Kọ Oghẹrẹ nọ Ma rẹ rọ Gọ Ọghẹnẹ U Muẹme?
“ISIURU egagọ e rrọ ohwo-akpọ azẹ n’otọ avọ otọ ze.” Ere Profẹsọ Alister Hardy ọ ta evaọ obe na The Spiritual Nature of Man. Ọkiẹriwo jọ nọ a ru kẹle na u dhesẹ nọ ẹme yena ọ sae ginẹ jọ uzẹme. A kiẹ via inọ enwenọ ahwo udhone-gbe-ezeza evaọ udevie udhusoi kpobi evaọ akpọ na a rrọ oghẹrẹ egagọ jọ.
Ọkiẹriwo na o dhesẹ via re inọ ugogo egagọ ikpegbizii ahwo-akpọ a roma kẹ, ọvo rai jọ họ Egagọ-Ileleikristi, yọ enọ i se oma rai Ileleikristi na a wo eko-egagọ sa-sa nọ i bu te idu ọgba-gbe-ihrẹ (37,000). Kọ onana u gbe gb’owhẹ unu, hayo be lẹliẹ owhẹ nọ oma ra sọ Ọghẹnẹ ọ jẹ koghẹrẹ koghẹrẹ egagọ nana kpobi rehọ? Ẹme na họ, kọ oghẹrẹ nọ ma rẹ rọ gọ Ọghẹnẹ u muẹme?
Evaọ ẹme nana nọ o wuzou gaga na, o rrọ vevẹ inọ orọnikọ onọ iroro mai e vuẹ omai ma re lele he. U fo nọ ma rẹ gwọlọ eriwo Ọghẹnẹ evaọ ẹme nana. Yọ u fo nọ Ẹme Ọghẹnẹ, Ebaibol na ọ ta kẹ omai. Fikieme? Fikinọ Jesu Kristi omariẹ ọ ta okenọ ọ jẹ lẹ se Ọghẹnẹ inọ: “Ẹme ra uzẹme.” (Jọn 17:17) Pọl, ukọ nọ o wo ẹrọwọ na ọ tẹ jẹ ta re nọ: “Ọghẹnẹ o gie ẹwolo ku ikereakere na kpobi, re e jọ erere rọ kẹ ewuhrẹ gbe ozọ-usio, avọ ọkpọvio.”—2 Timoti 3:16.
Ebaibol e ta inọ orọnọ egagọ kpobi Ọghẹnẹ ọ rẹ jẹrehọ họ. Ma rẹ jọ Ebaibol na ruẹ ikuigbe eware nọ e via nọ i dhesẹ oghẹrẹ egagọ nọ Ọghẹnẹ ọ jẹrehọ gbe enọ ọ jẹrehọ họ. Ma tẹ roma totọ kiẹ enana riwi, ma rẹ sae riẹ oware nọ ma re ru hrọ gbe eware nọ ma rẹ whaha re egagọ mai e ruẹse were Ọghẹnẹ.
Eware nọ E Via Oke Anwae
Jihova Ọghẹnẹ ọ rehọ ẹkwoma Mosis ọruẹaro na kẹ ahwo Izrẹl izi nọ i wuhrẹ i rai oghẹrẹ nọ a rẹ gọe nọ ọ rẹ rọ jẹ egagọ rai rehọ. Okenọ ahwo na a te koko izi na, nọ a jẹ hai se Uzi Mosis na, Ọghẹnẹ ọ jẹ hae jẹ egagọ rai rehọ jẹ ghale ae. (Ọnyano 19:5, 6) Dede nọ a jẹ hai wo eghale Ọghẹnẹ nọ a te yoẹme, ahwo Izrẹl a yọrọ oghẹrẹ egagọ nọ Ọghẹnẹ ọ jẹrehọ whawha ha. Unuẹse buobu a kiuke ku Jihova je lele iruemu egagọ ahwo erẹwho nọ e wariẹ e rai họ.
