Kọ Whọ Riẹ?
Kọ oriruo nọ Jesu ọ kẹ kpahe “emọ erakọ” na, u dhesẹ nọ ọ be la ahwo nọ a rrọ ahwo Ju hu eka?
Uwoho ọmaha nọ ọ wọ ọmọ arakọ fihọ obọ, ẹsejọhọ onọ ahwo Griki hayo Rom a ru (evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ B.C.E. rite ikpe-udhusoi avivẹ C.E.)
Evaọ ẹdẹjọ nọ Jesu ọ jọ ubrotọ Taya avọ Saedọn, aye jọ nọ ọ rrọ ohwo Griki ọ tẹ gwọlọ nọ Jesu o fiobọhọ kẹe. Ẹme nọ Jesu ọ kpahe kẹ aye na o jọ wọhọ ẹsenọ ọ be rehọ ahwo nọ a rrọ ahwo Ju hu dhesẹ “emọ erakọ.” Uzi Mosis na u dhesẹ nọ erakọ yọ erao nọ e fo ho. (Iruo-Izerẹ 11:27) Kọ Jesu ọ jẹ ginẹ la aye Griki nana gbe ahwo nọ a rrọ ahwo Ju hu eka?
Kakaka. Ẹme nọ Jesu ọ ta kẹ ilele riẹ u dhesẹ nọ emọ Izrẹl ọ gwọlọ kaki fiobọhọ kẹ evaọ oke yena. Fikiere ọ tẹ kẹ oriruo nana jẹ ta kẹ aye na nọ: “U kiehọ họ re a tọlọ ebrẹdi emaha na gbolo kẹ emọ erakọ.” (Matiu 15:21-26; Mak 7:26) Ahwo Griki avọ ahwo Rom a rẹ yọrọ erakọ evaọ uwou rai, yọ a rẹ nabi tete ai, makọ emọ rai dede a re lele erakọ zaharo. Fikiere o sae jọnọ ẹme na “emọ erakọ,” o lẹliẹ aye na kareghẹhọ uyoyou utioye nọ a re wo kẹ erakọ. Nọ aye Griki na o roro kpahe oriruo Jesu na, ọ tẹ kpahe kẹ Jesu nọ: “Ginọ ere, Olori, rekọ emọ erakọ na e rẹ re ehẹhẹ nọ i bi kie no emẹjẹ ilori rai ze.” Jesu o jiri aye na gaga fiki ẹrọwọ riẹ, kẹsena o te siwi ọmọtẹ riẹ nọ ọ jẹ mọ na.—Matiu 15:27, 28.
Fikieme Pọl ukọ na ọ rọ hrẹ ahwo nọ a gbe je kpohọ erẹ re a va erẹ rai na?
Okọ ulogbo nọ a kare fihọ utho (evaọ ikpe-udhusoi ọsosuọ C.E.)
Okọ nọ Pọl ọ rro je kpohọ Itali o jẹ za ẹkẹre fiki ofou ọgaga nọ ọ jọ abade na. Nọ okọ na o kpahe unueri jọ, Pọl ọ tẹ jiroro jọ ze inọ a va erẹ na bọwo oke ofa. (Iruẹru Ikọ 27:9-12) Kọ fikieme Pọl ọ rọ ta ere?
Ibiekọ a riẹ nọ o rẹ jọ bẹbẹ re a bi abade Mediterenia na vrẹ evaọ oke uriri. No udevie amara Akpegbọvo rite udevie amara Asa, ekọ e rẹ gbẹ sai bi abade na ha. Rekọ amara Azie hayo Akpe a jẹ rọ gwọlọ kpohọ erẹ nọ Pọl ọ ta kpahe na. Evaọ obe nọ o kere nọ a re se Epitome of Military Science, okere-obe ahwo Rom jọ nọ a re se Vegetius (evaọ ikpe-udhusoi avọ ene C.E.) ọ ta kpahe abade Mediterenia na inọ: “Whọ rẹ sai bi abade na vrẹ lọlọhọ evaọ emerae jọ, rekọ o rẹ jọ bẹbẹ evaọ emerae efa, yọ whọ rẹ sai bi ei vrẹ vievie he evaọ emerae jọ.” Vegetius ọ ta nọ o rẹ lọhọ re a bi abade na vrẹ no umuọ Asoi 27 rite Azie 14, rekọ o rẹ jọ bẹbẹ re a bi abade na vrẹ no umuọ Azie 15 rite Akpegbọvo 11 gbe Asa 11 rite Asoi 26. Fikinọ Pọl o re kpohọ erẹ gaga, avro ọ riẹ hẹ inọ ọ riẹ kpahe onana. Yọ o sae jọnọ ọnọ ọ jẹ kpọ okọ na gbe ọnọ o wo okọ na, a riẹ kpahe onana re, rekọ a gaviezọ kẹ ohrẹ Pọl na ha. Fikinọ a yoẹme Pọl ho, okọ na u te zue evaọ abade na.—Iruẹru Ikọ 27:13-44.