyero omokpokpọ evaọ erẹwho jọ e be ghinẹ tudu họ ahwo awọ inọ a rọo ho. Ini nọ ae ọvo a rọ nọ egọmeti o bi fiobọhọ kẹ a rẹ sai ku obufihọ oyena fiẹ a tẹ rọo. A be jẹ hwosa ẹruorote emọ kẹ ini nọ ae ọvo a rọ evaọ Denmark, yọ evaọ eria jọ, u wo unuigho efa nọ a rẹ hwa kẹ ini nọ i ti te ikpe ikpegberee he, a vẹ jẹ hwa osa uwou rai. Fikiere, ugho u w’obọ. Alf B. Svensson ọ ta nọ orọo-ofa evaọ Sweden o be lẹliẹ ehwosauzou raha umuo idu edọla 250 gbe 375 evaọ ọghọ oruo, osa iwou, gbe obufihọ ẹgbede.

O wọhọ nọ ichọche Kristẹndọm a bi ru oware ovo dede he re a rẹriẹ okpẹtu nọ ọ rọ udevie iviuwou na. Irikogho gbe isu-ichọche buobu a bi lele ẹbẹbẹ iviuwou obọ rai muabọ, fikiere a te w’iroro nọ a kare ẹgba ọ obufihọ kẹ amọfa. Ejọ e be whobọ họ orọo-ofa dede. Aftonbladet ọrọ April 15, 1996, o n’iyẹrẹ nọ orikogho nọ a re se Steven Allen ọrọ obọ Bradford, England, o kere obe nọ a re ro ru ehaa orọo-ofa, onọ ọ ta nọ a re ro ruiruo evaọ ichọche Britain kpobi. “Onana o rọ usiwo nọ a re ro fiobọhọ kẹ ahwo thihakọ oware nọ o via kẹ ai na. U re fiobọhọ kẹ ai vuhumu nnọ Ọghẹnẹ o gbe you rai jẹ kẹ ai ufuoma no edada na.”

Fikiere diẹse uviuwou na u bi y’akpọ kpohọ? Kọ ẹruore ọ riẹ kẹ azọ riẹ? Kọ uviuwou kpobi o sae yọrọ okugbe riẹ nọ ozọ ulogbo utioye na o rọ oria kpobi na? Ivie na se uzoẹme obaro na.

[Chart on page 5]

ERỌO NỌ A BE RỌO GBE ENỌ E BE FA KUKPE KUKPE EVAỌ ERẸWHO JỌ

ORẸWHO UKPE ERỌO ERỌO-OFA

Australia 1993 113,255 48,324

Canada 1992 164,573 77,031

Cuba 1992 191,837 63,432

Czech Republic 1993 66,033 30,227

Denmark 1993 31,507 12,991

Estonia 1993 7,745 5,757

France 1991 280,175 108,086

Germany 1993 442,605 156,425

Japan 1993 792,658 188,297

Maldives 1991 4,065 2,659

Norway 1993 19,464 10,943

Puerto Rico 1992 34,222 14,227

Russian Federation 1993 1,106,723 663,282

Sweden 1993 34,005 21,673

United Kingdom 1992 356,013 174,717

United States 1993 2,334,000 1,187,000

(A rehọ e riẹ no 1994 Demographic Yearbook ze, Erẹwho Okugbe, New York 1996)