Evaọ ikpe udhusoi-avọ-ihrẹ taure ekele oke mai na u te ti te, nọ Izikiẹl avọ Jerimaya a jọ eruẹaro Ọghẹnẹ, ahwo Izrẹl buobu a gbabọkẹ Uzi Ọghẹnẹ je mu usu okpekpe kugbe ahwo erẹwho nọ e wariẹ e rai họ. A te je kuomagbe ai evaọ ehaa gbe iruẹru egagọ rai, onana u te ru nọ ahwo Izrẹl a ro wobọ evaọ ọgwakugbe egagọ. Ahwo Izrẹl buobu a tẹ jẹ ta nọ: “Jo ma jọ wọhọ erẹwho gbe erua etọ edekọ, jẹ gọ itho gbe ire.” (Izikiẹl 20:32; Jerimaya 2:28) A ta nọ Jihova a be gọ rekọ oke ovona yọ a be gọ “edhọ,” be tubẹ rehọ emọ rai dheidhe kẹ ai.—Izikiẹl 23:37-39; Jerimaya 19:3-5.
Ekiotọ eware anwae a se oghẹrẹ egagọ nana ọgwakugbe orọwọ, eghẹnẹ sa-sa nọ omọvo ọ rẹ gọ oke ovona. A sai je dhesẹ iẹe wọhọ oghẹrẹ egagọ otu nọ o rovie aro. Evaọ oke mai na nọ ahwo a jọ wo oghẹrẹ eriwo sa-sa na, eriwo ahwo buobu họ, u fo re ma jẹ eware kpobi rehọ, te iruẹru egagọ sa-sa. Fikiere, a roro nọ o thọ họ nọ ohwo ọ tẹ be gọ Ọghẹnẹ evaọ oghẹrẹ kpobi nọ u je rie. Kọ ere o ginẹ rrọ? Kọ u fo re ohwo o wobọ evaọ egagọ sa-sa jẹ gọ Ọghẹnẹ oghẹrẹ kpobi nọ u je rie? Joma ta ẹme te eghẹrẹ iruẹru egagọ jọ nọ e viodẹ nọ ahwo Izrẹl nọ a kare ẹrọwọ a je duomahọ, re ma jẹ ruẹ oware nọ u no iruẹru egagọ itieye na ze.
Ọgwakugbe Egagọ nọ Ahwo Izrẹl A Duomahọ
Oria nọ ahwo Izrẹl a je jo ru iruẹru ọgwakugbe egagọ họ “eria ikpehru,” aruẹri nọ i wo oria nọ a rẹ rọ insẹnse ro tu, ekpọ itho nọ a se erẹri, gbe ire nọ a ro vi, ẹsejọhọ ire owisẹ nọ a kare ẹmema Asherah fihọ, ẹdhọ-aye nọ ahwo Kenan a jẹ gọ wọhọ ọnọ ọ be wha ẹvi se ai. Aruẹri itieye na buobu e jọ Juda. Obe 2 Ivie 23:5, 8 o ta kpahe “eria ikpehru eva ẹwho Juda gbe ekakọ Jerusalem; . . . no Geba [uwhru ofẹ ẹkpẹlobọ ovatha-ọre] ri te Biẹsheba [uwhru obọze ovatha-ọre].”
Ahwo Izrẹl a jẹ hae jọ eria nana “mahe insẹnse kẹ Bale, gbe ọre, gbe ọvẹre, gbe isi obehru, gbe otu ehru na.” A bọ iwou kẹ ‘igberẹ ezae . . . eva uwou ỌNOWO na,’ yọ a jẹ hae mahe emọ rai ro dhe “idhe rọ kẹ Molẹk.”—2 Ivie 23:4-10.
Nọ a jẹ kiẹ otọ Jerusalem gbe Juda nọ a raha no, ekiotọ eware anwae a ruẹ emema buobu, maero evaọ iwou nọ ahwo a jẹ rria. Ibuobu rai e jọ emema eyae nọ e rrọ ẹbẹba avọ ivie nọ e rro vrẹta. Ahwo nọ a wuhrẹ kparo gaga a ta nọ emema nana yọ erọ Ashtoreth gbe Asherah, edhọ eyae nọ a jẹ hae gọ wọhọ enọ e be wha ẹvi ze. Ekiotọ na a ta nọ ẹsejọhọ emema nana e jọ “eware nọ a fi eva họ inọ i re ru eyae dihọ je fi obọ họ kẹ ae yẹ gbẹsinẹdẹ.”
Ẹvẹ ahwo Izrẹl a rri eria ọgwakugbe egagọ enana? Profẹsọ Ephraim Stern ọrọ Hebrew University ọ ta inọ o wọhọ nọ a rehọ eria ikpehru nana buobu “mudhe kẹ Yahweh [Jihova].” Eware nọ a kere fihọ eria itienana nọ a duku i dhesẹ nọ onana o sae jọ uzẹme. Wọhọ oriruo, ojọ u se nọ, “Mẹ rọ odẹ Yahweh ọrọ Samaria gbe asherah riẹ lẹ nọ oghale u te owhẹ,” ofa jọ o ta nọ, “Mẹ rọ odẹ Yahweh ọrọ Teman gbe asherah riẹ lẹ nọ oghale u te owhẹ!”
Eware nana i dhesẹ epanọ emọ Izrẹl a rọ rehọ iruemu etọtọ egagọ emedhọ ro gbe egagọ efuafo Jihova Ọghẹnẹ ku. Ogbekuo uruemu gbe ọrọ egagọ họ oware nọ u no rie ze. Ẹvẹ Ọghẹnẹ o rri ọgwakugbe egagọ nana?
Oghẹrẹ nọ Ọghẹnẹ O Rri Ọgwakugbe Egagọ
Ọghẹnẹ ọ rọ ẹkwoma Izikiẹl ọruẹaro riẹ ta evedha riẹ via kẹ emọ Izrẹl je dhesẹ nọ o brukpe ai fiki ọgwakugbe egagọ nana, ọ ta nọ: “Ewho nọ wha be ria kpobi e rẹte raha gbe iwou edhọ rai kpobi e rẹte whọlọ no, egbada idhe insẹnse rai kpobi e rẹte whọlọ no, a veti kporo edhọ rai gbe egbada idhe insẹnse rai kpobi fihọ otọ, iruo rai i reti re no otọ na no.” (Izikiẹl 6:6) Avro ọ riẹ hẹ sọ Jihova ọ siọ egagọ yena.
Jihova Ọghẹnẹ ọ ta epanọ ọ te rọ raha ai muotọ. Ọ ta nọ: “Mẹ rẹ te vuẹse . . . Nebukadneza ovie Babilọn, odibo mẹ, me reti ru ai wọ bru otọ onana gbe enọ e be ria ae, gbe ewho nọ e wariẹ rae; mẹ rẹ te raha ae no riẹriẹriẹ. . . . Otọ onana soso u reti zihe ruọ ufofe.” (Jerimaya 25:9-11) Ginẹ wọhọ epanọ ọ ta na, evaọ 607 B.C.E., ahwo Babilọn a wọ ẹmo ziọ Jerusalẹm jẹ raha okpẹwho na avọ etẹmpol riẹ muotọ.
Profẹsọ Stern nọ ma fodẹ no vẹre na ọ ta kpahe ọraha Jerusalẹm inọ eware nọ ekiotọ e tọ via “i ginẹ dhesẹ uzẹme oghẹrẹ nọ Ebaibol (evaọ 2 Ivie 25:8 gbe 2 Iruẹru-Ivie 36:18, 19) i dhesẹ ọraha na, epanọ a ro tu erae họ iẹe nọ iwou gbe igbẹhẹ riẹ e rọ raha muotọ.” Ọ ta re nọ: “A rẹ sai dhesẹ imuẹro nọ eware nọ a tọ via e kẹ kpahe ọraha Jerusalẹm . . . wọhọ ovojọ evaọ usu eware nọ e mai gbunu evaọ ikuigbe ekwotọ nọ Ebaibol na e ta kpahe.”
Eme Ma rẹ Sai Wuhrẹ no Onana Ze?
Ugogo oware nọ ma jariẹ wuhrẹ họ, Ọghẹnẹ o mukpahe egagọ ọgwakugbe nọ a rẹ rọ rehọ iwuhrẹ, iruemu gbe iruẹru egagọ efa rọ gwa oware nọ Ebaibol e ta. Pọl ukọ na o vuhu onana mu. Egagọ otu Farisi erọ ahwo Ju ọ jọ vẹre, yọ a rehọ izi egagọ na wuhrẹ iẹe n’otọ ze. Uwhremu na nọ o wuhrẹ kpahe Jesu jẹ rọwo inọ ọye họ Mesaya nọ a ya eyaa riẹ na, eme o ru? Ọ ta nọ: “Fiki Kristi erere kpobi no me wo i, me kele i rie gbe oware ovo ho.” O si obọ no egagọ nọ ọ jọ vẹre, je zihe ruọ olele ajọwha ọrọ Kristi.—Ahwo Filipai 3:5-7.
Wọhọ imishọnare nọ o je no oria ruọ oria, Pọl ọ riẹ oghẹrẹ iruemu gbe orọwọ ahwo egagọ sa-sa. Oye o ro kere se Ileleikristi obọ Kọrint nọ: “Didi okuomagbe evevẹ avọ ebi a wo i? Didi atamu ọ rọ udevie Kristi avọ Belial? Hayo eme enọ e rọwo avọ enọ e rọwoho a wo kugbe? Didi ọrọwokugbe ọ rọ uwou Ọghẹnẹ avọ o rọ ẹdhọ? . . . Fikiere wha nya no udevie rai no, re wha jẹ hẹriẹ oma no ai no, ere Ọnowo ọ tai, wha rọ obọ te oware ugbegbe ovo ho; kẹsena me ve ti dede owhai rehọ.”—2 Ahwo Kọrint 6:14-17.
Nọ ma vuhumu inọ oghẹrẹ nọ ma rẹ rọ gọ Ọghẹnẹ u muẹme kẹe na, ma rẹ sae nọ oma mai nọ: ‘Oghẹrẹ egagọ vẹ Ọghẹnẹ ọ rẹ jẹrehọ? Ẹvẹ mẹ sai ro si kẹle Ọghẹnẹ? Kọ eme u fo nọ me re ru re mẹ ruẹse gọ Ọghẹnẹ evaọ edhere nọ ọ rẹ jẹrehọ?’
O rẹ were Isẹri Jihova re a fi obọ họ kẹ owhẹ ruẹ iyo enọ nana gbe efa nọ i kpomahọ Ebaibol na. Ma zizie owhẹ nọ whọ nyabru Isẹri Jihova evaọ Ọgwa Uvie rai nọ ọ rrọ okegbe ra hayo kere se enọ i kere emagazini nana inọ whọ gwọlọ nọ a nyaze ti wuhrẹ Ebaibol kugbe owhẹ ọvọvẹ evaọ oke gbe oria nọ u kiehọ owhẹ oma.
[Uwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 16]
Ọzaa nọ a jẹ jọ gọ ẹdhọ oke anwae evaọ Tel Arad, Israel
[Ọnọ o wo uwoho]
Garo Nalbandian
[Uwoho nọ e rrọ ẹwẹ-obe avọ 16]
Emema ẹdhọ Ashtoreth nọ a tọ ku evaọ iwou nọ ahwo a jẹ rria evaọ Judia
[Ọnọ o wo uwoho]
Photograph © Israel Museum, Jerusalem; courtesy of Israel Antiquities Authority